Цыбуля-парэй
Цыбуля-парэй | |
---|---|
| |
Сістэматыка | |
Род | Цыбуля (Allium) |
Від | Дзікі парэй (Allium ampeloprasum) |
Паходжанне | |
Краіна паходжання | Старажытны Егіпет |
Распаўсюджаны ў Беларусі | усе рэгіёны агародніцтва |
Рэзкасць | |
Узнагароды | |
Медыяфайлы на Вікісховішчы |
Цыбуля-парэй[1][2] — гародніна, культывар дзікага парэю (Allium ampeloprasum); двухгадовая[3] травяністая расліна, від рода Цыбуля (Allium) падсямейства Цыбулевыя (Alliaceae). Цыбулю-парэй можна разглядаць як групу сартоў , напрыклад, A. ampeloprasum[4]. Як ежа ўжываюцца зялёная, жоўтая і белая частка лістоў, а таксама карані[5].
Назва
[правіць | правіць зыходнік]Гістарычна для цыбулі-парэю выкарыстоўвалася шмат навуковых назваў, але цяпер усе яны разглядаюцца як сарты A. ampeloprasum[6].
У беларускую мову слова «парэй» прыйшло з нямецкага Porree (фр. poireau, іт. porro), якое ў сваю чаргу паходзіць ад лацінскага эпітэта porrum[7], бо доўгі час цыбуля-парэй пазначалася як Allium porrum L. Sp. Pl.: 295 (1753), nom. rej[8].
У англійскай мове цыбуля-парэй называецца leek, назва паходзіць ад старажытнаанглійскага слова lēac, ад якога таксама паходзіць сучасная англійская назва часнаку[9]. Lēac азначае «цыбуліна» на старажытнаанглійскай мове, якая роднасна мовам, што паходзяць ад старажытнаскандынаўскай мовы; дацкае løg, ісландскае laukur, нарвежскае løk і шведскае lök[10]. У нямецкай мове Lauch выкарыстоўваецца для пазначэння цыбулі-парэю, але ў галандскай look выкарыстоўваецца для ўсяго роду цыбуля Allium.
Распаўсюджанне і экалогія
[правіць | правіць зыходнік]Радзіма — Пярэдняя Азія, адкуль цыбуля-парэй трапіла ў Міжземнамор’е, на тэрыторыі якіх і цяпер сустракаецца яе дзікарослая зыходная форма — дзікі парэй (Allium ampeloprasum). Культурны ж від, верагодна, развіўся з яе даўно, бо ў Старажытным Егіпце цыбуля-парэй ужо была адной з найважнейшых агародных раслін. Яна была вядома і ў антычныя часы ў Грэцыі і Рыме. У Сярэднія вякі яе вырошчвалі ўжо па ўсёй Еўропе. Малюнкі старых траўнікаў паказваюць, што ў раслін, якія вырошчваліся тады, цыбуліны былі выяўлены лепш, чым у сучасных формаў[11].
Вырошчваецца паўсюдна[12] — у Еўропе, у межземнаморскіх краінах і ў Паўночнай Амерыцы, найбольшую яго колькасць пастаўляе Заходняя Еўропа, у першую чаргу Францыя[11].
У Беларусі парэй вырошчваюць ва ўсіх зонах агародніцтва.
Батанічнае апісанне
[правіць | правіць зыходнік]Марфалогія
[правіць | правіць зыходнік]Цыбуліна пазбаўленая цыбулек або з нямногімі цыбулькамі.
Сцябло выходзіць з сярэдзіны цыбуліны.
Лісце лінейна-ланцэтнае, чахол з доўгім носікам.
Парасонік вялікі, шарападобны; калякветнік бялёсы або радзей ружаваты, са злёгку шурпатымі лісцікамі. Ніткі тычынак даўжэйшыя за калякветнік, унутраныя трохраздзельныя, з сярэдняй часткай у два разы карацейшай за аснову.
Цвіце ў чэрвені — ліпені. Плады паспяваюць у жніўні — верасні.
Біялагічныя асаблівасці
[правіць | правіць зыходнік]У першы год жыцця ўтварае магутную каранёвую сістэму, вялікую колькасць плоскіх доўгіх (40—60 см) лістоў, размешчаных веерам (чаргова), белую несапраўдную цыбуліну даўжынёй 10—12 см і дыяметрам 2—8 см, якая пераходзіць у светла-зялёнае несапраўднае сцябло вышынёй да 80 см. На другі год фарміруецца кветкавае сцябло (страла) вышынёй да 2 м і насенне. Кветкі ў парэю дробныя, ружовыя і бялёса-ружовыя, сабраныя ў суквецце — парасонік, спачатку закрыты чахлом. Апыленне перакрыжаванае. Насенне трохграннае, маршчыністае, вонкава нагадвае насенне рэпчатай цыбулі. Захоўваюць усходжасць два — чатыры гады.
