Sâmânîler

Sâmânîler سامانیان
819-999
Sâmânî İmparatorluğu.
Başkent	Semerkant (819–892) Buhara (892–999)
Yaygın dil(ler)	Farsça (lingua franca, saray, akademi, edebiyat) Arapça (teoloji, bürokrasi)
Resmî din	Sünnilik
Hükûmet	Emirlik
Emir
• 819–864 I. Ahmed (ilk) • 999 II. Abdülmelik (son)
Tarihî dönem	Orta Çağ
• Kuruluşu 819 • Dağılışı 999
Yüzölçümü
928	2.850.000 km2
Öncüller Ardıllar Saffârîler Abbâsîler Zeydîler Soğdya Gazneliler Karahanlılar Büveyhîler

Sâmânîler (819-999) (Farsça: سامانیان, Sāmāniyān), Orta Asya ve doğu İran'da kurulmuş, adını kurucusu Sâmân Hüdâ'dan alan bir Fars hanedanlıktır. İslâm ordularının İran'ı ele geçirmesinin ve Saffârî egemenliğinin yıkılmasının ardından İran'da iktidarı ele geçiren ilk yerli yönetimdir.

Sâmânîler dönemi İran milletinin başlangıcı olarak kabul edilir. Egemenlikleri 102 yıl süren Sâmânîler, topraklarını Horasan, Taberistan, Kirman, Cürcan, Rey ve Maveraünnehir'e kadar yaymışlardır. Egemenliklerini kabul ettirmek için Sasaniler'in devamıymış gibi davranmışlardır. Başkentleri Buhara, Semerkand ve Herat gibi kentler olmuştur.

Sâmânîler eski İran kültürünü canlandırmakla kalmadılar, İslâmiyetın yayılması için de büyük çaba sarf ettiler. Pers-İran kültürünün tüm etkilerini Orta Asya'ya yaydılar. Sanatta çanak-çömlek yapımında ileri gittiler ve süslemeli yazıları olan eserler verdiler. Toprakları içindeki birçok topluluk İslâmiyete girmeye başladı. Tarihçilere göre Sâmânîlerin gayretleri ile o dönemde yaklaşık 200.000 Türk İslâmiyete girdi. Türkler'in İslâm'a girişi gelecekte bölgeyi egemenlikleri altına alacak olan Gaznelilerin hızla güçlenmesine ortam hazırladı. Devletleri 999 yılında Karahanlılar tarafından yıkıldı.

Sâmânî saltanatı yönetimi ve rolleri İran'ın ve Orta Asya içlerinde Selçuklular, Gazneliler ve İlhanlılar da bulunan daha sonraki hükümdarlar için örnek teşkil etmiş olabilir. En önemlisi Sâmânîlerin istikrarı ve serveti, zengin bir kültür hayatına hâmîlik etmelerini sağlamıştı. Hanedan, bu himaye sayesinde Orta Asya'daki Türkler ve batıdaki Araplara karşı İran kimliğinin kesin temellerini atarak daha sonraki bütün İran tarihine damgasını vurdu. Sâmânîler önce Rudeki'ye hâmîlik yapmıştı. Bu şairin yarım kalan Şehnâme adlı eserini büyük şair Firdevsî (ö. 1020) Gaznelilerin himayesinde tamamlayacaktı. Şehnâme, Fars diline yaptığı büyük katkının yanında hükümdarlık konusunda İran tarihi ve efsanelerini içeren bir taban oluşturmuştu. Şehnâme'nin önemli temalarından biri, İran'la Orta Asya'daki Türk dünyası Turan arasındaki çatışmadır. Eser, ayrıca Selçuklularla başlayıp varlığını Modern Çağ'da da devam ettiren Türk etkisinin habercisidir. Selçukluların selefi olan Gaznelilerin iki lideri Sâmânî ordusunda komutanlık yapan memluklardı. Bu komutanlardan biri olan Gazneli Mahmud (998-1030), Sâmânîlerin bir nevî halefi olarak kabul edilir. Mahmud'un Firdevsî'nin kendisi için tamamladığı Şehnâme'ye kayıtsız kaldığı söylenmektedir. Bir diğer büyük eser olan Beyhâkî tarihi, yine Gazneliler zamanında Farsça yazılmıştır.

