Dźinizm

Swastyka – jeden z symboli dźinizmu

Otwarta dłoń – inny symbol dźinizmu

Dźinizm (też dżinizm, sanskryt जैन धर्म – trl. jaina dharma, trb. dźajna dharma) – nonteistyczny system filozoficzny i religijny, który powstał w Indiach około VI wieku p.n.e. w reakcji na silnie zrytualizowany braminizm.

Etymologia

Wyraz sanskrycki जिन o transliteracji dźina i transkrypcji dźina posiada znaczenia zwycięzca, pogromca.

Nazewnictwo

• W niektórych polskich tekstach spotkać można formy dżajnizm bądź dżainizm, które są niezalecanymi kalkami z sanskrytu. Były to formy zalecane i stosowane w Polsce w przeszłości. Transkrypcja indyjskiego określenia to bowiem dźajna dharma.
• Forma o postaci dźinizm nie jest zapisem powstałym z pełnego respektowania zasad polskiej ortografii dla słów oryginalnie polskich. Jest ona natomiast zgodna z zasadami najpopularniejszej współcześnie polskiej transkrypcji sanskrytu.

Historia

Za twórcę tej religii uważany jest Parśwa żyjący w VIII w. p.n.e., znacząco zreformował ją jednak Wardhamana Mahawira, który stworzył zbiór zasad regulujących życie wyznawców dźinizmu. Są to:

• ahinsa – powstrzymanie się od zadawania cierpienia wszelkim istotom żywym,
• satja – powstrzymanie się od kłamstwa,
• asteja – powstrzymanie się od kradzieży,
• brahmaćarja – powstrzymanie się od cudzołóstwa (w przypadku mnichów i mniszek – powstrzymanie się od wszelkich stosunków seksualnych),
• aparigraha – powstrzymanie się od posiadania zbędnej własności (w przypadku mnichów i mniszek – powstrzymanie się od posiadania wszelkiej własności).

Zasady te podkreślają wielki szacunek wyznawców dźinizmu dla wszystkich istot żywych. Dźiniści wierzą w możliwość wyrwania się z kręgu samsary – kołowrotu wcieleń, i osiągnięcia stanu wyzwolenia – mokszy. Droga do tego celu wiedzie poprzez trzy klejnoty, czyli:

• należyte spojrzenie,
• należyte poznanie,
• należyte postępowanie (co osiąga się przestrzegając pięciu wyżej wymienionych zasad).

Liczbę wyznawców dźinizmu ocenia się na ok. 4,5–5 mln (z czego 97–98% w Indiach).

Wyznawcy dźinizmu wierzą, że świat nigdy nie powstał ani nigdy się nie skończy. Przechodzi on przez cykle wznoszące lub opadające, składające się z 4 wieków. Wyższy, urdhwaloka, to świat niebiański (loka), składający się z siedmiu niebios. Świat ziemski, madhjaloka, to kraina potępiona, obejmująca siedem piekieł, piętrzących się jedno na drugim niczym połączone ze sobą parasole.

Podział

Świątynia dżinijska w Koczin w Kerali

Współcześnie istnieją dwie główne gałęzie dźinizmu:

• digambarowie,
• śwetambarowie.

W XVIII w., w związku z wpływami hinduizmu na dźinizm, powstał nowy odłam odrzucający kult wizerunków i głoszący potrzebę powrotu do pierwotnego dźinizmu. Członkowie tego odłamu zwani byli Sthanakawasi (dhundhija, bawis), a jego założycielem był Lumpaka (Lankasza) żyjący w XVI w. n.e. Powstała także grupa, w której naśladuje się niektóre sposoby oddawania czci praktykowane przez hindusów – zwani są oni Murtipudźaka.

W XVIII w. wyodrębnił się także odłam Terapanthi (Ścieżka Trzech) założony przez Bhikandźi, który starał się połączyć wszystkie dźinijskie nurty w jeden.

Teksty święte

Zbiór religijnych ksiąg dźinizmu – Agama (Siddhanta) składa się z ok. 45 tekstów dotyczących doktryny, rytuału, biografii świętych oraz różnorodnych dziedzin wiedzy świeckiej. Każda ze szkół posiada własny kanon pism i komentarzy.

W V wieku n.e. na synodzie w Walabhi pod przewodnictwem śwetambarów ustalono nowy (większość starych pism zaginęła), ostateczny kanon pism dźinijskich.Najważniejsze z nich to:

• Anga – zbiór 12 tekstów/części, istota doktryny, za pomocą legend wątków kosmologicznych i numerologicznych przedstawia się podstawy doktryny:
  • Acaranga – dotyczy dyscypliny klasztornej,
  • Suryagadanga – refutacja argumentów heretyckich,
  • Sthananga – 10 tekstów doktrynalnych,
  • Samavayanga – rozwinięcie 10 tekstów doktrynalnych,
  • Vyakhyaprajnapti (Bhagavati) – dialogi na temat dogmatów,
  • Nayadhammakahao – seria apologii i kazań,
  • Upasakadasa – biografie uczniów świeckich,
  • Antakitadasa – biografie świętych,
  • Anuttara-Aupapatrika – żywoty osób boskich,
  • Praśnavyakarana – opis błędów i zaniedbań,
  • Vipakasutra – konsekwencje dobrych i złych czynów,
  • Dristvada – tekst zagubiony.
• Upanga – uzupełnienie doktryny, zbiór 12 tekstów/części o różnej wielkości i randze.

