Efes

Efes
Efes
Svjetska baština – UNESCO
	Turska
Registriran:	2015.
Vrsta:	Kulturno dobro
Mjerilo:	iii, iv, vi
Ugroženost:	no
Referenca:	UNESCO

Koordinate: 37° 56' 23" SG Š, 27° 20' 55" IGD Efes ili Efez je antički grčki grad u današnjoj Turskoj. U njemu se nalazilo jedno od sedam svetskih čuda, hram posvećen grčkoj boginji Artemidi.

Istorija

Sudeći po starim legendama, Efes su osnovale žene ratnice, poznate kao Amazonke. Za ime grada se smatra da potiče od reči "apas", ime grada u "Kraljevstvu Arzava", što u prevodu znači "Grad Majke Boginje". Efes je naseljen još od kraja bronzanog doba, ali je svoju lokaciju menjao nekoliko puta tekom svoje istorije u saglasnosti sa običajima i potrebama. Najverovatnije je da su Karijani i Leležani bili među prvim stanovnicima grada. Misli se da su Jonske migracije počele oko 1200. pre n.e. Po predanju, grad je osnovan po drugi put od strane Androkla, sina Kodra, kralja Atine, na obali mesta gde se Kajster uliva u more. Jonski gradovi koji su nastali početkom jonskih migracija ujedinili su se u konfederaciju pod vođstvom Efesa. Region je uništen za vreme invazije Cimeriana početkom 7. veka pre n.e. Pod vladavinom Lidijalidijskih kraljeva, Efes je postao jedan od najbogatijih gradova u mediteranskom svetu. Poraz lidijskog kralja Kreza od Kira, kralja Persije, otvorio je put za persijsku hegemoniju duž celog priobalskog regiona Egeja. Početkom 5. veka pre n.e. kada su se jonski gradovi pobunili protiv Persije, Efes se brzo odvojio od ostalih gradova, i tako uspeo izbeći uništenje.

Efes je ostao pod persijskom vladavinom sve do dolaska Aleksandra Velikog 334. pre n.e, koji je ušao u Efes posle 50 godina mirnog vremena. Lizimah, koji je bio jedan od dvanaest generala Aleksandra Velikog i koji je postao vladar regiona posle Aleksandrove smrti, rešio je da obnovi i razvije grad, koji je nazvao Arsineja, po njegovoj ženi Arsinoe. Izgradio je novu luku i odbrambene zidove na planinama Panajir i Bulbul, pomerajući ceo grad jugozapadno. Uvidevši, međutim, da Efešani nerado napuštaju svoj stari grad, blokirao je sistem za navodnjavanje za vreme jedne velike oluje uništavajući kuće i terajući stanovnike da se presele. 281. pre n.e. grad je ponovo osnovan pod imenom Efes i postao jedan od najvažnijih trgovačkih luka na Mediteranu. U Efesu je rođen i živeo poznati filozof Heraklit.

129. pre n.e. Rimljani su iskoristili uslove testamenta Atalosa, kralja Pergama, od koga su nasledili kraljevstvo i sjedinili ga u rimsku imperiju kao azijsku provinciju. Antički izvori ukazuju da je u to vreme grad imao 200.000 stanovnika. U prvom veku pre n.e. usled velikih poreza uvedenih od strane rimske vlade narod je prihvatio Mitridata kao svog spasioca. Podržao ga je u njegovom otporu protiv rimske vlasti, pa je 88. pre n. e. izveden masakr nad stanovništvom latinskog govora u gradu, što je potom ugušeno od strane rimske armije predvođene Sulom. Zgrade, kojima se divimo i danas, su iz perioda za vreme i posle vladavine cara Oktavijana Avgusta. Po dokumentovanim zapisima, grad je pretrpeo ozbiljna oštećenja za vreme zemljotresa u 17. veku. Međutim, posle toga, Efes je postao značajni centar trgovine. Istoričar Aristio opisuje Efes kao grad koji je poznat u narodu kao glavni trgovački centar u Aziji. On je isto bio i vodeći politički i intelektualni centar koji je drugi po redu u Egeju imao školu filozofije. Od početka 1. veka Efes su posećivali hrišćanski sledbenici koji su se trudili da prošire hrišćansku veru u jedinstvenog Boga i koji su bežali od rimskih progonitelja. Osim što je uživao u privilegovanom položaju ležeći između istoka i zapada iskombinovanom sa izvrsnom klimom, grad je u mnogome dobio na važnosti zahvaljujući činjenici da je bio centar kulta Artemide.

Kao grad koji je živeo naprednim životom, imao visok standard, raznolikost demografkog sastava i razgranatu politeističku kulturu, za hrišžane je predstavljao idealnu bazu u regionu. Iz pisanih izvora zna se da je Sveti Pavle boravio u gradu pune tri godine, od svoje 65. do 68., i da je upravo ovde držao propovedničke službe i prizivao slušaoce da prihvate veru u Boga. Govorio je da Bog nema dom napravljen od ljudskih ruku i da je on prisutan svuda i uvek. Ovo je jako uznemirilo zanatlije koje su sakupile ogromno bogatstvo proizvodnjom zlatnih i srebrnih statua Artemide. Zanatlija po imenu Dimitar koji je proizvodio srebre proizvode uzbunio je narod i poveo hiljade Efešana na pozorište gde su pogrdno uzvikivali i kamenovali Svetog Pavla i njegova dva prijatelja pri tom pevajući: "Velika je Artemida iz Efesa!". Masa je bila toliko revoltirana da su Pavle i njegovi prijatelji jedva uspeli pobeći. Njegova pisma govore da je Pavle neko vreme bio zatvorenik u Efesu.

U Efesu je nastalo Jevanđelje po Jovanu.