Парэй — халадатрывалая культура. Дарослыя расліны пры іх акучванні і ўцяпленні торфам або апілкамі зімуюць ва ўмовах сярэдняй паласы, асабліва ў снежныя зімы. Патрабавальны да вільгаці, аддае перавагу суглінкавым, высокагумусным пойменным глебам. Цяжкія гліністыя і лёгкія пясчаныя глебы, а таксама пераўвільготненыя і кіслыя для парэю непрыдатныя.
Размнажаецца насеннем. У цэнтральных і паўночных раёнах выкарыстоўваюць расадачны метад. У паўднёвых раёнах пераважная безрасадачная культура (пасеў насення ў адкрыты грунт).
Найбольш небяспечны шкоднік — цыбулевая муха.
Хімічны склад
[правіць | правіць зыходнік]Расліна адрозніваецца высокім утрыманнем соляў калію, кальцыю, жалеза, фосфару, серы, магнію. У расліне маецца эфірны алей, у склад якога ўваходзяць сера, бялковыя рэчывы, вітаміны — аскарбінавая і нікацінавая кіслоты, тыямін, рыбафлавін, каратын.
Парэй валодае каштоўнай уласцівасцю, якой не валодаюць ніякія іншыя агародныя культуры: пры захоўванні колькасць аскарбінавай кіслаты ў адбеленай частцы павялічваецца больш чым у паўтара разы.
Значэнне і прымяненне
[правіць | правіць зыходнік]Яшчэ старажытныя егіпцяне, грэкі і рымляне ведалі цыбулю-парэй як харчовую расліну. У рымлян яна лічылася ежай багацеяў. Рымскі імператар Нерон ужываў яе ў вялікіх колькасцях, імкнучыся захаваць голас для казання доўгіх прамоў: яго называлі «той, хто харчуецца парэем». Апіцый рэкамендаваў ужываць зялёныя часткі цыбулі-парэю ў якасці салаты, а бескаляровыя варыць або выкарыстоўваць як прыправу да некаторых страў[11].
У Сярэдневякоўе парэй таксама карыстаўся вялікай папулярнасцю. Аднак у сярэдзіне XX стагоддзя ў Беларусі мала ведалі пра гэтую агародную культуру.[крыніца?] Сёння па папулярнасці парэй саступае толькі часнаку і рэпчатай цыбулі. Як ежу ўжываюць патоўшчаныя асновы лістоў, якія ўтвараюць тоўстае несапраўднае сцябло.
Белая далікатная ножка (несапраўднае сцябло) і маладыя лісты цыбулі-парэю характарызуюцца прыемным слабавострым смакам (больш тонкім, чым у рэпчатай цыбулі), надаюць своеасаблівы водар кулінарным вырабам. Цыбуліны парэю з адбеленым сцяблом ужываюць у сырым, вараным (тушаным) выглядзе як гарнір да мясных і рыбных страў, прыправу для супаў. Выкарыстоўваюць для падрыхтоўкі салатаў, соусаў, у кансервавай і харчаканцэнтратнай прамысловасці.
У кулінарыі
[правіць | правіць зыходнік]Цыбуля-парэй мае мяккі цыбульны смак. У сырым выглядзе гародніна храбусткая і цвёрдая. Ядомай часткай цыбулі-парэю з’яўляецца белая аснова лісця (над каранямі і асновай сцябла), светла-зялёная частка і, у меншай ступені, цёмна-зялёная частка лісця. Цёмна-зялёную частку звычайна выкідваюць, таму што яна мае жорсткую тэкстуру, але яе можна смажыць або часцей дадаваць у булён для водару[13]. Некалькі лістоў часам звязваюць шпагатам і іншымі травамі, каб сфармаваць букет гарні.
Цыбулю-парэй звычайна наразаюць лустачкамі таўшчынёй 5-10 мм. Лустачкі маюць тэндэнцыю распадацца з-за пластовай структуры цыбулі-парэю. Розныя спосабы прыгатавання гародніны:
- Варка робіць яе мяккай і далікатнай на смак. Увесь вараны парэй, падаецца халодным з вінегрэтам, папулярны ў Францыі[14], дзе парэй атрымаў мянушку asperges du pauvre, «спаржа для беднякоў».
- Смажанне робіць яе больш храбусткай і захоўвае смак.
- У сырым выглядзе парэй можна выкарыстоўваць у салатах, асабліва добра, калі ён з’яўляецца асноўным інгрэдыентам.
