Boheme
Boheme Čechy | |
|---|---|
Historiese streek | |
 | |
 Vlag  Seël | |
 Boheme (groen) se ligging in die Tsjeggiese Republiek | |
| Koördinate: 50°N 15°O / 50°N 15°O | |
| Land |  Tsjeggië |
| Hoofstad | Praag |
| Oppervlak | |
| • Totaal | 52 065 km2 (20 102 vk. myl) |
| Bevolking | |
| • Totaal | 6 500 000 |
| • Digtheid | 120/km2 (320/vk. myl) |
| Tydsone | UTC+1 (MET) |
| • Somertyd | UTC+2 (MEST) |
██ Boheme ██ Morawië ██ Tsjeggies-Silesië
Boheme (Tsjeggies: Čechy, Duits: Böhmen, Nederlands: Bohemen, Latyns: Bohemia) was 'n land in Sentraal-Europa en is tans, naas Morawië (Tsjeggies: Morava) en Tsjeggies-Silesië, een van die drie historiese landsdele van Tsjeggië. Sy bewoners word Bohemers genoem. Die historiese hoofstad is Praag (Praha).
Boheme is in die weste van Tsjeggië geleë en word in die suide begrens deur Oostenryk, in die weste deur Beiere, in die noorde deur Sakse en die Lausitz, in die noordooste deur Silesië, en in die ooste deur Morawië.
Boheme was in sy lang geskiedenis een van die lande van die Boheemse Kroon. In teenstelling met Middeleeuse Pole, wat hom tot diplomatieke betrekkinge met die Heilige Romeinse Ryk (HRR) beperk het, het Boheme as koninkryk deel geword van die HRR se politieke raamwerk.[1] Die Boheemse koning was een van vyf sogenaamde keurvorste wat die Romeins-Duitse koning verkies het.
Vervolgens, vanaf die 19de eeu, was Boheme 'n provinsie in en die industriële kernland van die Habsburgse dubbelmonargie Oostenryk-Hongarye. Tussen 1918 en 1939 en tussen 1945 tot 1992 het Boheme deel uitgemaak van Tsjeggoslowakye. Ná dié land se opsplitsing in twee onafhanklike republieke, Tsjeggië en Slowakye, vorm Boheme die groter deel van die Tsjeggiese Republiek - sowat twee derdes van die totale oppervlakte.[2] Sy ryk en veelsydige kultuur is onder meer gevorm deur die wisselwerking van Tsjeggiese, Oostenryks-Duitse en Joodse invloede.
Geskiedenis
[wysig | wysig bron]Vroeë geskiedenis
[wysig | wysig bron]
Alhoewel Slawiessprekende Tsjegge hulle gedurende die 5de of 6de eeu n.C. in die gebied gevestig het, verwys die landsnaam na sy vroeëre bewoners, die Keltiese Boïers, wat omstreeks 400 v.C. uit hul oorspronklike stamland tussen die Ryn-, Main- en Donauriviere na die gebied van die huidige Boheme gemigreer het om die eerste histories gedokumenteerde volk suid van die Reuse- en Ertsgebergte te word. Hier het hulle betreklik groot nedersettings gevestig, goudmunte geslaan en handel gedryf met ander dele van Europa. Sowat 400 jaar later het hulle onder die druk van Romeine in die suide en Germaanse stamme uit die noorde geswig. Die Germaanse Markomanne het onder leiding van Marbod 'n magtige ryk gestig wat oor Boheme en Morawië gestrek het. Marbod se bewind is later omvergewerp, maar desondanks het sy stam 'n beslissende magsfaktor gebly. Nog voor die 6de eeu n.C. het die Markomanne hulle blykbaar uit die streek teruggetrek. Die rede vir hul verdwyning is steeds onbekend.
Wes-Slawiese stamme het die oorspronklike Donaugrens vanaf 527 aangeval en hulle blykbaar ook in groter getalle in Boheme gevestig. Volgens mitologiese oorlewerings was een van hul aanvoerders, Čech, die naamgewer vir die land en sy bewoners. Maar reeds in die tweede helfte van die 6de eeu het die Aware, 'n nomadiese steppevolk uit Sentraal-Asië, Slawiese stamme in die gebied onderwerp. Hulle is eers vanaf 796 deur die Frankiese koning Karel die Grote uit Boheme verdryf. Die bevryding het teen 'n baie hoë prys gekom - die vorstedomme Boheme, Morawië en Wes-Slowakye het deel van die Frankiese Ryk geword en was vervolgens skatpligtig aan die Frankiese konings. Om hulself aan dié skatpligtigheid te onttrek, het die vorstedomme saamgesluit in 'n politieke unie waarna geskiedkundiges later as die "Groot-Morawiese Ryk" sou verwys. Hier het Tsjeggiese vorste uit die Přemyslide-dinastie in die nuutgestigte Praag 'n leidende rol gespeel.
