Skoen
| Subklas van | footwear |
|---|---|
| Produced by | cobbler |
| Gekarakteriseer deur | shoe size |
| Onderhou deur WikiProjek | WikiProject Fashion |
| Unicode-karakter | 👞 |
'n Skoen is 'n vorm van skoeisel, 'n voetbedekking wat die voete beskerm teen besering deur klippe of skerp glas, die koue, vullis en teen velinfeksies.
Skoene beskik meesal oor 'n hak en bedek net die voet, maar daar is baie vorme en style wat ook aan mode onderhewig is.
Geskiedenis
[wysig | wysig bron]Die eerste skoenfabriek was waarskynlik in Ou Egipte. Muurskilderinge en reliëfafbeeldings toon groepe werkers wat sandale maak (sandale was lank die enigste skoeisel, hoewel skoene vroeg reeds bekend was).
Tussen 1600 en 1200 v.C. het bergbewoners van Mesopotamië byvoorbeeld eenvoudige skoene van sagte leer gemaak, wat baie soos 'n mokassin of Rooihuidskoen met rieme om die voet vasgewoel is. Griekse vroue het vroeër meestal kaalvoet geloop of sandale gedra. Binnenshuis het hulle wel sagte skoene gedra wat in die Hellenistiese tyd baie weelderig afgewerk is.
Rooi of wit was die gewildste kleure. Die Romeine het die eerste skoenmakersgildes gestig. Hulle het ook die eerste skoene ontwerp wat spesifiek die linker- of regtervoet gepas het. Romeinse skoene het ook verskil na gelang van die geslag en rang van die draer. Skoenontwerpe het deur die Middeleeue eenvoudig gebly, en die vroegstes was mokassintipes van ongelooide velle.
Tot in die 16e eeu was dit mode om skoene met lang, skerp punte te dra, en sommige skoene se punte was tot 45 cm lank. Na die 16e eeu het veral manskoene se voorpunte baie plat en breed geword- byna soos 'n eend se bek. Sole was van leer of kurk en die bodeel soms van satyn of fluweel. Stewels het in die 17e eeu gewild geword. Die hakke was taamlik hoog en skoene is dikwels met groot, veelkleurige rosette van kant en linte versier.
In Frankryk en die Lae Lande (Nederland, Vlaandere en België) het veral arm mense houtskoene gedra. In Nederland is die skoene in hul geheel uit hout gesny en klompe genoem. Elders was sulke skoene as sabots bekend, en het dit uit 'n houtsool met 'n leeroortreksel bestaan. Sulke houtskoene het in die 2e helfte van die 20e eeu weer mode geword en word nou algemeen gedra. In pionierslande soos die VSA en Suid-Afrika het die meeste boere en trekkers hul skoene self gemaak.
Die skoene was eenvoudig en sterk en is by uitstek vir die pionierslewe ontwerp. Die velskoene wat deur die Voortrekkers gedra is, word ook vandag nog gemaak en word deur sommige mense as 'n statussimbool beskou. SuIke skoene word byvoorbeeld in Kaapland in die Morawiese sendingdorp Wuppertal van koedoe- of beesvel gemaak.
Die meeste van die werk word met die hand gedoen. Die massaproduksie van skoene het tydens die Industriële Revolusie moontlik geword toe masjiene ontwerp is waarmee skoene vinniger en goedkoper gemaak kon word. Leer is steeds die algemeenste skoeiselmateriaal, maar ander stowwe, soos sommige soorte plastiek, word vandag ook baie gebruik. 'n Reuseverskeidenheid soorte en style skoeisel word vandag gemaak
Vervaardiging
[wysig | wysig bron]'n Skoen bestaan uit verskillende onderdele, byvoorbeeld die toon, tong, kant, buitesool of loopsool, hak en binnesool. Die dele word aan mekaar vasgestik of vasgekram, of soms selfs vasgelym of vasgesmelt. In die meeste skoenfabrieke word van verskillende masjiene gebruik gemaak. Een van die oudste stukke skoenmakerstoerusting, die lees, word vandag nog gebruik om die bodeel van die skoen te vorm.
Skoene is nie net gebruiksartikels wat gedra word om voete te beskerm nie. Dit is in hoë mate ook modeartikels. Die meeste skoenfabrieke het 'n modeontwerper wat kleure, vorme en selfs skoenmateriale vir 'n bepaalde seisoen voorskryf. Die nadeel van kunsstowwe soos plastiek is dat voete nie daarin kan "asemhaal" soos in leerskoene nie. In die sestigerjare is 'n poreuse stof, corfam, ontwikkel wat die eienskap van leer gehad het.
Dit het egter nooit inslag gevind as 'n plaasvervanger vir leer nie, omdat dit duurder as leer is. Die afsonderlike dele van die skoen word met behulp van sjablone met die hand of met behulp van ʼn spesiale ponsmasjien uit stukke leer gesny. Leer is nie altyd eenvormig in gehalte nie (dit kan beskadig wees deur snye, insektebytplekke of haakplekke), en is ook nie altyd oral ewe dik nie.