Цыбуля-парэй з’яўляецца інгрэдыентам супаў кокі-лікі і вішысуаз , а таксама супа з цыбулі-парэю .
З-за яе сімволікі ва Уэльсе яна шырока выкарыстоўваецца ў кухні гэтай краіны. У іншых месцах Вялікабрытаніі цыбуля-парэй вярнулася ў моду толькі ў апошнія 50 гадоў, хоць і на працягу некалькіх стагоддзяў яе ігнаравалі[15].
Кефцікас дэ Праса, або піражкі з цыбуляй-парэем, з’яўляюцца адным з асноўных прадуктаў сефардскай яўрэйскай кухні і падаюцца на такія святы, як Рош Ха-Шана і Песах.
У турэцкай кухні цыбулю-парэй наразаюць тоўстымі лустачкамі, затым вараць, аддзяляюць ад лісця і, нарэшце, заліваюць начынкай, якая звычайна ўтрымлівае рыс, травы (звычайна пятрушку і кроп), цыбулю і чорны перац. Для сармы з аліўкавым алеем[16] дадаюць парэчкі, кедравыя арэшкі і карыцу, а для сармы з мясам у начынку дадаюць мясны фарш[17]. У Турцыі з цыбулі-парэю таксама гатуюць: zeytinyağlı pırasa (парэй з аліўкавым алеем), ekşili pırasa (кіслы парэй), etli pırasa (парэй з мясам), pırasa musakka (парэй musakka), pırasalı börek (börek з цыбулей-парэем) і pırasa köftesi (катлеты з цыбулі-парэю).
Медыцынскае прымяненне
[правіць | правіць зыходнік]Лекавае дзеянне парэю было вядома яшчэ ў далёкім мінулым. Яе рэкамендавалі ўжываць хворым падаграю, рэўматызмам, цынгой, пры мочакаменнай хваробе і атлусценні, псіхічным і фізічным ператамленні. Дзякуючы вялікай колькасці соляў калія парэй дэманструе яўнае мачагоннае дзеянне, карысны пры атлусценні, рэўматызме, падагры. У клінічных даследаваннях паказана, што парэй павышае сакраторную функцыю залоз стрававальнага тракта, паляпшае дзейнасць печані, павышае апетыт, мае антысклератычныя ўласцівасці. Сыры парэй супрацьпаказаны пры запаленчых захворваннях страўніка і дванаццаціперснай кішкі.
Іншыя звесткі
[правіць | правіць зыходнік]Цыбуля-парэй з’яўляецца адным з нацыянальных сімвалаў Уэльса. Паводле легенды, у VI стагоддзі біскуп і асветнік Давід Валійскі падчас бітвы супраць саксаў, якая адбывалася на цыбульным полі, заклікаў сваіх салдат прымацаваць да шлемаў цыбулю-парэй, каб адрозніць сваіх таварышаў ад ворагаў. Таму штогод 1 сакавіка жыхары Уэльса адзначаюць нацыянальнае свята — Дзень святога Давіда.
У Вялікабрытаніі існуе «Таварыства аматараў парэю», члены якога абмяркоўваюць тонкасці вырошчвання гэтай культуры і абменьваюцца рэцэптамі страў.
Цыбуля-парэй — сімвал вакалоіда (галасавой гераіні з серыі Vocaloid2 Character Vocal Series) Хацунэ Міку. Вобраз Хацунэ Міку стаў папулярным пасля таго, як быў выкарыстаны ў відэароліку фінскай песні Ievan Polkka (у роліку ў такт песні Міку махала цыбуляй-парэем).
У казцы Джані Радары «Прыгоды Чыпаліна» (1951) у агародніка Цыбулі Парэю (італ.: Pirro Porro) былі доўгія вусы, канцы якіх жонка агародніка прывязвала да цвікоў на балконе і вешала на іх бялізну.
-
Два квітнеючых парасонікі цыбулі.
-
Значна звялая кветкавая галоўка з адкрытымі кветкамі, а таксама з насеннымі скрыначкамі, якія развіваюцца.
-
Поле цыбулі-парэю ў Хутулсце, Бельгія.
-
Нацюрморт з цыбуляй-парэем і чаборам.
-
«Чаранок» і карані, якія можна есці.
-
Цыбуля-парэй прадаецца ў супермаркеце.
-
Насенне цыбулі-парэю.
Таксаномія
[правіць | правіць зыходнік]Від Цыбуля-парэй уваходзіць у род Цыбуля (Allium) сямейства Амарылісавыя (Amaryllidaceae) атраду Спаржакветныя (Asparagales).