Kökenleri

Hânedan, adını Belh şehrinin hâkimi iken düşmanlarının baskısından kaçarak Emevîlerin Horasan valisi Esed b. Abdullah el-Kasrî’ye sığınan ve onun yardımları sayesinde Belh’i yeniden ele geçiren Sâmânhudât’tan alır. Sâmânîlerin kökeni hakkında iki görüş vardır. İran menşeli olduklarını savunan görüşün en önemli dayanağını Behram Çubin’e ve İranlılar’n efsanevî hükümdarı Keyûmers’e kadar uzanan soy kütükleri oluşturmaktadır. Buna karşı çıkanlar, şecerelerde Guzek (İbn Hurdâzbih, s. 39), Tamgaç (Dîvânü lugāti’t-Türk Tercümesi, I, s. 454) gibi Türk isimlerinin de geçtiğini, Behram Çubin’in İran kisrâsına karşı başarısız bir isyan girişiminin ardından Göktürk hakanının yanına giderek onun kızıyla evlendiğini, kaynaklarda birbirinden farklı şekilde Sâmânîlerin ortaya çıktığı yer adları olarak geçen Semerkant, Belh ve Eşnas şehirlerinin Akhunlar döneminden beri Türklerin hâkimiyetinde bulunduğunu, ailenin atası Sâmân’ın unvanı olan “hudât” kelimesinin Farsçada “sâhip”, eski Uygur Türkçesinde “ünvan ve rütbe” anlamında kullanıldığını belirterek Türk kökenli olduklarını ileri sürer (Caferoğlu, s. 83; Usta, s. 59-76). Ailenin İran kökenine dayandığını söyleyenlerin diğer bir delili de İran dili ve edebiyatının bu hânedan devrinde zirveye çıkmış olmasıdır. Ancak bu gelişmeyi sadece Sâmânîler dönemine bağlamak doğru değildir. Çünkü Sâmânîler, Farsça yazan şair ve edipler kadar Arapça yazanları da himaye etmişler, divanlarında resmî dil olarak Arapçayı kullanmışlardır. Sâmânîlerin Türk kökenli olduğunu söyleyen Reşîdüddîn Fazlullah-ı Hemedânî, onların Oğuzlardan (Türkmen) geldiklerini ileri sürmüş, ancak bu görüş kendisinin Sâmânîlerden birkaç yüzyıl sonra yaşamış olması ve kaynak belirtmemesinden ötürü şüpheyle karşılanmıştır.

Sâmânî emirleri

#	Emir
I. Ahmed	204 (819)
I. Nasr	250 (864)
I. İsmail	279 (892)
II. Ahmed	295 (907)
II. Nasr	301 (914)
I. Nûh	331 (943)
I. Abdülmelik	343 (954)
I. Mansûr	350 (961)
II. Nûh	365 (976)
II. Mansûr	387 (997)
II. Abdülmelik	389 (999)
II. İsmail	390-395 (1000-1005)

900 yılında Avrasya ve Kuzey Afrika

Saman Hüda

Esad

Nuh

Ahmed

Yahya

İlyas

I. Nasır 1.(875-892)

I. İsmail 2.(892-907)

II. Ahmed 3.(907-914)

II. Nasır 4.(914-943)

I. Nuh 5.(943-954)

I. Abdül Melik 6.(954-961)

I. Mansur 7.(961-976)

II. Nuh 8.(976-997)

II. Mansur 9.(997-999)

II. Abdülmelik 10.(999)

İsmail el-Muntasır