Tirthankara – ubóstwiani mistrzowie dźinijscy

Posąg Gomateśwary (Bahubalina) w Shravanabelagola

Według tradycji jest ich dwudziestu czterech: dwudziestu dwóch uważanych za mitycznych a Parśwa i Mahawira – za historycznych:

1. Adinatha (Riszabhadewa) – przedstawiany w kolorze żółtym, symbolizuje go byk,

2. Adźinatha – złoty, słoń,

3. Sambhawanatha – koń,

4. Abhinandana – złoty, małpa,

5. Sumatinatha – złoty lub żółty, ptak lub koło,

6. Padmaprabha – czerwony kwiat lotosu,

7. Suparśwanatha – zielony, swastyka lub siedmiogłowa kobra,

8. Czandraprabha – biały, sierp księżyca,

9. Puszpadanta (Suwidhana) – biały, krokodyl lub krab,

10. Śitalanatha – żółty lub złoty, swastyka lub liść drzewa pippal,

11. Śrejamśanatha – żółty lub złoty, orzeł, daniel lub nosorożec,

12. Wasupudźja – czerwony, wół domowy,

13. Wimalanatha – złoty lub żółty, dzik,

14. Ananatanatha – złoty, sokół lub niedźwiedź,

15. Dharmanatha – żółty, błyskawica,

16. Śantinatha – złoty lub żółty, daniel lub żółw,

17. Kunthanatha – złoty, koza,

18. Arthanatha – złoty lub żółty, ryba,

19. Mallinatha (według śwetambarów kobieta) – niebieska lub złota, dzban na wodę,

20. Munisuwrata – ciemny, żółw,

21. Naminatha – złoty, niebieski, lotos,

22. Neminatha (Arisztanemi) – czerwony lub ciemny, muszla,

23. Parśwanatha (podobno VIII–VII w. p.n.e.) – ciemnoniebieski, wąż lub siedmiogłowa kobra,

24. Tirthakara (złoty lub żółty, lew) – Wardhamana Mahawira (ok. VI–V w. p.n.e.).

Przedstawiciele i ich dzieła

• Umaswati (ok. I–III w. n.e.) – zaliczany do śwetambarów

Tattwarthadhigamasutra (Sutry dotyczące poznania sensu prawd) – dzieło uznane przez digambarów i śwetambarów

• Kundakunda (ok. III–IV w. n.e.) – zaliczany do digambarów

Pawajanasara (Istota objawienia)

Pańczatthijasangaha (Zestawienie pięciu zbiorów bytu)

Samajasara (Rdzeń nauki)

• Wamalasuri (VI w. n.e.)

Paumaćarija (Historia Padmy) – najstarszy dżinijski poemat epicki

• Dżinasena (IX w. n.e.)

Paswabhjudaja

• Gunabhadra (IX w. n.e.)

Mahapurana

• Hariczandra (IX w. n.e.)

Dharmasarmabhjudaja (Triumf obrońcy prawa) – tekst o 15. tirthakarze

• Puszpadanta (X w. n.e.)

Mahapurana – tekst o kosmologii

• Ranna (X w. n.e.)

Adźitapurana

Gadajuddha

• Ćawundaraja (XI–XII w. n.e.)

Czawundarajapurana (historia 24 tirthankarów)

• Abhajadewa (XI–XII w. n.e.)

Tika

• Haribhadra II Suri (XII w. n.e.)

Neminathaćarja

• Ramaćandra Suri (XII w. n.e.)

Hariśćandra (Satjahariśćandra)

• Andajja (XIII w. n.e.)

Kabbikarakawja (tekst o czystości duszy)

• Madhura (ok. XIV w. n.e.)

Dharmathapurana

• Bhaskaraćarja (XV w. n.e.)

Dźiwandharaćarita (Historia pobożnego księcia)

• Dewaczandra (XIX w. n.e.)

Radźawalikatha (Historia dźinizmu)

Dźinijskie miejsca święte

• Abu (w stanie Radżastan, Indie) – święta góra odłamu śwetambara – kompleks świątyń zbudowany pomiędzy XI a XIII w. n.e.;
• Palitana (w stanie Gudźarat, Indie) – święte miasto śwetambarów, zamieszkiwane przez 19 kolejnych tirthankarów, znajduje się tam 109 większych świątyń i ok. 999 kaplic;
• Shravanabelagola (w stanie Karnataka, Indie) – święte miasto Digambarów słynące z 18-metrowego posągu z 981 r. n.e. dźinijskiego świętego Bahubalina;
• Śatrundźaja (w stanie Gudźarat, Indie) – święta góra śwetambarów w pobliżu Palitany;
• Girnar (w stanie Gudźarat, Indie) – święta góra śwetambarów – kompleks świątyń ku czci Neminathy, świątynie, pustelnie;
• Samed – święta góra śwetambarów, miejsce osiągnięcia nirwany przez pierwszego tirthankarę Riszabhę;
• Asztapada – święta góra śwetambarów.

Bibliografia

• Piotr Balcerowicz: Dżinizm. Starożytna religia Indii. Wyd. 1. Warszawa: Wydawnictwo Akademickie DIALOG, 2003, seria: Świat Orientu. ISBN 83-88938-31-2. Brak numerów stron w książce

Linki zewnętrzne

• Piotr Balcerowicz, Dżinizm, Powszechna Encyklopedia Filozofii, Polskie Towarzystwo Tomasza z Akwinu, ptta.pl [dostęp 2024-05-05].
• Marie-HélèneM.H. Gorisse Marie-HélèneM.H., Jaina Philosophy, [w:] Stanford Encyclopedia of Philosophy, CSLI, Stanford University, 13 lutego 2023, ISSN 1095-5054 [dostęp 2023-02-25]  (ang.). (Filozofia dżiny)
• Jaina philosophy (ang.), Routledge Encyclopedia of Philosophy, rep.routledge.com [dostęp 2023-05-08].