Repùblica
|
C'l artìcol chè 'l è scrit in
Carpśàn |
La repùblica (da 'l latèin res publica, ch'al stà per "roba pùblica, guèren") l'è na forma 'd guèren rapreśèintatîv, in dû al Presidèint al vìn elèt da 'l Parlamèint (Repùblica parlamentêr) o anc diretamèint dai sitadèin (Repùblica presidensiêl) p'r un determinê perìod, in rapreśentàṅsa dla lōr sovranitê.
Piò in generêl, per repùblica a s intènd cal formi 'd guvèren in dû la carga dal presidèint la nn'è mia ereditària, la deśvìn da n'elesiòun e la gh'à na durèda limitèda.
La só storia
L'idéa ed repùblica c'ma forma 'd guèren, ed stêt, la deśvìn da dimòndi tèimp fa, e a in cgnusòm dal pinsèdi a partìr da 'l discórs dal Platòun ciamê Πολιτεία, Politeia, a dìr "La Repùblica" o anca "Al Stêt, Al Guvèren" (inìsi dal IV sèc. prìma 'd Crìst), in dû al filòśuf al vlìva sernìr i diferèint tîp ed guèren, e secònd lò quèl miōr, al gh'avrèv avû 'd avér i filòśuf in cô, e chilōr, da ginta istruìda cum'i éren, i avrèven savû parśèr i biśògn ed tùt chi èter.
A in descurìva anc 'l Aristòtel e 'l Ciceròun, che in di só discōrs in sìm'a 'l argumèint, i turnèven un pô adrē a 'l pinsèdi dal filòśuf grēc.
A s càta i prìm eśèimpi ed repùblichi in dla Ròma antìga e in del poleis gréchi antìghi, cun Sparta e Atèin piò grosi: chilōr, dòp 'd avér avû per soquànt sécol di rè a cmandèr-i, 'd intór'n a la fin dal VI sèc. prìma 'd Crìst, i gh'la cavèven ed mandèr sù i sō guvernadōr cun dagli elesiòun, che acsè i i avrèven avû in sìm'a 'l cupèt sōl p'r un sert tèimp pò i i avrèven cambiê cun dagli ètri elesiòun.
In dal Bas Mediēv in dl'Itàglia a gh'è al repùblichi marinèri che, cun l'avtonomìa econòmica tolta sù col comérsi per mêr, 'i gh'la chèven 'd avér al guvèren in dla forma dla repùblica.
I Stêt Unî, a la fin dal XVIII sèc., dòp 'd avér vint la guèra 'd indipendèinsa, i scrivìven la Costitusiòun in dal 1787 e i s proclamèven la repùblica federêl presidensièla ch'egl'ìn anc incō.
Soquànt èter Stêt, c'ma la Fransa in dal 1792 e di Paéś edl'América dal sud, i pruvèven a dvintèr dal repùblichi, mo i tèimp i nn'éren mia incòr madûr.
La Repùblica itagliàna
In Itàglia a s è sernî al guèren dla repùblica a 'l referendum populêr dal 2 'd śùgn 1946 (per la prìma volta cun anc cal dòni a vutèr) e la Costitusiòun l'à tachê a cmandèr-egh in dal 1° ed śnêr dal 1948: l'Itàglia l'è acsè dvintèda "repùblica parlamentêr democràtica", ch'a vōl dir che 'l popol 'l armàgn sovràṅ mèinter ch'l elēś i só rapreśentànt in Parlamèint a fèr el lēś e a sernìr al Preśidèint edla Repùblica. Chilò, in carga sèt an, sintî anc al Parlamèint, al sernìs al Prìm Minìster, ch'al gh'arà in man 'l Eśecutîv.
Vóś lighèdi
- Repùblica parlamentêr
- Repùblica presidensiêl
- Repùblica semi-presidensiêl
- Parlamèint
- Preśidèint edla Repùblica
- Eśecutîv
Èter prugèt
Wikimedia Commons contiene file multimediali su Repùblica
Colegamèint estèren
- (IT) La só scheda in sìm'a L'Enciclopedia Italiana Treccani, 1936
- (IT) La spiegasiòun in dl'Enciclopedia Legale Ovvero Lessico Ragionato, 1843, in sìm'a Google e-books
- (IT) El repùblichi in del dō sitê 'd Sparta e 'd Atèin antìghi in Sparta e Atene dal Friedrich Schiller, in sìm'a Google e-books
- (IT) La só scheda in sìm'a L'Enciclopedia dei ragazzi Treccani, 2006
- (IT) La só scheda in sìm'a Dizionario di Storia Treccani, 2011
- (IT) La só scheda in sìm'a Vocabolario on line Treccani, 2011
- (IT) L'idéa 'd Repùblica in dal Platòun, in sìm'a Dizionario di filosofia, Treccani, 2009