Klip
Klip is ’n harde gesteente van wisselende samestelling, ouderdom en grootte. So verskil die klip in die Malutiberge by Lesotho, die Magaliesberge, die Alpe, die Andes, Mauna Kea in Hawaii en die Cordillera-bergreeks in die weste van Amerika in voorkoms en samestelling. Die klip in die omgewing van Pringlebaai in die Wes-Kaap lyk anders as die klip in Irene in Gauteng. En die spoelklippe en seesand (fyn stukkies klip) op Bloubergstrand verskil van klipgruis afkomstig van Cullinan of Rustenburg.
Klip is meestal aggregate (die eindprodukte van verskillende samestellende voorafdele), soos die stollingsgesteente graniet, wat hoofsaaklik uit kaliumveldspaat en kwarts bestaan en baie gewild is in bouwerk. Tog is daar klip wat byna heeltemal uit een mineraal saamgestel is, soos kwartsiet en kalksteen.
Ouderdom van klip
[wysig | wysig bron]Om datums aan sekere klipsoorte te koppel, stel wetenskaplikes in staat om afleidings te maak oor wat oor die verloop van miljoene jare waarskynlik op ’n bepaalde plek op die aarde gebeur het. Dit is eers in die agtiende eeu wat Europese wetenskaplikes afleidings oor chronologie begin maak het toe hulle sedimentêre klip en fossiele daarin begin bestudeer het.
Die werklike ouderdom van verskillende klipsoorte bly egter kontroversieel: Geoloë praat van die oudste klip wat honderde miljoene jare oud is en fisici praat van tien of twintig miljoen jare. Moderne teoloë glo dat ’n almagtige, kreatiewe God die aarde se vorming presies so beplan het en dat dit nie werklik saak maak hoe lank die verskillende skeppingstydperke geduur het nie.
Die ontdekking van radioaktiwiteit in 1896 het die weg gebaan vir wetenskaplikes om berekeninge van die ouderdom van klip te maak. Reeds in 1905 het Ernest Rutherford radioaktiwiteit ingespan om die ouderdom van ’n monster uraanerts te bepaal en tot die gevolgtrekking gekom dat dit verskeie honderde miljoene jare kan wees. Vandag is die radiometriese datering van klip baie gevorderd en betroubaar.
In ’n neutedop: Die ouderdom van klip word bepaal deur die meting van die hoeveelheid van ouer- en dogteratome en die moderne tegnologie kan ouderdom met taamlike akkuraatheid bepaal.
Terence McCarthy verduidelik in How on Earth hoe klipstapels (suile of pilare) – soos dié in die omgewing van Graaff-Reinet en ander plekke in die Karoo – gevorm is. Dit is in werklikheid nie die gevolg van die konstruksie van onder na bo nie maar die gevolg van die verwydering van die dele rondom die suil oor miljoene jare. Baie van die minerale waaruit die rotse saamgestel is, is onstabiel in die teenwoordigheid van water en suurstof en verweer of ontbind oor tyd. Daarom is daar gewoonlik soveel verweerde rotse rondom die betrokke rotsformasies.
Soorte klip
[wysig | wysig bron]Geoloë klassifiseer klip volgens die wyse waarop dit gevorm is. Die drie kategorieë is:
Vulkaniese klip of stolrots
[wysig | wysig bron]Stolrots (igneous rock, wat beteken dat dit deur vuur gevorm is) kom van magma (vulkaangesteente in vloeistofvorm), wat temperature wisselend van 760 grade Celcius tot 1 300 grade Celcius het. Dié magma (lawa) kom van diep in die aarde se buitenste kern (die heel binneste kern is solied weens massiewe druk) en beweeg langs skeure en pype of kanale en vorm uiteindelik vulkane op die oppervlakte nadat dit afgekoel en verhard het. Meestal koel dit so vinnig af op die aarde se oppervlak (dit verloor sy hitte vinnig wanneer dit aan lug blootgestel word) dat daar min kans is vir kristalle om te vorm. Gevolglik is stolrots se struktuur meestal fyn.
Die indrukwekkende Devils Tower, ’n reusagtige monoliet (enkele rotsblok) op die Wyoming-vlakte in Amerika, is ’n uitstekende voorbeeld van magma wat deur die aarde se oppervlak gedring het en so te sê hemelwaarts “gespuit” het.
Dit is interessant dat daar ook rotse onder die oppervlak vorm, wanneer die magma se druk so hoog is dat dit binne-in ouer rotsformasies druk, dit vervorm en dan ook pragtige pregmatiete kan vorm wat ongewone kristalle soos toermalyn en die helderkleurige beril tot gevolg het.
Sedimentêre klip
[wysig | wysig bron]Sedimentêre klip is jonger as stolrots en is die gevolg van verskeie materiale wat sedimente of afsaksels genoem word. Dit beteken dat sedimente van plante- of dierlike oorsprong is en dele van ouer klip ook daarin kan voorkom en in rotslae opbou wat stratum genoem word. Hoe meer stratum opbou, hoe meer verhard die afsaksels tot soliede klip.
Die oorsprong van die klip bepaal of dit sagte of harder rots is: sagte kalksedimente vorm danksy die kalsiumkarbonaat van die doppe van seediere. Hoe dieper dit begrawe en gekompakteer word, hoe harder raak dit, vandaar byvoorbeeld die vorming van kalksteen.
Sedimentêre klip word deur geoloë geklassifiseer volgens die soort sediment wat dit gevorm het: chemiese sediment, organiese sediment en klastiese (korrelrige) gesteentes.
Sedimentêre klip is waarskynlik die interessantste van die drie klipvorms en word omvattend in baie literatuur beskryf. Dit regverdig ’n hele onderwerp.
Metamorfe klip
[wysig | wysig bron]Volgens die klipsiklus is metamorfe klip die jongste klipgroep van die drie. Dié klip is die gevolg van sedimentêre klip wat soms diep begrawe is en deur groot druk en hoë temperatuur verander.
Daar is verskillende metamorfe klip, afhangend van die soort sediment wat aanvanklik wat in die voorgangerklip aanwesig was. Die minerale in die voorvaderklip verander soms vanweë die druk en temperatuur, met die gevolg dat dit wel chemies dieselfde is maar harder en meer stabiel is. Die rotssiklus hoef egter ook nie presies dieselfde te wees nie: stolrots kan as gevolg van druk en hitte metamorfe klip word. Sedimentêre en metamorfe klip kan ook erodeer en nuwe sedimentêre klip vorm.
Metamorfisme en vormverandering kan sedimentêre gesteentes soos graniet in gneis verander, metamorfe klip met golwe van kwarts, die glasagtige metaal mika en helderkleurige veldspaat. Marmer is die gevolg van ’n metamorfiese proses waartydens suiwer kalsitiese kalkklip omvorm word. Matige metamorfisme kan leiklip tot gevolg hê.
Die metamorfe omgewing wat die meeste voorkom, is wanneer tektoniese plate met krag onder mekaar inskuif en berge meebring. Onder die berge word klip vergruis en deur stygende magma verhit en deur druk verander.
Fossiele
[wysig | wysig bron]Fossiele – oorblyfsels van plante of diere wat in gesteentes bewaar is en in die meeste sedimentêre klip gevind kan word – is belangrike bondgenote vir geoloë om die geskiedenis van die betrokke klip te bepaal. Fossielkorrelasie is een van die tegnieke wat geoloë gebruik om sekere afleidings oor spesies maar ook die vorming van die klip te maak.
Die meeste fossiele is skulpe of die bene van diere. Die meeste fossiele is vernietig indien dit te diep verberg is of wanneer die betrokke klip metamorfe veranderinge ondergaan.
In die onlangse jare het die soeke, versameling en bestudering na fossiele – paleontologie genoem – sy eksentrieke beeld afgeskud. Paleontologie word vandag vaardig ingespan om die geskiedenis van klip, klimatologie (insluitend vroeë weerpatrone), ekologie en ander verwante velde te bestudeer.
Petrologie
[wysig | wysig bron]
Die studie van die oorsprong en strukture van klip is ’n vertakking van die geologiese wetenskappe en word petrologie genoem. Die petroloog oorbrug die gaping tussen die lewenswetenskaplike en die metallurg.
Die petroloog word ook as die “historikus” van mikroskopie geag en die petrologie-mikroskoop is ’n gespesialiseerde instrument wat gebruik word om klipmonsters te bestudeer.
Interessante klipfeite
[wysig | wysig bron]- Klipsoorte kan normaalweg nie uit hul vorm gebuig word nie. Die een uitsondering is dun plate van die klip itakolomiet, ’n seldsame sandklip wat in Indië en Noord-Carolina in Amerika voorkom, wat danksy sy kristalagtige struktuur, met die hand gebuig kan word.
- Geologie is eers in die laat agtiende eeu as ’n nuwe wetenskap beskou, te danke aan die waardevolle bydrae van die Skot James Hutton (1726-1797). ’n Baie groot deel van die klip- en mineraalspesies wat ons vandag ken, is deur Viktoriaanse spesiesoekers name gegee.
- Geoloë meen dat berge die gevolg is van ’n komplekse interaksie tussen erosie, klimaat, tektoniese verskuiwings en isostatiese (ewewig in die verskillende dele van die aardkors) veranderinge.
- Agt elemente maak meer as 90% van die wêreld se klip uit: suurstof, silikon, aluminium, yster, kalsium, natrium, kalium en magnesium.
- Puimsteen, wat eens vulkaniese lawa was met gasse gevul, is so lig dat dit op water kan dryf.
- Die hoë Himalaja-bergreeks is gevorm toe die harde Indiese plaat miljoene jare gelede teen die sagte Asië-plaat gebots het en die rots opgedruk het. Sulke hoë gebergtes het egter die natuurlike lugvloei oor Asië gestuit en veroorsaak die erge moesonreën in Indië.
- Die grootste krater op aarde weens die impak van ’n meteoriet – ’n stuk klip êrens uit die ruimte – is die Vredefort-krater in die Vrystaat.
Bronne
[wysig | wysig bron]- Burgess, Jeremy, Marten, Michael & Taylor, Rosemary. Microcosmos. Cambridge University Press. 1987. ISBN 0 521 30433 4
- England, Nick. Physics Matters. Hodder & Stoughton. 1989. ISBN 0-340-63935-0
- Farndon, John. The Complete to Rocks & Minerals. Hermes House. 2010. ISBN 1-84477-670-0
- McCarthy, Terence. How on Earth? Struik Nature. 2009. ISBN 978-1-77007-485-9
- Paneel redakteurs. Family Guide to Nature. Reader’s Digest. 1984. ISBN 0 949819 32 8
- Paneel skrywers. The World Book Encyclopedia Volume 16. World Book. 2010. ISBN 978-0-7166-0110-4
- Parker, Steve. The Practical Fossilfinder. Facts On File. 1991. ISBN 0-8160-2311-5
