نظامی گنجوی

Nizami Ganjavi
Rug depiction of Nizami Ganjavi (1939). Ganja Museum, Azerbaijan.
دؤغوم‌تاریخی	ت 1141 (earlier date ت 1130 has also been suggested) گنجه، بؤیوک سلجوقلو ایمپیراتورلوغو (modern-day آذربایجان جومهوریتی)
اؤلوم‌تاریخی	1209 (aged ۶۸–۷۹) گنجه (شیروانشاهلار، modern-day Azerbaijan)
چالیشما ایللری	12th century
ژانر	Romantic فارس دیلی epic poetry, Persian lyrical poetry, wisdom literature
دیرلی‌ایشلری	Khamsa or Panj Ganj ('Five Treasures')

نیظامی‌نین گؤرونتوسو آذربایجان جومهوریتی‌نین پولوندا

گنجه‌لی نیظامی یوخسا نیظامی گنجوی (تام آدی جمال‌الدّین ایلیاس ابن یوسیف نیظامی گنجوی) (نیظامی گنجوی)— آذربایجانلی تورک شاعیر و موتفکّیر ایمیش. نیظامی گنجوی آذربایجانین گنجه شهرینده دونیایا گلمیش و عؤمرونون چوخونو اوردا کئچیرمیش و همن شهرده وفات ائتمیشدیر. زامانی‌نین ندنلرینه گؤره تورکجه یئرینه فارس دیلینده یازان شاعرین ادبی ایرثی مثنوی ژانریندا یازیلمیش بئش شعر و شئعرلرین توپلاندیغی ۲۰٫۰۰۰ بئیت‌لیک «دیوان» دان عیبارت‌دیر.

شیفاهی خالق ادبیاتی و یازیلی تاریخی سالنامهلرین قدیمی کۇنولاریندان ایستیفاده ائدن نیظامی، ایسلامدان اوّلکی و ایسلام دؤورو ایرانینی بیرلشدیرمیشدیر. نیظامینین قهرمانلیق-روْمانتیک شعرلرینی سوْنراکی عصرلر بوْیونجا، فارس دیلینین ایستیفاده اوْلوندوغو بۆتون اراضیلرده اؤزونو اوْنا اوْخشاتماغا چالیشان گنج صنعتکارلارین یارادیجیلیغینا تأثیر ائتمیش، نَینکی ایراندا، هم ده آذربایجان جومهوریتی، افغانیستان، گورجیستان، هیندیستان، ایران، پاکیستان، تاجیکیستان، تورکیه و اؤزبکیستان کیمی چاغداش اؤلکه‌لرین کولتورینین فوْرمالاشماسیندا رول اوْینامیشدیر. نیظامینین یارادیجیلیغی، حافظ شیرازی، مولانا جلال‌الدین رومی و سعدی کیمی بؤیوک صنعتکارلارین یارادیجیلیغینا تأثیر ائتمیشدیر. اوْنون، مۆختلیف اجتماعی، مدنی و علمی کۇنولاری ایشیقلاندیران بئش مثنویسی بۆتون شرق اؤلکه‌لرینده بؤیوک مشهورلوغا مالیک اوْلموشدور کی، بونو دا، شاعیرین اثرلرینین چوْخلو سایدا و مۆختلیف دؤورلره عایید اَل‌یازمالارینین دؤوروموزه چاتماسی ثبوت ائدیر. نیظامینین "خوسرو و شیرین"، "لئیلی و مجنون" و "ایسکندرنامه" کیمی اثرلرینین قهرمانلاری، ایندی ده، بۆتون ایسلام اؤلکه‌لرینده، ائله‌جه ده دونیادا تانینماقدادیر.

شاعیرین ۸۵۰ ایللیک ایل دؤنومو شرفینه ۱۹۹۱ (میلادی)-جی ایل یونسکو طرفیندن "نیظامی ایلی" اعلان ائدیلمیشدیر.

تاریخی-مدنی مۆحیط

نیظامی ائلدنیزلر (آذربایجان آتابیگ‌لری)نین حؤکمداری قیزیل آرسلانین قبولوندا. ۱۴۸۱ (میلادی)-جی ایله عاید اَ‌ل‌یازمادان مینیاتور، ولترس صنعت موزه یی

۱۱۳۵ (میلادی)/۱۱۳۶ (میلادی)-جی ایلدن ۱۲۲۵ (میلادی)-جی ایله کیمی آذربایجان (تاریخی اراضی) (اساساً ایندیکی آذربایجان اراضیسینی اَحاطه ائدیردی) و آران اَیالتلری سلجوق خاندانی عراق عجم ده‌کی بویوک آتابیلری کیمی ائلدنیزلر (آذربایجان آتابیگ‌لری) سۆلاله‌سی طرفیندن ایداره اوْلونموشدور. ائلدنیزلر (بعضاً ائلدگزلر و یا ائلدگیزلر ده آدلاندیریلیر) سۆلاله‌سینین اساسی، عراقی-جمده‌کی سلجوق سلطانینین آزاد ائدیلمیش غلامی (دویوشچو-قول) اوْلموش قیپچاق منشألی شمس‌الدین ائلدنیز طرفیندن قۇیولموشدور. بؤیوک سلجوقلو ایمپیراتورلوغونین داغیلماسی دؤورونده ائلدنیزلر (آذربایجان آتابیگ‌لری) (یعنی، سلجوق تاختی واریثلرینین نائیب‌السلطنهی) اوْلموش ائلدنیزلر، ۱۱۸۱-جی ایلدن اعتیبارن مۆستقیل یئرلی حاکیم کیمی اراضینی ایداره ائتمه‌یه باشلادیلار. ائلدنیزلر دؤولتینین وارلیغینا، ۱۲۲۵-جی ایلده داها اوّل گورجولر طرفیندن اَله کئچیریلمیش اراضیلر ده داخیل اوْلماقلا، دؤولت اراضیلرینین بیرینجی ملک شاه طرفیندن توتولماسی ایله سوْن قۇیولموشدور.

همین دؤورده آران و آذربایجانلا قونشولوقدا یئرلشن شیروان تاریخی ویلایتی اراضیسینده کسرانیلر سۆلاله‌سی طرفیندن ایداره ائدیلن شیروانشاهلار دؤولتی مؤوجود ایدی. کسرانیلر سۆلاله‌سی عرب منشأیینه مالیک اوْلسا دا، فارسلاشمیش و بۇ سۆلالدن اوْلان شاهلار اؤزلرینی قدیم ساسانی شاهلارینین واریثلری اعلان ائتمیشدیلر.

نیظامینین دوْغوم تاریخینه کیمی تۆرک-سلجوقلارین ایران و گونئی قافقازی اَله کئچیرمه‌سیندن یۆز ایل کئچمیشدی.

نیظامینین «خمسه» یه داخیل اوْلان شعرلر اۆزرینده ایشلمه‌یه باشلادیغی ۱۲-جی عصرین سوْنونجو روبع‌ینده، سلجوقلارین عالی حاکیمیتی پارچالانما دؤورونو یاشاییر، سیاسی و سوسیال ناراضی‌لیقلار ایسه آرتیردی. لاکین، فارس کولتوری، مرکزلشدیریلمیش حاکیمیتین مؤوجود اوْلدوغو دؤورله مؤ قایسه‌ده یئرلی حاکیمیتلره پارچالانما دؤورونده داها یاخشی اینکیشاف ائدیر، فارس دیلی ایسه اساس ادبیات دیلی اوْلاراق قالیردی. بۇ اؤزللیک، اوْ زامان فارس کولتوری پایگاهی اؤزللیکی داشیمیش، نیظامینین ده یاشادیغی و ایران دیللی خالقلار اۆستونلوک تشکیل ائتدیی قافقاز شهری اوْلان گنجه'یه عاید ایدی.

نیظامیدن یۆز ایل سوْنرا یاشاییشیش ایران تاریخچیسی حمدالله مستوفی "خزینه‌لرله دولو" آران شهری گنجه‌نی ایرانین اَن زنگین و چیچکلنن شهری کیمی تصویر ائدیر. اوْ دؤورده، آذربایجان، آران و شیروان خوراساندان سوْنرا فارس کولتورینین ایکینجی اَن بؤیوک یئنی مرکزی ایدی. متخصصلر فارس شعرلرینینین خوراسان ایستیلی داخیلینده غرب مکتبینی آییریرلار کی، بۇ دا آذربایجان (تاریخی اراضی) مکتبی، بعضاً ایسه شیروان تاریخی ویلایتی، آران و یا قافقاز مکتبی آدلاندیریلیر. بۇ مکتب مورکب متافوریک و فلسفی مضمونو، بیرده مسیحیت عنعنه‌سیندن آلینمیش تصاویرین ایستیفاده‌سی ایله سئچیلیر. نیظامی، غرب مکتبینین اَن مؤهوم نماینده‌لریندن بیری حساب ائدیلیر.

حیاتی

نیظامینین حیاتی حاقیندا چوخ آز معلومات وار. شاعیرین حیاتی حاقیندا یئگانه معلومات منبعی اوْنون اثرلریدیر کی، بۇ اثرلرده ده کیفایت قدر آیدین بیلیشیم وئریلمه‌میشدیر. بۇنا گؤره ده نیظامینین آدی و شخصیتی اطرافیندا چوْخلو افسانه‌لر یارانمیش و اوْنون بیوقرافیسینی بَزه‌میشدیر.

آدی و لقبی

شاعیرین اَصل آدی ایلیاس، آتاسینین آدی یوسیف، باباسینین آدی زکی اوْلموشدور: اوْغلو محمدین دوغولماسیندان سوْنرا اوْنون دا آدی شاعیرین تام آدینا کئچمیش و اوْنون تام آدی جمال‌الدین ابومحمّد الیاس ابن یوسف ابن زکی بن مؤیَّد اوْلموشدور. اَدبی لقب کیمی شاعیر "نیظامی" سؤزونو سئچمیشدیر کی، بونو دا بعضی تزکیه‌چیلر، شاعیرین عائیله‌سینین قدیمی اوْلاراق تیکمشیلیکله مشغول اوْلماسی ایله ایضاح ائدیرلر؛ نیظامی ادبیاتلا مشغول اوْلماق اۆچون عایله صنعتیندن ایمتیناع ائتمیش، توخویوجو صبری ایله اثرلری اۆزرینده چالیشمیشدیر.

دوْغوم تاریخی و یئری

نیظامینین دقیق دوْغوم تاریخی بیلینمیر. معلوم اوْلان اوْدور کی، شاعیر، ۱۱۴۰ (میلادی)-۱۱۴۶ (میلادی)-جی (هیجری ۵۳۵—۵۴۰) ایللر آراسیندا دوغولموشدور. نیظامینین بیوقرافلاری و چاغداش تدقیقاتچیلار، اوْنون دقیق دوْغوم تاریخینی آلتی ایل آراسیندا گؤستریرلر (۵۳۵–۴۰/۱۱۴۱–۶). فوْرمالاشمیش عنعنه‌یه اساساً و یونسکو-نون دا قبول ائتدیی تاریخه اساساً شاعیرین دوْغوم تاریخی کیمی ۱۱۴۱-جی ایل قبول اوْلونور. بۇ تاریخه شاعیر اؤزو ده، "خوسرو و شیرین" شعرلرینین "کتاب اۆچون عذر" بؤلمه‌سینده ایشاره ائدرک دئییر:

گؤرونتولر

• 
•