Libya (Vulk)
D Altn Libya san autochtone Stemm u Velkln z Noadafrika, d wou ma heit aa als Beaba oda Masirn kennt. Ma redt vo d Libya ebba von 3 Joatausnd v. Kr. bis zua Oakunft von Arabischn in 7. Jh. n. Kr. De Zeid ko ma af vill vaschidna Periodn aftoaln, vo dej wou de ejascht de agyptischa un de letzat de remischa Periodn is. Mid de «Libya» houd ma selmols z Egyptn a bstimmte Konfederazion oda an bstimmtn Stamm in u westle vo Egyptn gmoant, wos ma spaada bad Grichn greassa gfasst houd. Heit wean d ganzn vuarabischn libysch-beabarischn Sprecha un Artefaktt aa libysch ghoissn. Mid da arabischn Zeid, resp. de Umayyadn, seit n 7. Jh. redt ma von Beabarischn. Da autochtona Nama is Imaziγen, vadeitscht Masirn, aa Imazighen u Imaziren gschrim.
Vo d Libya houd s drei greassane Velkln oda Vabendt gem, d wou se quasi bis heid ghaltn hom:
- Dej Senaata (Zénètes), zou dej wou dej Masrin i Swara z Libya un algerische u marrokanische Senaata Sprecha, wej d Schawi u d Schenwi ghejan.
- Dej Sanhaadscha, zou dej wou d Kabyln u d Sanhaadscha vo Srayr in marokkanischn Rif ghejan.
- Dej Masmouda, zou dej wou dej Taschlchit-Sprecha u dej Ghomara-Sprecha ghejan.
Gschicht
[Werkeln | Am Gwëntext werkeln]
Da grichischa Nama is a Etnonym gweng. Da Stamm – lib. LBW, egypt. RBW, phen. 𐤋𐤁𐤉 LBY – is seit n End vo da Bronsazeit nougwisn. Dej frejastn Beleg kumma as da Zeit vo d Pharaona vo da 19. Dynastie Ramses II u Merenptah in 2. Joatausnd v. Kr.[1] Dej libyschn Temehou wean schou freja za Zeit vo da 6. Egyptischn Dynasti in 3. Joatausnd v. Kr. dawejnt.[2] D «Libou» san aa zeidweis mid de Egypta iwakreiz gweng un hom s oagriffn, toalweis owa aa af da ondan Seitn i da egyptischn Armej dejnt. A libyscha Milidea vo dan libyschn Stamm Mešweš is da Pharao Sheshonq I gwoan u houd d 22. Dynastie grindt. Vua ejm is schou sa Onkl, da Osorkon da Alt, a Pharao gweng u d 23. Dynasti danou is aa a libyscha gweng. Doarstellunga vo Libyan finna se af egyptischn Freskn, wej bspw. af n Gro von Pharao Séthi I: Durtn sigt ma veja Libya mid longn forwatn Robn, samt Fedazeig af Kobf u Tatuasch. Dej gmaltn Bildln as n Altn Egyptn zoangs ejara hell, u d altn Grichn hom s aa aso bschrim.[3] Manchane Grichn hom gschrim, dass manchane aa bloua Aang[4] oda blonda Houa hejtn.[5] Modeanna Geografn glamma, dass d ganz altn Libya omed an Valuust vo d Welda, vo d ganzjaratn Wassaquelln u von Wild – also d Zeid, wou d Sahara nu grejnt houd – nu mid dalebt hom.
D Weatln «Libya» u «libysch» henka aa min Altn Libyen zam, es wou se nou an Herodot vo da linkn Nilseitn bis af n Atlantik asdeant houd. Es Woat Libya, grichisch Λιβύη, gejt wul af n Nama vonara masirischn Konfederazion in Altn Egyptn zrugga, d wou z Kyrenaika u toalweis z Egyptn in Nildelta dahoam gweng is. Ma houd s kennt unta den Nama «Libou» z Egyptn. Des Land vo d Libya hom d Egypta «Thnw» ghoissn,[6] a Toponym «Libya» hom s ned kennt. Dej Grichn hom wul oagfangt «Libya» als wej a Toponym zen nutzn. Nou an Herodot hod s Libya durtn oagfangt, wou s Alta Egyptn endt u se asdeant bis sidle vo Tingi (heit Tanger) af s Kap Spartel am Atlantik. Ba d Grichn is s aa a Nama fia n ganzn Kontinent woan. Sua nenna d Grichn, nou an Plinius, es ganza Afrika «Libyen» un es grouss Gwassa doudavua «Libysch».[7] Recht vill grichische Textt nutza s Toponym «Libya» fia Afrika oda Noadafrika. En iwatn Toal vo Afrika sidle vo Egyptn hom s «Ethiopia» ghoissn.[8] Wej d Grichn z Libyen in engan Si umma 630 v. Kr. nidaglassn hom, hom s dan Nama aa fia d Kyrenaika in engan Sii gnutzt.[9]
Danou findt si da Nama aa i da Hebräischn Bibl als «Lehabim» u «Lubim» un i d spaatpunischn Inschriftn. D Riama hom den Nama vo d Grichn u d Fenizia iwanumma. Se wean aa d Numidia, d wou i de punischn Krejg a gwichtinga Rolln gspillt hom scho kennt hom. Sa hom owa ejara nea an Oustn – alsa d Kyrenaika (Barqa) u d libyscha Wejstn «Libya» gnennt, d Region westle davo hom s «Afri» ghoissn, wos z «Afrika» woan is. U ganz in Westn houd s nu Mauretanien gem. I da arabischn Litratua is dageng «Lubya» a unschorffa Gengd westle vo Egyptn. Weitas findn se d beabarischn Luwata, da Stamm vo Ibn Battuta, da wou se recht vill i da Kyrenaika gfunna houd. Da Stamm am Atlantik von n Ibn Battuta ko owa aa variiad hom u wiad von Flavius Gorippus «Laguatan» gnennt. Nou an Ibn Chaldun sana Muqaddima san de Luwa Vuafoarn vo den Stamm gweng. Ar schreibt scheints, dass es -at a Pluralsuffix is u vo deastweng Luwa zen heiting Lwat gwoan is.[10]
Diveasitejt
[Werkeln | Am Gwëntext werkeln]De libyschn Velkln u Konfedaraziona loua se af mearane Gruppn aftoaln:
- Dej ganz frejn Velkln, wou ma vo de Egypta kenna, wej d Libou, dej Mešweš u dej Temehou
- Dej spaadan Velkln, wou ma ned vill woiss, doudrunta dej Nasamonna, dej Atlantta, dej Baquata, dej Bavara, dej Suburbura, dej Musulamma, dej Gaetulla,[11] dej Garamantta, d Austuriana un andane. (Vaoanzlt wiad ma dou falsche Attribuziona ned ganz asschlejssn kenna.)
- Dej Gruppn, wou ma meara woiss, wej d Maurn u d Numidia. Dej letzan wean untatoalt af d Massylia u d Masaisylia.
- Dej Gruppn, wou ma schriftle eascht recht spaat fassn ko, d wou owa bis af d vuarabischn Zeitn zrugg gej meja, wej d Senaata, d Sanhaadscha u d Masmouda.
Dej vaschidnanen libyschn Gruppirunga san scheints in Allgemoana i Stemm u Konfederaziona vo Stemm oaganisiad gweng, mid an Representantn, an Kine oda a Kenigi als a Owahapt, manchane, bsundas de Maurn u d Massylia, hom owa aa klompexare Stootn afbaut.
Ma redt bisweiln aa vo de Libo-Fenizia, wemma d Leit vo da Region vo Karthago (phen. 𐤒𐤓𐤕𐤟𐤇𐤃𐤔𐤕 QRT-ḤDST "Neistodt") in Karthagareich moant, zumol s durtn sidle vo Karthago vill Libya gem houd un vill Kontakt zen Fenizischn dougweng is.[12] Vo deastweng findt ma heit nu fenizische Weata in Masirischn. Vo 96 v. Kr. bis i s 7. Jh. n. Kr. is Noadafrika unta romanischn Eifluss, vo dera Zeit kumma aa vill romanische Loanweata in Masirischn.
Schau aa
[Werkeln | Am Gwëntext werkeln]- Karthagareich
- Mauretanien
- Numidien
- Altlibysch
Beleg
[Werkeln | Am Gwëntext werkeln]- ↑ Vgl. u. A. Gardiner, Alan Henderson: Egypt of the Pharaohs: an introduction, London: Oxford University Press 1964, S. 273.
- ↑ Vgl. aa Peuples libyens de la Cyrénaïque à l'Égypte (Seite nicht mehr abrufbar; Suche in Webarchiven), von 18. Juli 2020 af inphjetkyejv.ddns.net (gseng en 7. Aug. 2020).
- ↑ Pseudo-Scylax, Périple, 110 (GGM, I, p. 88) : Cf. Bates, O., The Eastern Libyans, Londres, 1914, p. 40, n. 5.
- ↑ Pausanias, I, 14.
- ↑ Lucain, Pharsale, X, 129.
- ↑ A Concise Dictionary of Middle Egyptian, Raymond O Faulkner, S. 306
- ↑ Plinius, Histoire naturelle, Bouch V.
- ↑ Vgl. The Cambridge History of North Africa and the people between them as the Egyptians, S. 141.
- ↑ Vgl. aa "The Libyans" in: The Cambridge History of Africa: From c. 500 BC to AD 1050, Bd. II, Cambridge: Cambridge University Press 1978, S. 141.
- ↑ The History of Ibn Khaldun, 1377,Kap. 3, S. 184-258.
- ↑ Manchane Historika wej wul da Jehan Desanges moana, dass min Getulla koa bstimts ethnischs Velkl gmoant is.
- ↑ Gabriel Camps: "L'origene des berbères", in: Islam: société et communauté. Anthropologies von Maghreb unta da Loatung von Ernest Gellner, Paris: CNRS 1981.
Litratua
[Werkeln | Am Gwëntext werkeln]- Gabriel Camps (dir.), Encyclopédie berbère, Édisud, Aix-en-Provence, 1985-2006.
- Jehan Desanges, Catalogue, 1962, 297 p.
- Stéphane Gsell, Histoire ancienne de l'Afrique du Nord, Hachette, Paris, 1921-1928, 8 volumes.
- Unesco: Libya antiqua, 1984.
- Jean-Marie Lassère: Africa, quasi Roma: 256 av. J.-C - 711 apr. J.-C., CNRS Editions 2015, ISBN 978-2-271-07689-2.