Boheme en sy buurlande het nog deel uitgemaak van die Beierse bisdom Regensburg.[3] Om naas hul politieke ook die kerklike selfstandigheid te verwerf, het die heersers hulle tot die Bisantyne gewend wat ingestem het om sendelinge onder leiding van twee broers, Cyrillus en Methodius van Saloniki, na Boheme, Morawië en Slowakye uitgestuur het. Die sendingwerk in Boheme is vanuit Morawië begin waar Cyrillus en Methodius op 5 Julie 863 aangekom het. Hulle het die Evangelie nie in Latyn gepredik nie, maar in die Slawiese landstaal. 5 Julie is in Tsjeggië ná die Fluweelrewolusie van 1989/90, waartydens die kommunistiese bewind omvergewerp is, tot openbare vakansiedag verklaar.
In die 10de eeu was groot dele van Boheme gekersten. Tegelykertyd het die heersende Přemyslide-dinastie hul Boheemse magsgebied gekonsolideer. Ondanks hul toenemende afhanklikheid van die Heilige Romeinse Ryk het die Přemyslide daarin geslaag om Morawië by hul magsfeer in te sluit en die twee landsdele in 'n gemeenskaplike koninkryk te verenig.
Boheme onder die Přemyslide-dinastie
[wysig | wysig bron]
Vratislav II, wat tussen 1061 en 1092 geregeer het, was die eerste Přemyslide-heerser wat die titel "Koning van Boheme" as 'n persoonlike en nie-oorerflike voorreg uit die hande van die Heilige Romeinse keisers ontvang het. Die belangrikste heerser uit die dinastie, Otakar I, is as erflike koning van Boheme benoem. Boheme was vervolgens 'n koninkryk binne die politieke raamwerk van die Heilige Romeinse Ryk wat as Ryksleen beskou is. As keurvorste van die Ryk het sy konings hoë ereampte beklee soos dié van Pincerna Imperii (Reichsschenk). Otakar II het van Boheme een van die leidende moondhede in Sentraal-Europa gemaak wat ook ekonomies gefloreer het. In die tyd van Oostenryk se Interregnum het Otakar II dele van dié land in sy magsgebied ingesluit. Om dit verder uit te brei tot die Adriatiese See, het Otakar II daarnaas ook oorloë teen Hongarye gevoer.
Die regeringstyd van Otakar I Přemysl en sy seun Wenceslaus I is deur ingrypende maatskaplike veranderinge in Boheme gekenmerk. Een van die heersers se belangrikste doelwitte was om tot dusver onbewoonde gebiede te koloniseer. Hiervoor is, ook met die steun van adel en kloosters, groot getalle Duitssprekende setlaars in Boheme gevestig wat nie net intensiewe boerderymetodes in landelike streke ingevoer het nie, maar ook talle nuwe nedersettings gestig het. Boheme se reg- en geldstelsel is aangepas by dié veranderinge, net soos die land se handelsbetrekkinge. Boheme se oorskot landbougoedere moes, net soos die produkte van ambagsmanne, uitgevoer word, en so is nuwe handelsbande aangeknoop en het nuwe handelspaaie ontstaan. Die groeiende vraag na edel- en ander metale was die drywer vir die ontwikkel van die plaaslike mynbousektor.
Begin van etniese dualisme
[wysig | wysig bron]Met die golf van Duitssprekende immigrante is Boheme se demografiese struktuur doelbewus verander na dié van 'n etniese dualisme, die naasbestaan van twee volksgroepe van Tsjeggies- en Duitssprekendes wat een van die beslissende faktore van Boheme en Morawië se politieke, ekonomiese en sosiale ontwikkeling tot in die 20ste eeu sou word.
Nog in 1921, drie jaar ná die ontbinding van die Habsburgse dubbelmonargie Oostenryk-Hongarye, wat as anachronistiese veelvolkestaat ervaar en deur beweerde nasionale state op etniese basis vervang is (alhoewel dié lande vanweë hul etniese samestelling op hul beurt weer as veelvolkestate beskou moes word), en ondanks die negatiewe uitwerkings van die Hussiete- en die Dertigjarige Oorlog, was 22,5 persent van die Boheemse bevolking Duitssprekend. Eers toe het hulle begin om 'n spesifieke nasionale bewussyn as sogenaamde Sudete-Duitsers te ontwikkel.[4]
Heerskappy van die Huis Luxemburg
[wysig | wysig bron]
Toe Otakar II tydens 'n inval in Oostenryk gesneuwel het, was Boheme se lot beseël. Sy magsgebied en invloed is merkbaar beperk, terwyl die heerskappy van die Přemyslide-dinastie in 1306 beëindig is. Vanaf 1310 is die koninkryk Boheme deur die Huis Luxemburg geregeer. Teen die einde van die 14de eeu het hul magsgebied naas Boheme ook Morawië, Silesië, Opper- en Nederlausitz ingesluit. Karel van Luxemburg, wat as Boheemse koning geregeer het, is in 1355 as Karel IV tot keiser van die Heilige Romeinse Ryk verkies. Hy word onthou as stigter van die Universiteit van Praag, wat in 1348 gevestig is. 'n Oorgrote meerderheid van die dosente en studente was egter Duitssprekend sodat na die instelling ook as die eerste Duitse universiteit verwys kan word. Ewe noemenswaardig was Karel se bydrae tot die groei van Praag wat onder sy heerskappy grootliks uitgebrei en uiteindelik tot keiserlike regeringsetel van die Heilige Romeinse Ryk verhef is. Vanaf dié tydperk was Praag een van die leidende intellektuele sentrums en kunsmetropole in Sentraal-Europa.