яшчэ 24 сямействы (згодна Сістэме APG II) | яшчэ больш за 870 відаў | ||||||||||||
атрад Спаржакветныя | род Цыбуля | ||||||||||||
аддзел Кветкавыя, або Пакрытанасенныя | сямейства Цыбулевыя | від Цыбуля парэй | |||||||||||
яшчэ 44 атрады кветкавых раслін (згодна Сістэме APG II) |
яшчэ каля 300 родаў | ||||||||||||
Крыніцы
[правіць | правіць зыходнік]- ↑ Руска-беларускі слоўнік НАН Беларусі, 10-е выданне
- ↑ Лук // Большая советская энциклопедия : ([в 30 т.]) / гл. ред. А. М. Прохоров. — 3-е изд.. — М. : Советская энциклопедия, 1969—1978. (руск.)
- ↑ Онлайн-энциклопедия Кругосвет. Лук (руск.). Архівавана з першакрыніцы 17 мая 2011. Праверана 22 красавіка 2011.
- ↑ James L. Brewster. Onions and other vegetable alliums. — 2nd ed. — Wallingford, UK: CABI, 2008. — С. 30. — 432 с. — ISBN 978-1-84593-622-8.
- ↑ Вивьен Лебекк. Почему во Франции так любят лук-порей [відэа] (руск.). YouTube-канал Шеф Вивьен (9 мая 2022). Архівавана з першакрыніцы 8 лютага 2023. Праверана 8 лютага 2023.
- ↑ Allium ampeloprasum L. (англ.). Plants of the World Online. Kew Science. Архівавана з першакрыніцы 5 студзеня 2023. Праверана 8 лютага 2023.
- ↑ Михельсон А. Д. Объяснение 25000 иностранных слов, вошедших в употребление в русский язык, с означением их корней (руск.). — М.: Издание книгопродавца А. И. Манухина, 1865. — 718 с.
- ↑ Allium porrum L. (англ.). Plants of the World Online. Kew Science. Архівавана з першакрыніцы 8 лютага 2023. Праверана 8 лютага 2023.
- ↑ Caroline Foley. The A-Z of allotment vegetables (англ.). — London: New Holland, 2006. — С. 75. — 192 с. — ISBN 978-1-84537-283-5.
- ↑ Leek definition and meaning (англ.). Collins English Dictionary. HarperCollins. Архівавана з першакрыніцы 28 верасня 2022. Праверана 8 лютага 2023.
- ↑ а б в Плоды земли = Früchte der Erde / Пер. з нем. і предисл. А. Н. Сладкова. — М.: Мир. — 270 с.
- ↑ Па даных сайта GRIN (гл. раздзел Спасылкі)
- ↑ Librarie Larousse, ed. (1984). Larousse Gastronomique: The World’s Greatest Cooking Encyclopedia. The Hamlyn Publishing Group Limited.
- ↑ Micheline Mongrain-Dontigny. Les grands classiques de la cuisine d'ici. — Laval (Québec) Canada, 2016. — С. 52. — 415 с. — ISBN 978-2-89758-209-8.
- ↑ Jane Grigson. Jane Grigson's vegetable book : with a new introduction, glossary, and table of equivalent weights and measures for the American edition. — London: Penguin, ([1996? printing]). — С. 291. — 616 с. — ISBN 0-14-046859-5.
- ↑ Zeytinyağlı Pırasa Sarması (тур.). takvim.com.tr. Архівавана з першакрыніцы 8 лютага 2023. Праверана 8 лютага 2023.
- ↑ Yemek Tarifleri - Dizinlere Ayrılmış Tarifler . www.turkish-media.com. Архівавана з першакрыніцы 8 лютага 2023. Праверана 8 лютага 2023.
Літаратура
[правіць | правіць зыходнік]- Введенский А. І. Род 267. Лук — Allium L. // Флора СССР. В 30-ти томах / Главный редактор и редактор тома акад. В. Л. Комаров. — М.—Л.: Издательство Академии Наук СССР, 1935. — Т. IV. — 760 + XXX с. — 5 175 экз.
- Дудченко Л. Г., Козьяков А. С., Кривенко В. В. Пряно-ароматические и пряно-вкусовые растения: Справочник (руск.) / Отв. ред. К. М. Сытник. — К.: Наукова думка, 1989. — 304 с. — 100 000 экз. — ISBN 5-12-000483-0.
- Всё о лекарственных растениях на ваших грядках / Под ред. С. Ю. Раделова. — СПб.: СЗКЭО, 2010. — С. 34—37. — 224 с. — ISBN 978-5-9603-0124-4.
як Allium ampeloprasum var. porrum: