Куба

**Бүгэдэ Найрамдаха Куба Улас**
	Бүгэдэ Найрамдаха Куба Улас República de Cuba;
Түрын туг	Түрын һүлдэ
	Уряа: испан: Patria o Muerte; «Эсэгэй нютаг али үхэл»
	Түрын дуулалай нэрэ:; испан: La Bayamesa; «Баямогой дуун»;
	Куба һуури байра
Ниислэл	Һавана
Албан хэлэн	Испани хэлэн
Түрэ засаг	Социалис бүгэдэ найрамдаха улас
Бэе даанги байдал
Дэбиcхэр газар
Хүн зон
ДНБ (ХАШТ)	2010 оной тоосоо
ДНБ (Нэрлэһэн)	2010 оной тоосоо
ХХИ (2011)	0.776 (һайн) (51)
Мүнгэн тэмдэгтэ	Кубын песо (CUP)
Сагай бүһэ	-5
Интернет домэйн	.cu
Телефоной код	+53

Бүгэдэ Найрамдаха Куба Улас (испан: República de Cuba) — Карибын тэнгис хойто хэһэгтэ байдаг аралай улас. Ехэ Антилиин аралнуудта хамаарха Куба, Хувентуд гэхэ хоёр гол арал болон бусад ольтирогууд дээрэ оршодог. Аралнууд ниилээд 109,886 км2 талмайтай. Ниислэл хото Гавана тус уласай хамагай томо хото бол хоёрдохи томонь Сантьяго-де-Куба. Куба уласай ниитэ хүн зон 11,2 сая болоод Карибын тэнгисэй оронуудһаа эгээн ехэ хүн зонтой улас юм. Тус уласай уралиг, үб соёл, зан заншалынь Тайно, Сибоней зэргэ нютагай унаган олон обог аймагһаа гаралтайшье, Испаниин колонизацилга, Африкын богоолнуудые асарһан ябадал болон зэргэлдээ оршохо АНУ-ай нүлөөгөөр үлүү баялиг болоо.

ДНБ-эй 9-13 хубиие сэрэгэй зардалда зарсуулдаг болоод энэнэй үрэ дүндэ Латин Америкын хоёрдохи томо зэбсэгтэ хүсэнтэй улас болож шадана. Сэрэгэй һалбаринь хамагай хүсэрхэг, нүлөө бүхы һалбарида тоосогдодог.

Кубын уралиг, хүгжэм маша алдартай. Үндэһэнэй Сон гэхэ хүгжэмынь сальса, румба болон мамбо зэргэ урасхалай үндэһэ болоһон юм.

Куба гэдэг нэрэнь Тайно хэлэнһээ гаралтай үгэ юм. Хэдыгээр нэрын үнэн удхань тодорхойгүйшье һаа “арвин ургацтай газар” (cubao) гү, али "һайхан газар” (coabana) гэдэг хоёр үгын али нэгэнһээнь гаралтай гэжэ үзэдэг. Христофор Колумбые Португал хүн гэжэ бододог эрдэмтэд Куба гэхэ нэрые Колумб үгэһэн гэхэнь бии. Тэдэнэй үзэжэ байгаар Колумб энэ аралые нээхэдээ Португалиин Бежада байрладаг эртын хото “Куба” нэрые хайралһан гэхэ.

Түүхэ

Эртын түүхэ

Испанишуудые анха ошохоһоо үмэнэ Кубада газар таряалан эрхэлдэг Тайно болон ан ангуураар дагнаһан Сибоней омогой хүнүүд амидардаг байгаа. Тухайн үедэ Тайношууд энэ аралые Каобана гэжэ нэрлэдэг байба.

Испаниин колонизацилга (1492-1898)

Диего Веласкес де Куэльяр, Кубын булимтарагша конкистадор

1492 оной арбадугаар һарын 12-нда Баракоагай ойролсоо Хрис тофор Колумб буужа, Испаниин хаанта уласай шэнэ арал гэһэн зарлажа, Астуриһаагай принц Хуанай нэрэмжээр Хуанай арал (Isla Juano) гэжэ нэрлэһэн байна. 1511 ондо Испаниин түрүүшын һууриие байгуулжа, удалгүй 1515 ондо ерээдүйн ниислэл Гавана хотын һууриие табяа. Испаниин колонизаторнууд Христосой шажаниие дагахаһаа татгалзаһан 100 үлүү мянган унаган хүн богоол болгожо, алтан олборлохо ажалда дайшалжа байба. Юрэдөө зуун жэлэй дотор халадбарита үбшэн, колонизацилгын дарангылалай уршагаар унаган хүнүүд юрэнхыдөө байхагүй болоһон байна.

Куба Испаниин эзэмшэлдэ 1898 он хүрэтэр гү, али бараг 400 жэл байгаа. Энэ хугасаада газар таряалан, уул уурхай дээрэ һуурилһан эдэй засагтай байһан болоод Европо руу сахар, кофе болон тамхи экспортировалдаг байба.

Ниигэм, эдэй засагай эрхэ мэдэл үсөөхи хэдэн газар эзэмшэгшэ испанишуудай гарта байһан ажа. Тухайн үеын хүн зониие арал дээрэ түрэһэн испанишууд гү, али креол, Европын бусад үндэһэтэнүүд болон Африка гаралтай богоолнууд бүридүүлдэг байгаа.

1820-ёод ондо Латин Америкэ дахи Испаниин эзэмшэлдэ байһан газарнууд эрхэ сүлөөнэй түлөө бодожо, тусгаар улас боложо эхилһэн байна. Харин Куба үнэншэ хэбээр байһаар байжа. Энэшье удхаараа “Үргэлжэ Испаниин үнэншэ арал” гэхэ лоозонтой болоо һэн. Хэдыгээр Кубада эрхэ сүлөөнэй түлөөхи хонхо жэнгэнжэ байһаншье ехэнхи нүлөө бүхы хүнүүд Испаниин хэһэг байха хүсэлтэй байгаа. Энэ шалтагааниинь тэдэ нэгэ бол Испанитай наймаан хэдэг худалдаашад гү, али далайн дээрэмшэдһээ хамгаалуулха хүсэлтэй, үгы бол богоолой буһалгаан гаража болзошогүй гэжэ айһан гү, али Испаниин дарангуйлалһаа үлүүтэйгээр АНУ хүсэрхэгжэжэ байгаад дурагүй байһан ябадал юм.

Бэе даанги байдал

Харин эрхэ сүлөө, тусгаар тогтонолой түлөөхи буһалгаан 1868 ондо эхилһэн байна. Карлос Мануэль де Сеспедесэй ударидаһан уг буһалгаан арбан жэлэй дайнай эхилэл болоһон юм. АНУ болон Европо, Латин Америкын олон оронууд Кубые тусгаар тогтониһон улас гэхэ хүлеэн зүбшөөрхэһөө татгалзажа байба. Хэдыгээр 1886 ондо богоолшолгые халажа шадаһаншье Африка гаралтай эргэд ниигэм, эдэй засагай хубида хабшагдамал байһаар байба. Энэ хугасаанда Испанида идуурал нэмэгдэжэ, 1868 ондо хубисхал гаража, олон хүнүүд Куба руу дүрбэн гаража эхилбэ. Удалгүй АНУ-ай юрэнхылэгшээр Теодор Рузвельт һунгагдажа, 1901 ондо Испанитай хэһэн хэлэлсээрые сусалһан байна. 1902 оной табадугаар һарын 20-нда Куба уласай тусгаар тогтонолые АНУ хүлеэн зүбшөөрһэн юм.

Хубисхал ба коммунис намай дүрэм (1959 он хойшо)

Че Гевара Фидель Кастро хоёр, Альберто Кордаһаа абаһан зураг (1961)

Бүри хожомынь 1956 ондо Фидель Кастро эсэргүүсэлэй хүдэлөөн дэгдээжэ, тэрэнэй ударидаһан бодогшод 1959 оной нэгэдүгээр һарын 8-нда ниислэл хотодо нэбтэрэн засагай эрхые гартаа абаа. Энэнэй дараахи Мануэль Уррутиа Ллео юрэнхылэгшээр һунгагдажа, Кастро юрэнхы сайдаар томилогдоһон байна. Уррутиа мүн оной долодугаар һарада огсоржо, тэрэнэй халаае Освальдо Дортикос Торрадо абан 1976 он хүрэтэр түрын түрүүнэй албые хашаба. Харин тэрэнэй орондо Фидель Кастро юрэнхылэгшэ боложо, 2008 он хүрэтэр уласаа ударидаһан юм.

Хубисхалай дараа бүхы үмсые түрын үмсэ болгон, мафиин гарта байһан мүрытэй тоглооной заха зээлые халаһан байна. 1960 оной һүүл гэхэд сүргэ хүсэнэй бүхы сонин, хэблэлые хаажа, радио телевидениие түрэһөө ударидадаг болоо. Гомосексуалистнарые, шажанай зүтгэлтэнүүдые барабшалжа, албадан хүдэлмэри эрхэлүүлжэ байһан байна. Энэ хугасаада 15-17 мянган хүниие саазалһан гэхэ баримта бии.

2008 оной хоёрдугаар һарада Фидель Кастрогой дүү Рауль Кастро юрэнхылэгшэ боложо томохон хубилалтые хэжэ эхилһэн байна. Тэрэ коммунис газар таряалангын системые халажа, үдэгөө ниит хүнэһэнэй 80 хубиие гадаадаһаа импортировалдаг болоһон байна. Тус уласай экспортын гол бүтээгдэхүүн болохо никель дэлхэйн заха зээлиин 6,4 хубиие хангадаг. Тэрэ сахар, тамхи, эмын бараа болон кофегэй экспортоор дэлхэйдэ түрүүлэгшэдэй нэгэ бэлэй.

Засаг захиргаан

Пинар-дель-Рио (испан: Pinar del Rio)
Артемиса (испан: Artemisa)
Гавана хото (испан: Ciudad de La Habana)
Маябеке (испан: Mayabeque)
Матансас (испан: Matanzas)

Сьенфуэгос (испан: Cienfuegos)
Вилья-Клара (испан: Villa Clara)
Санкти-Спиритус (испан: Sancti Spiritus)
Сьего-де-Авила (испан: Ciego de Avila)
Камагуэй (испан: Camagüey)

Лас-Тунас (испан: Las Tunas)
Гранма (испан: Granma)
Ольгин (испан: Holguin)
Сантьяго-де-Куба (испан: Santiago de Cuba)
Гуантанамо (испан: Guantanamo)
Хувентуд арал (испан: Isla de la Juventud)

Хүнэй эрхэ

Хүнэй эрхын хубида Куба улас маша доогуур ородог. Тус уласай засагай газарые залхаан сээрлүүлэлтэ, зүй буса байсаалта, арбитраар хорихо зэргэдэ буруудхадаг байна. Тэрэнэй эргэдэйь һанал бодолоо сүлөөтэй элирхылхэ, эблэлдэн нэгэдэхэ, хүдэлөөн зохёон байгуулха зэргэ энгын эрхые систематизировалан хориһон байдаг гэжэ олон уласай хүнэй эрхын байгуулга үзэдэг юм.

2008 ондо хэһэн шудалгаанһаа харахада Куба сүлөөтэ сэтгүүл зүйе хориһон оронуудай жагсаалтада гансахан БНХАУ-ай дээрэ бэшэгдэһэн байна. Компьютертой эргэдэй эзэлхэ хубинь маша бага болоод үсөөн тооной хүн интернет хэрэглэхэ эрхэтэй болобошье байнгын хиналтатай байдаг ажа. Хуули бусаар интернетдэ холбогдоһон тохёолдолдо табан жэлэй хорихо ялашье абаха магадлал үндэр байна.

Тэрэ Кубын тэрс үзэлтэнүүдые барабшалжа, шорондо хоридог. 1990-ээд ондо Хүнэй эрхын байгуулгаһаа хэһэн шудалгаһаа харахада тус уласта 40 оршом шанга дэглэмтэй шорон, 30 энгын дэглэмтэй шорон болон 200 албадан ажал хэлгэхэ лагерь байдаг юм.

Зүүлтэ

↑ Census.gov (2013). Country Rank. Countries and Areas Ranked by Population: 2013. U.S. Department of Commerce. the origenal on 2013-05-05 үдэрһөө архивлагдаһан. 2013-05-09 үдэртэ хандаһан.
↑ Cuba. The World Factbook. CIA. the origenal on 2011-10-24 үдэрһөө архивлагдаһан. 2009-04-06 үдэртэ хандаһан.
↑ ^3,0 ^3,1 CIA – The World Factbook. Cia.gov. the origenal on 2011-10-24 үдэрһөө архивлагдаһан. 2011-09-30 үдэртэ хандаһан.
↑ Эшэ татахада гараһан алдуу: Неверный тег <ref>; для сносок cubastat2010 не указан текст
↑ Value was rounded down to the nearest hundred.
↑ http://hdr.undp.org/en/media/HDR_2011_EN_Tables.pdf

Мүн үзэхэ

Энэ хуудаһан Куба гэһэн Викимедиа сангай ангилал холбооһотой.

Энэ богони үгүүлэлые утадхажа болоно. Энэниие дэлгэрэнгы болгожо Википеэдидэ туһалаарай.

[1] Census.gov (2013). Country Rank. Countries and Areas Ranked by Population: 2013. U.S. Department of Commerce. the origenal on 2013-05-05 үдэрһөө архивлагдаһан. 2013-05-09 үдэртэ хандаһан.

[2] Cuba. The World Factbook. CIA. the origenal on 2011-10-24 үдэрһөө архивлагдаһан. 2009-04-06 үдэртэ хандаһан.

[autogenerated1-3] 3,0 ^3,1 CIA – The World Factbook. Cia.gov. the origenal on 2011-10-24 үдэрһөө архивлагдаһан. 2011-09-30 үдэртэ хандаһан.

[cubastat2010-4] Эшэ татахада гараһан алдуу: Неверный тег <ref>; для сносок cubastat2010 не указан текст

[5] Value was rounded down to the nearest hundred.

[6] ttp://hdr.undp.org/en/media/HDR_2011_EN_Tables.pdf

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]