Hussiete-oorloë en heerskappy van die Jagiellone
[wysig | wysig bron]In die vroeë 15de eeu het die godsdienstige stryd tussen die Rooms-Katolieke Kerk en aanhangers van die Boheemse kerkhervormer Jan Hus, wat in 1415 in Konstanz, Suid-Duitsland as ketter verbrand is, op 'n oorlog tussen Boheemse Hussiete en Rooms-Katolieke magte uit Boheme en ander dele van die Heilige Romeinse Ryk uitgeloop. Die konflik was nie suiwer godsdienstig van aard nie, maar het ook voortgespruit uit beweerde sosiale en maatskaplike misstande. So het Hussiete ook in opstand teen die welvarende Duitssprekende bevolking gekom en op die stigting van 'n nasionale Boheemse staat aangedring. Morawië is nouliks geraak deur die Hussiete-oorlog wat in sy westelike buurland tienduisende menselewens geëis het.
In die slag van Lipany het die Taboriete, die radikale vleuel van die Hussiete-beweging, in 1434 'n verpletterende neerlaag teen 'n militêre alliansie van Katolieke en gematigde Hussiete (die sogenaamde Utraquiste) gely. So kon in 1436 tydens die Konsilie van Basel 'n skikking bereik word waarvolgens aan gematigde Hussiete 'n mate van geloofsvryheid toegestaan is, terwyl die Rooms-Katolieke Kerk se gesag in geestelike sake beperk is.
In 1437 het die Luxemburg-dinastie uitgesterf. Die Boheemse adel kon voordeel trek uit die voortgaande dispuut rondom die troonopvolging en sy politieke invloed merkbaar vergroot - ten nadeel van die monargie, stedelike bevolkings en die boerestand. Die laasgenoemde is van die meeste van sy vryhede ontneem, sommige boere se status is deur adellike grondbesitters selfs afgeskaal tot dié van lyfeienes. Die Poolse Jagiellone-dinastie, wat Boheme tussen 1471 en 1526 geregeer het, was nie in staat om 'n effektiewe regering in Boheme daar te stel nie.
Bewind van die Huis van Habsburg
[wysig | wysig bron]
In 1526 het die Jagiellone in hul manlike linie uitgesterf. Die Habsburgse aartshertog van Oostenryk, Ferdinand I, broer van die magtige keiser Karel V, het vervolgens aanspraak gemaak op die Boheemse troon. Uiteindelik het Boheme onder Habsburgse bewind gekom, en Ferdinand het, ondanks die feit dat hy Rooms-Katoliek was, aanvanklik 'n gematigde standpunt ten opsigte van godsdienstige sake ingeneem. Maar kort voor lank is hy - net soos sy opvolgers - genoodsaak om sy Protestantse opponente openlik te konfronteer. Teen die middel van die 16de eeu het die Jesuïete-orde die opdrag gekry om die Teenreformasie in Boheme deur te voer. Naas godsdienstige dispute het die beperking van politieke regte en hoë belastingtariewe, wat uit die Habsburgse oorlogvoering teen die Turke voortgespruit het, tot groot ontevredenheid gelei.
Die konflik tussen Protestante en Rooms-Katolieke het sy hoogtepunt in 1618 bereik toe die nie-Katolieke Boheemse state openlik in opstand gekom het teen die Habsburgse bewind. Ná 'n kortstondige episode, waartydens die state in 1618 keurvors Frederik van der Palts - die politieke leier van die Protestante in die Heilige Romeinse Ryk wat, soos algemeen verwag is, weens sy huwelik met 'n Engelse adellike ook op die steun van Engeland sou kon reken - as Boheemse koning verkies en in die volgende jaar in die Praagse kasteel se Sint-Vituskatedraal gekroon het, het keiser Ferdinand II saam met Frederik se neef, die Katolieke hertog Maksimiliaan I van Beiere, alle magte ingespan om dié uitdaging van Europa se leidende groot moondheid teen te staan. Habsburgse gesag oor Boheme sou met militêre mag herstel word.
Nadat die Protestantse magte op 8 November 1620 in die Slag van die Wit Berg (Bílá Hora) 'n verpletterende nederlaag teen die keiserlike geallieerdes gely het, het Frederik, wat voortaan na aanleiding van sy kort bewind as "Winterkoning" bekend gestaan het, met sy gesin na Holland gevlug.[6] Boheme het sy status as koninkryk binne die Heilige Romeinse Ryk kwytgeraak en was vervolgens ondergeskik aan die Habsburgers se absolutistiese gesag. Protestantisme is onderdruk, terwyl die Rooms-Katolieke geloof vanaf 1624 verpligtend geword het en die oorgrote meerderheid van die Boheemse bevolking geleidelik teruggekeer het na die Rooms-Katolieke Kerk. Met die onteiening van Protestantse adellikes en die herverdeling van hul grondbesit onder die Kerk en Katolieke aanhangers van die Habsburg-bewind het 'n lojale Katolieke adelstand in Boheme ontstaan. Gelyke status is aan Tsjeggies en Duits as landstale verleen - 'n maatreël wat in die praktyk 'n verdere verskuiwing ten gunste van Duits tot gevolg gehad het. In 1635 het die Lausitz en teen die middel van die 18de eeu ook Silesië verlore gegaan. In dié tydperk is Boheme volledig versmelt met die Oostenrykse ryk. Dié politieke status het tot die vroeë 20ste eeu onveranderd gebly.
Gedurende die lang heerskappy van Maria Theresia tussen 1740 en 1780 het Boheme en Morawië nog eens gebuk gegaan onder die leed van besettings en oorloë. Haar seun en opvolger Joseph II (1780–1790) het met sy hervormings die lot van boere verbeter. Lyfeienskap is in 1780 opgehef sodat die landelike bevolking hul woonplekke vrylik kon kies. Dié besluit was onder meer ekonomies gemotiveer omrede Oostenryk ná die verlies van byna heel Silesië aan Pruise in 1745 die industrialisering van Boheme en Morawië sterk bevorder het. Plattelandse bewoners kon in die mannekragbehoeftes van nuwe nywerhede voorsien wat in bosryke grensgebiede soos Noordoos-Boheme en die Boheemse Woud (Šumava) ontstaan het. Yster-, tekstiel- en glasvervaardiging het, net soos masjienbou, sterk groei in Boheme en Morawië getoon.[7]
Napoléon Bonaparte se oorwinning in die veldslag naby Austerlitz (Slavkov u Brna), 'n klein dorpie buite Brno, waar hy die geallieerde magte van Oostenryk en Rusland verslaan het, was in 1805 die beginpunt van groot politieke omwentelinge in Sentraal-Europa. Om enige aanspraak op die Heilige Romeinse keiserkroon van Napoléon se kant af te weer, het keiser Frans II in 1806 afstand van die troon gedoen. Die Heilige Romeinse Ryk is vervolgens amptelik ontbind.
Net soos elders in Europa, was die 19de eeu ook in Boheme 'n tydperk van nasionale ontwaking. Die nasionale bewussyn het uitdrukking gevind in 'n taalkundige en literêre herlewing wat veral deur die stedelike burgerdom gesteun is. Die adel was nouliks hierby betrokke, terwyl Duitssprekendes in toenemende mate as verteenwoordigers van 'n vreemde buitelandse moondheid waargeneem is. Tsjeggiese nasionalisme is aanvanklik deur die Oostenrykse owerheid onderdruk, terwyl Duits die algemene onderwystaal in hoërskole en universiteite geword het.
Tsjegge het voortgegaan om vir federale strukture en selfregering binne die Oostenryks-Hongaarse monargie te stry, terwyl ook van Slowaakse kant af kritiek gelewer is op die Habsburgse beleid teenoor etniese groepe. Tydens die Slawiese Kongres, wat op 1 Junie 1848 in Praag gehou is, het František Palacký om vir die staatkundige hervorming van die Oostenrykse Keiserryk uitgespreek wat in 'n federasie van nasies met gelyke regte omgeskep sou word. Die Pragse Pinksteropstand van dieselfde jaar is bloedig onderdruk, maar Boheemse en Morawiese boere is nogtans bevry van die laaste patrimoniale strukture op die platteland, terwyl ekonomiese mag, wat voorheen hoofsaaklik in die hande van die adel was, geleidelik aan die groeiende middelklas oorgedra is. In die nuwe Oostenrykse grondwet van 1849 is die reg op nasionale identiteit net soos taalregte vir alle burgers formeel verskans.
In die volgende vyf dekades het Tsjeggies- en Duitssprekendes op ekonomiese en kulturele gebied uiteenlopende paaie ingeslaan. In die Noord- en Wes-Boheemse nywerheidsgebiede het Duitse tekstielabeiders 'n werkersbeweging in die lewe geroep waaruit die Sosiaaldemokratiese Party sou voortspruit. Met die toekenning van algemene stemreg aan mans het Sosiaaldemokrate in die verkiesing van 1907 weliswaar die grootste party geword. maar hulle het nie daarin geslaag om die nasionale verskille tussen Duits- en Tsjeggiessprekendes te oorbrug nie. Die nasionale Tsjeggiese beweging was intussen in twee kampe verdeel - gematigde Oud-Tsjegge en radikale Jong-Tsjegge. Die laasgenoemdes het verregaande outonomie opgeëis.
Teen die einde van die Eerste Wêreldoorlog het die twee verwante volksgroepe van Tsjegge en Slowake in 1918 saamgespan om die Republiek Tsjeggoslowakye te vorm, met Boheme as sy nywerheidshartland.
Boheme in die Republiek Tsjeggoslowakye
[wysig | wysig bron]
Die belange van die Duitssprekende minderheid in Wes-Boheme, die Sudete-Duitsers, was vir Nazi-Duitsland 'n voorwendsel om die jong republiek, wat sedert Adolf Hitler se magsoorname as 'n toevlugsoord vir baie politieke vlugtelinge gedien het, te destabiliseer. Die Tsjeggiese regering se beleid teenoor etniese minderhede was soms omstrede weens sy nasionale eensydigheid. So is talle Duitssprekende boere as gevolg van 'n grondhervorming in 1919 onteien, en ingevolge die taalwet van 1926 is sowat 30 000 Duitssprekende amptenare weens hul gebrekkige kennis van Tsjeggies uit die staatsdiens ontslaan en skole met Duits as onderrigmedium gesluit. Ekonomies het die jong republiek egter betreklik goed gevaar sodat dit ook deur die etniese minderhede gesteun is. Partye, wat Duitssprekendes verteenwoordig het, was deel van koalisieregerings.
Eers die Groot Depressie, wat in 1929/30 begin het, het Tsjeggoslowakye in 'n ernstige krisis gedompel. Baie Duitssprekendes was geneig om te radikaliseer. In die algemene Tsjeggiese verkiesing, wat op 19 Mei 1935 gehou is, het twee derdes van die Sudete-Duitse kiesers vir die Sudete-Duitse Party (SdP) onder leiding van Konrad Henlein gestem wat as buitelandse tak van Hitler se Nasionaal-Sosialistiese Duitse Arbeidersparty opgetree het - ondanks die feit dat hulle in 'n funksionerende demokrasie met onafhanklike media en 'n goed georganiseerde politieke opposisie geleef het.[8] Die SdP was die grootste party in die Tsjeggoslowaakse parlement. In sy Karlsbad-program van 24 April 1938 het die party vir omvattende outonomie vir die Sudete-Duitse gebiede gepleit - 'n onaanvaarbare eis vir die Praagse regering. Die politieke geskil tussen regering en SdP het vir Hitler 'n gunstige geleentheid gebied om met 'n inval te dreig. Duitse troepe het langs die grens met Tsjeggoslowakye saamgetrek, en ook Praag het begin om sy weermag te mobiliseer.
In 'n laaste poging om die dreigende oorlog af te weer, het die Verenigde Koninkryk en Frankryk op 29 September 1938 die Ooreenkoms van München met Hitler gesluit waarvolgens Tsjeggoslowakye gedwing is om grensgebiede, wat deur Sudete-Duitsers bewoon is, aan die Duitse Ryk af te staan. Tsjeggiese verteenwoordigers was nie betrokke by dié ooreenkoms nie. Boheme en Morawië het 'n halfjaar later, op 15 Maart 1939, Duitse protektorate geword nadat die Tsjeggiese regering onder Hitler se druk moes swig.
Die Tsjeggoslowaakse staat is ná die Tweede Wêreldoorlog deur die geallieerde moondhede herstel. Boheme het nog vier jaar lank, tot 1949, voortbestaan as die land se mees westelike provinsie. Onder die kommunistiese bewind, wat deur Sowjet-Rusland geïnstalleer is, is Boheme - net soos Morawië en Slowakye - verdeel in nuwe, kleiner administratiewe distrikte.
Ekonomie
[wysig | wysig bron]Tradisionele nywerhede
[wysig | wysig bron]
Boheemse kristalglas, wat tradisioneel sedert die 16de eeu veral in Noord- en Wes-Boheme vervaardig word, geniet wêreldfaam. So versier Boheemse kroonlugters en geslypte glasprodukte soos wyn- en brandewynglase, vase, flesse en houers al eeue lank Europese paleise en welvarende huishoudings. Daarnaas word ook juweliersware van glas vervaardig.
Boheemse glas is van hoë gehalte. Vir sierglas word gewoonlik suiwer kwartssand en potas gebruik. Die laasgenoemde bestanddeel kan deur groter hoeveelhede loodoksied vervang word; so word na dié soort sierglas ook as loodkristal verwys. Egte Boheemse loodkristal behoort 'n minimum-inhoud van 24 persent lood te bevat, terwyl glasblasers ook besonderse metodes vir sy vervaardiging inspan. Hierdie sierglas is weens sy hoë brekingsindeks baie geskik vir diepslyping en graveerwerk en stel glasslypers in staat om gesofistikeerde versierings te skep. Invallende ligstrale word in die kleure van 'n reënboog gebreek. Die klank van loodkristal-drinkglasies, wat teen mekaar gestoot word, klink daarnaas besonders aangenaam.[9]
Kwartssand word in Boheme veral in die Boheemse Woud of Šumava-bergstreek (Duits: Böhmerwald) in die grensgebied met Beiere aangetref sodat dié gebied die historiese bakermat van Boheemse loodkristal was. Die belangrikste sentrum van Boheemse glasblasery is egter in 'n ander bergreeks geleë, die Jizera (Duits: Isergebirge) wat deel uitmaak van die groter Sudete-bergreeks. Ook hier word groot hoeveelhede kwartssand ontgin, net soos anderkant die grens in die Beierse bergreekse Bayerischer Wald (Beierse Woud) en Oberpfälzer Wald. Belangrike glasblaserye is in albei streke gesetel, veral omdat die bosryke berggebiede glasblasers ook van oudsher van groot hoeveelhede potas (kaliumkarbonaat) en hout kon voorsien. Die laasgenoemde is as brandhout vir glasoonde benodig.[10]
Musée d'Orsay, Parys
Die eerste glasblasers was immigrante uit die Saksiese Ertsgebergte wat hulle in die eerste helfte van die 16de eeu onder meer in die Jizera-, Šumava- en Reusegebergte gevestig het. Aanvanklik is, soos elders in Noord-Europa, eenvoudige woudglasprodukte, veral drinkglase, vervaardig. Kunstenaars, wat aan keiser Rudolf I se hof in Praag werksaam was, onder wie befaamde steensnyers soos die Milaanse Miseroni-gesin en Caspar Lehmann (1570–1622), 'n boorling van Duitsland na wie verwys word as die eerste glassnyer van die moderne tydperk, het met hul kunsvol geslypte bergkristalle en ander edelgesteentes die inspirasie gelewer vir meer gesofistikeerde glasware. So het Boheemse glasblasers dikwandige glassoorte begin ontwikkel wat so suiwer en hard sou wees soos bergkristal en maklik gesny en geslyp kon word.[11]
'n Deurbraak is in die tweede helfte van die 17de eeu behaal met die ontwikkeling van die sogenaamde Boheemse kristal, 'n soort krytglas waarvoor tydens die vervaardigingsproses kalk as kryt by 'n mengsel van kwartssand en potas gevoeg is om smeltoonde meer doeltreffend te maak. Terwyl glasware voorheen hoofsaaklik met ondeursigtige emaljekleure versier is, kon glas voortaan geslyp en gegraveer word. Glasveredeling het nie meer in glasblaserye self plaasgevind nie, maar in Noord-Boheemse nedersettings soos Noy Bor (Duits: Haida), Kamenicky Senov (Steinschönau) en hul omgewing van waar plaaslike glashandelbedrywe Boheemse glasware na die buiteland uitgevoer het.
Teen die begin van die 18de eeu het loodglas, wat in Engeland vervaardig en van kunsvol geslypte versierings voorsien is, net soos Franse glasware van glasblaserye soos Baccarat en Saint Louis, wat volgens die Engelse voorbeeld geblaas en bewerk is, strawwe mededingers op die internasionale glasmark geword. Danksy hul internasionale handelsbetrekkinge kon Boheemse glasblaserye en ateljees die nuwe ontwikkelinge betyds raaksien en die gehalte van hul eie glasware verhoog asook slypversierings by die veranderde markvraag aanpas. Naas kleurlose glas is nou ook gekleurde glasware in baie skakerings vervaardig, net soos opgelegde glas waarvoor 'n kleurlose of gekleurde glaskern verskeie kere in anderskleurige glasmassa's gedompel en daarna gedeeltelik geslyp is om hoogs kunsvolle glasware met reliëfagtige versierings in verskillende kleure te produseer. Hierdie produk was uniek en ongeëwenaar op internasionale markte en is onder meer in Neuwelt in die Reusegebergte, in Suid-Boheme en in die Šumava-bergstreek vervaardig.
Glas wat volgens die Boheemse metode vervaardig is - à la façon de Bohème - was van die hoogste moontlike standaard, en selfs glasblaserye in die Italiaanse dorpie Murano naby Venesië - oorspronklik een van die wêreldleiers in die bedryf - het pogings aangewend om glas van dieselfde hoë gehalte te produseer.[12] Teen die begin van die 19de eeu het 'n klein stadjie in Noord-Boheme, Jablonec (Duits: Gablonz), met sy kunsvol geslypte glaskristalle opslae gemaak in die modebedryf. Die sukses, wat met glasjuweliersware behaal is, het Jablonec só welvarend gemaak dat die stadsvaders 'n statige raadsaal en operahuis kon bekostig.
'n Boorling van Georgenthal naby Jablonec, Daniel Swarovski (1862–1952), was die naamgewer vir 'n onderneming en handelsmerk van wêreldfaam wat in 1895 in Oostenryk gestig is. Swarovski se visie was om 'n diamant te skep wat iedereen kon bekostig. Hiervoor het hy 'n elektriese masjien ontwikkel wat glaskristalle met 'n tot dusver ongekende graad van presisie kon slyp en veredel.
'n Ander wenresep vir Boheemse glasblaserye was om vinnig in die vraag na nuwe stylrigtings te voorsien. So is Boheemse gehalteglas volgens die heersende smaak deur kunsstyle soos historisme en Jugendstil (Art Nouveau) beïnvloed. In die tweede helfte van die 19de eeu was die Weense glasnyweraar Ludwig Lobmeyr (1829–1917) die drywende krag agter nuwe ontwikkelinge in die Boheemse glasbedryf. So het hy tradisionele veredelingstegnieke en style laat herleef en gelyktydig nuwe versierings, onder meer in die Oosterse styl, deur Weense argitekte en kunstenaars laat ontwerp wat in sy Boheemse glasblaserye vervaardig is. Omstreeks 1900 het die glasblasery in Klastersky Mlyn (Klostermühle), 'n nedersetting in die Šumava-berge, internasionale sukses behaal met kunsvol vervaardigde, gekleurde en iriserende Jugendstil-glasware.
Boheemse kristalglas het ook tydens vier dekades van sosialistiese bewind vanaf die laat 1940's nie sy bekoring verloor nie. Volgens die heersende ekonomiese ideologie is die meeste glasblaserye genasionaliseer en as staatsondernemings bedryf, maar die wêreldwye vraag na gesofistikeerde glasware was steeds hoog. Boheemse glaskuns is onder een gemeenskaplike handelsmerk bemark - Bohemia Glass. Die bedryf het in die tydperk tussen die 1950's en 1970's 'n nuwe bloeitydperk beleef toe jong kunstenaars en glasblasers met innoverende ontwerpe beïndruk het. Boheemse glas was nie net in westerse gewild nie, maar ook in sosialistiese ekonomieë waar dit maklik geruil kon word teen skaars verbruikersgoedere.
Ná 1990 is Boheemse glasblaserye geprivatiseer. Die bedryf het ná die oorskakeling na 'n markekonomie ook in Tsjeggië nog 'n kort bloeitydperk beleef. Omstreeks 2000 het die vraag na kristalglas, wat met handearbeid vervaardig word, egter drasties begin afneem namate massaware uit die Verre Ooste, wat teen betreklik laer koste op nywerheidskaal vervaardig word, die wêreldmark oorvloed het. Talle Boheemse ondernemings met 'n lang tradisie van glasblasery was genoodsaak om hul deure te sluit. Die oorblywende glasblaserye spits hulle op eksklusiewe produkte soos kroonlugters, vase en figure toe wat in beperkte oplae vervaardig word.
Kultuur
[wysig | wysig bron]Boukuns
[wysig | wysig bron]
Net soos in Suid-Morawië het ook in Boheme in die 9de eeu die eerste kerkgeboue ontstaan wat van steen gebou is, soos naby Praag. Twee godsdienstige geboue, wat tans onder die Praagse Sint-Vituskatedraal begrawe lê, was rigtingwysend vir voor-Romaanse en Romaanse boumeesters - die Vitusrotunda, 'n ronde kerkgebou met vier apsides wat tussen 926 en 930 ontstaan het, en die Vitusbasiliek, 'n dubbelkoorgebou met 'n westelike dwarsskip en twee kriptes. Die St. Emmerankerk in die Beierse Regensburg het volgens dieselfde ontwerp ontstaan.
Die meerderheid godsdienstige geboue in die Romaanse styl is kloosterkerke wat as basilieke ontwerp is, soos die Sint Joriskerk in die Praagse kasteelkompleks. Die eerste saalkerk in Boheme is deur die Premonstratenser-orde in Teplá naby Mariënbad opgerig en in 1232 gewy. Uniek aan Boheme is ronde kerkgeboue soos die Sint Martinskerk wat deel uitmaak van die Praagse Vyšehrad-vesting.
Teen die middel van die 13de eeu het die Cisterciënser- en bedelordes nuwe Gotiese stylelemente ingevoer. Die eerste suiwer Gotiese kerkgebou, die Praagse Agnesklooster se Fransiskuskerk, is in 1250 voltooi. Baie ander voorbeelde van Gotiese kloosterkerke is in die Hussiete-oorloë vernietig. Die Gotiese styl is ook op wêreldlike geboue toegepas. Om die ryksgrense te verdedig, wat tydens die regentskap van die Přemyslide-heerser Otakar II en sy opvolgers in suidwaartse rigting verskuif is, is 'n hele reeks van kastele gebou, waaronder die Cheb-kasteel, die koninklike kastele van Zvíkov en Písek, en die biskoplike kasteel van Horšovský Týn.
Die kunssinnige keiser Karel IV het grootliks bygedra tot die ontwikkeling van 'n hoogs gesofistikeerde Boheemse boukuns wat aanvanklik nog sterk Franse invloede getoon het. So is die koninklike paleis te Praag volgens die voorbeeld van Franse koninklike residensies op die Paryse Île de la Cité omgebou - die plek waar Karel grootgeword het. Om die Sint-Vituskatedraal volgens die Gotiese styl te herbou, het Karel Matthias van Arras aangestel, 'n Franse boumeester wat onder meer in Avignon werksaam was, destyds die setel van die pous. Ná Matthias se afsterwe in 1352 is die boubedrywighede voortgesit onder leiding van Peter Parler en sy seuns, boumeesters uit Schwäbisch Gmünd.
Musiek
[wysig | wysig bron]
Die doedelsak of sakpyp, wat tans hoofsaaklik met Keltiese gebiede of die Balkanskiereiland (die Bulgaarse gajda) verbind word, het sy oorsprong in die Mediterreense wêreld waar dié instrument reeds omstreeks 1000 v.C. gespeel is. Waarskynlik het Romeinse soldate dit op hul veldtogte na ander gebiede in Europa geneem waar verskillende plaaslike variante daarvan ontwikkel het, soos die Spaanse gaita, die Duitse Hümmelchen of die Boheemse bok. Die Tsjeggiese woord vir doedelsak, dudy ('n vroulike meervoudsvorm), het sy wortel in die Ou Kerkslawiese woordstam dud- "blaas". Hiervan afgelei is die Duitse en Afrikaanse terme Dudelsack en doedelsak.
Die Duitse komponis Michael Praetorius (1571–1621) verwys in sy musiekwetenskaplike werk Syntagma musicum na 'n sakpyp wat as Großer Bock ("Groot bok") bekend gestaan het en van die kenmerkende horings voorsien is. Die bok (die naam is afgelei van die blaaspyp wat soos die kop van 'n bok lyk, maar kan ook verwys na die materiaal wat vir die lugsak gebruik is, naamlik bokvel) is nog tot in die 19de eeu in dele van Sentraal-Europa gespeel.
Vandag is dit hoofsaaklik beperk tot Tsjeggië en word hier veral in Suid-Boheme, terwyl verwante doedelsakke onder meer in dele van Slowakye, Pole, Hongarye, Kroasië en Sorbe in die Duitse Lausitzstreek aangetref word. Duitssprekende bokmusikante het die instrument na Nieu-Seeland saamgeneem waar dit nog tot in die 1990's deur nakomelinge van immigrante in die Boheemse nedersetting Puhoi gespeel is.[13] Die tradisie word daar voortgesit deur Engelssprekende Nieu-Seelanders, terwyl die bok-doedelsak intussen ook in Beiere en Oostenryk weer gewild geraak het.
Die sentrum van moderne Boheemse doedelsakmusiek is Strakonice in die suide van die land waar bokmusiek ná die Tweede Wêreldoorlog herleef het. Die plaaslike legende van Švanda, die bokspeler, vorm een van die historiese agtergronde vir Strakonice se rol as doedelsak-hoofstad. 'n Musikant van Strakonice wat die instrument perfek kon speel, Josef Řezný, was in die 1960's een van die medestigters van die Internasionale Doedelsakfees wat sedert 1967 tweejaarliks in Augustus plaasvind.[14] Die plaaslike kasteel huisves 'n uitstalling oor doedelsakke.
Verwysings
[wysig | wysig bron]- ↑ Heinz Schilling: Siedler Geschichte Europas - Die neue Zeit. Berlin: Siedler 1999, bl. 98
- ↑ Encyclopædia Britannica: Bohemia. Besoek op 25 Junie 2017
- ↑ Paul Mai: Die Quellenlage zur Kirchengeschichte Böhmens im Bischöflichen Zentralarchiv Regensburg. Besoek op 28 Junie 2017
- ↑ Jörg K. Hoensch: Eine Geschichte Böhmens und Mährens - Im Herzen Europas. In: Zeit Online, 29 April 1994. Besoek op 27 Junie 2017
- ↑ Radio Praha, 10 Mei 2013: Böhmische Kronjuwelen. Besoek op 27 Junie 2017
- ↑ Haus der bayerischen Geschichte: Der Winterkönig. Besoek op 27 Junie 2017
- ↑ Helmuth Weiss, André Micklitza, Kerstin Micklitza: Baedeker Reiseführer Tschechien. Ostfildern: Mair Dumont 2016, bl. 37
- ↑ Sven Felix Kellerhoff: Sudetendeutsche lebten in Demokratie – und wählten Hitler. In: welt.de, 17 April 2014. Besoek op 27 Junie 2017
- ↑ "Westwing Warenkunde: Böhmisches Glas. Besoek op 28 Junie 2017". Geargiveer vanaf die oorspronklike op 29 November 2017. Besoek op 28 Junie 2017.
- ↑ "Westwing Warenkunde: Böhmisches Glas. Besoek op 28 Junie 2017". Geargiveer vanaf die oorspronklike op 29 November 2017. Besoek op 28 Junie 2017.
- ↑ "www.beyars.com: Das grosse Kunstlexikon von P.W. Hartmann - Böhmisches Glas. Besoek op 28 Junie 2017". Geargiveer vanaf die oorspronklike op 27 Mei 2017. Besoek op 28 Junie 2017.
- ↑ www.mdr.de: Die böhmische Glasbläserei. Besoek op 29 Junie 2017
- ↑ "Puhoi Historical Society: Togetherness. Besoek op 28 Junie 2017". Geargiveer vanaf die oorspronklike op 6 April 2017. Besoek op 28 Junie 2017.
- ↑ www.tschechien-hautnah.eu: Strakonice - Strakonitz. Besoek op 28 Junie 2017
Eksterne skakels
[wysig | wysig bron]- Wiki-webtuistes
Wikimedia Commons het meer media in die kategorie Boheme.