Om die rede kan groot hoeveelhede leer nie gelyktydig met masjien, In skoendele opgesny word nie. Elke stuk leer moet afsonderlik ondersoek en die beste dele vir elke skoendeel gekies word. Kunsstowwe soos plastiek, wat eenvormig is, word dikwels in tot 10 of 12 lae opmekaar gelê en gelyktydig gesny. Die skoendele word met behulp van talle soorte stikmasjiene aanmekaargenaai, en in die stikafdeling word sierwerk soos byvoorbeeld die aanbring van fyn gaatjiespatrone gedoen.
In 'n groot skoenfabriek gaan die skoendele op 'n vervoerband van werker na werker, wat die vervaardigingsproses elk 'n entjie verder voer. Skoendele van kunsstowwe word aan mekaar vasgesmelt. Die metode word dikwels by die maak van onder meer sportskoene gebruik. 'n Algemene, maar duur vervaardigingsproses is die Goodyear-proses. Die boleer word aan die skoensool vasgelym en dan ook vasgestik, wat 'n baie sterk skoen tot gevolg het.
Die bodele van die skoen word eers aan mekaar vasgestik en dan word die nat leer oor 'n lees ('n hout of metaalstruktuur wat soos 'n mens se voet gevorm is) gerek en aan die sool vasgestik of -gelym. Gewoonlik word onderdele soos die tongflap en binnesool gelyktydig ingesit. Wanneer al die stik- en lymwerk en fyn afwerking klaar is, word die lees uitgehaal.
Die voltooide skoen word dan vir foute en skade ondersoek en verpak. Skoenmates word deur die grootte van die lees bepaal. In die reël is daar 'n leesgrootte vir elke skoengrootte en skoendele word ook gesny om 'n lees van 'n bepaalde grootte te pas. Skoengroottes is in die tagtigerjare wêreldwyd gestandaardiseer met behulp van 'n metrieke stelsel, die Mondopoint-stelsel, waarvolgens skoene volgens voetbreedte sowel as - lengte in millimeter bepaal word. Voorheen was daar 'n Franse sowel as 'n Britse matestelsel, wat aansienlik kon verskil.
Soorte skoene
[wysig | wysig bron]-
Kinderskoene -
Tradisionele Japannese houtskoene -
Skoene van krokodilleer -
Rooi hoëhakskoen -
S3 veiligheidsstewels -
Puma atletiekskoene -
Uggs -
Klompe (houtskoene)
Skoeiselbedryf in Suid-Afrika
[wysig | wysig bron]Die geskiedenis van die skoeiselbedryf in Suid-Afrika is nie baie goed ondersoek nie.[1] Die ontwikkeling van 'n familiebesigheid van Lubbe wat in 1956 'n volwaardige fabriek naby Du Toitstasie in Stellenbosch geopen het, is die beste bekend. Dié bedryf het 'n bloeitydperk beleef in die sestigerjare, maar teen die onstabiele agtergrond van die vroeë tagtigerjare is die bedryf genoodsaak te hervorm tot 'n nismarkgeoriënteerde vervaardiger van spesialiteitskoene.
In 1982 was die algemene situasie van die skoeiselindustrie kommerwekkend en die vervaardiging het met 14,6 persent gedaal.[1] In 1984/85 het ingevoerde skoeisel 31 persent van die plaaslike skoeiselmark uitgemaak. Hulle Trailbuster-stapstewels was egter 'n groot sukses en in 1988 word hulle ook uitgevoer na Duitsland en Singapoer.
Die demokratisering van Suid-Afrika het ná 1994 ook gevolge vir die skoeiselindustrie gehad. Die Oosterse invoere het 'n groot toename beleef. In Junie 1997 is die GEIS-aansporingskema van die Departement van Handel en Nywerheid afgeskaf, wat in 1990 ingestel is om uitvoer van Suid-Afrikaansvervaardigde produkte aan te moedig. Dit het baie vervaardigers in die sloeiselindustrie gedwing om hulle uit die uitvoermark te onttrek.
Die informele sektor het ook bygedra tot die agteruitgang van die bedrywe. Skoeisel is daar vervaardig teen 20-25 persent van die koste van die formele sektor en smouse het onwettig-ingevoerde of selfs gesteelde skoeisel verkoop.[1]:p. 76 In die periode 1989–1999 het die Suid-Afrikaanse skoeiselindustrie met 61% gekrimp en in 2001 het ook Lubbe sy deure gesluit.
Sien ook
[wysig | wysig bron]Verwysings
[wysig | wysig bron]- Wêreldspektrum, 1982, ISBN 0908409664, volume 25, bl. 190, 191
Eksterne skakels
[wysig | wysig bron]
Wikiwoordeboek het 'n inskrywing vir skoen.
