Ավոկադո

Ավոկադո
Ավոկադո
Դասակարգում
Թագավորություն	Բույսեր (Plantae)
Վերնաբաժին	Բարձրակարգ բույսեր (Embryophytes)
Տիպ/Բաժին	Անոթավոր բույսեր (Tracheophytes)
Ենթատիպ	Սերմնավոր բույսեր (Spermatophytes)
Կարգ	Դափնածաղկավորներ (Laurales)
Ընտանիք	Դափնազգիներ (Lauraceae)
Ցեղ	Persea
Տեսակ	Ավոկադո (P. americana)
Միջազգային անվանում
Persea americana Mill., 1768
Կարգավիճակ
Հատուկ պահպանության կարգավիճակ՝ Քիչ մտահոգող տեսակ

Ավոկադո, ավոկադենի^[1] կամ ամերիկյան Perseus (լատին․՝ Persea americana)` մշտադալար պտղատու բույսերի տեսակ, պատկանում է Lauraceae ընտանիքին։ Մշակաբույսերի ընտանիքի կարևոր պտուղ։ Ավոկադոյի պտուղները հարուստ են վիտամիներով և կարևոր հանքային նյութերով։

Իսկ անգլերենում բույսն ու պտուղները ունեն հետևյալ անունը՝ alligator pear («կոկորդիլոս տանձ»)։

Կենսաբանական նկարագրությունը

Ավոկադոն արագ աճող ծառ է, որի բարձրությունը հասնում է մոտավորապես 18 մետրի, ցողունը սովորաբար լինում է ուղիղ՝ խիստ ճյուղավարված։ Տերևները էլիպսաձև են, երկարությունը հասնում է մինչև 35 սմ-ի, ամբողջ տարին մնում են^[2]։ Ծաղիկները փոքր են աչքի չնկնող, կանաչավուն են, գտնվում են ասեղնատերև տերևներում^[2]։ Պտուղները տարբեր չափի են, տանձի նման, պտղի երկարությունը հասնում է 5 մինչև 20 սմ, քաշը 50գ մինչև 1,8 կգ։ Խակ պտուղը մուգ կանաչ է կեղևը կոշտ, ժամանակի ընթացքում դառնում է սև։ Հասած պտուղը կանաչ կամ դեղնականաչ գույն ունի, յուղոտ է, պարունակում է շատ ճարպ։ Պտղի կենտրոնում գտնվում է մեծ կորիզը կամ սերմը։

Աճեցում

Աճեցման պատմությունը

Համաձայն հնագիտական տվյալների, ավոկադոն աճեցնում են մ. թ. ա. 3-րդ հազարամյակից։ Ացտեկները այն անվանել են աուակատլ («անտառային յուղ»)։ 1553 թվականին ավոկադոն առաջին անգամ հիշատակվել է Պեդրո Սիեզա դե Լեոնի^[3] «Խրոնիկա Պերուի» գրքում։

Կիրառումը ացտեկների կողմից

Բերնարդինիո դե Սաագուն (1576) իր «Նոր Իսպանիայի գործերի ընդհանուր պատմություն» հիմնարար աշխատությունում նշել է ավոկադոյի բժշկական նշանակության մասին, և եկել է այն եզրակացության, որ ավոկադոն ունի մեծ նշանակություն, նրանից պատրաստված խառնուրդները օգտագործում են որպես շամպուն թեփի դեմ, իսկ նրա պտուղները խորհուրդ չի տրվում տալ կերակրող մայրերին։ Ըստ հնագույն ացտեկական ավանդազրույցի՝ ավոկադոյի կորիզը հնդիկներին նվիրել է Աստված՝ նրանց խոստանալով մշտապես փրկել քաղցից։ Կորիզից աճում է մեծ բարձրության հասնող մշտադալար ծառ, որի բերքառատ ճյուղերը ծանրությունից թեքվում են ցած։ Ացտեկները, համտեսելով այդ աստվածային ընծան, փրկվում են սովից։

Նրանք, ովքեր տալիս են կաթ, չպետք է ուտեն ավոկադոյի պտուղներ, որովհետև դրանք երեխաների^[4] մոտ առաջացնում են փորլուծություն

Արդյունաբերական աճեցում

Ավոկադոն աճեցնում են բազմաթիվ արևադարձային և մերձարևադարձային երկրներում (ԱՄՆ, Բրազիլիա, Աֆրիկա, Իսրայել)։ Մեկ ծառից հավաքում են մոտավորապես 150-200 կգ բերք։ Գոյություն ունեն ավոկադոյի 400 սորտեր։ Եվրոպայում ավոկադո կարող են ձեռք բերել ամբողջ տարվա ընթացքում։

Ավոկադոյի արտադրությունը (հազար տոննա)
Երկիր	1965	1970	1975	1980	1985	1990	1995	2000	2005	2006	2007	2008	2009
Մեքսիկա	162	226	279	442	566	686	790	907	1021	1134	1143	1124	1231
Չիլի	11	12	15	22	30	38	50	98	160	205	260	331	328
ԱՄՆ	56	42	80	244	171	141	172	217	283	247	193	116	269
Ինդոնեզիա	35	33	56	46	63	85	163	146	227	239	202	225	258
Դոմինիկյան Հանրապետություն	116	122	130	125	129	163	120	82	114	216	183	187	184
Կոլումբիա	12	13	13	16	32	57	100	132	172	192	194	184	165
Պերու	30	87	86	73	71	88	53	84	103	113	122	136	156
Բրազիլիա	111	153	146	134	126	119	94	86	169	164	154	147	139
Չինաստան	-	-	-	-	-	-	35	70	125	90	92	95	100
Ռուանդա	-	-	-	-	-	-	-	8	50	60	70	79	80
Հարավաֆրիկյան Հանրապետություն	4	8	15	20	25	52	45	69	106	61	65	85	76
Իսպանիա	0,4	0,6	2	7	28	45	28	64	75	80	82	73	75
Վենեսուելա	54	45	48	44	42	51	41	52	63	59	83	72	75
Քենիա	16	16	17	20	22	23	27	52	90	104	94	103	71
Իսրայել	1	4	17	32	77	48	57	81	86	85	86	53	68
Կոնգոյի Դեմոկրատական Հանրապետություն	16	19	22	36	41	40	61	62	63	64	64	65	65
Հայիթի	43	48	54	58	62	57	35	45	54	54	58	45	44
Կամերուն	14	17	20	24	29	35	45	50	54	55	53	55	44
Ավստրալիա	0,6	0,8	0,7	2	7	12	16	24	33	34	47	45	38
Էկվադոր	24	23	32	29	28	19	12	16	27	28	28	29	26
Ամբողջ աշխարհում	857	1029	1243	1578	1753	2005	2203	2706	3456	3633	3653	3617	3854

Ավոկադոն որպես տնային բույս

Ավոկադոյի ծիլերը տնկելիս դնում են բավականին խորը հողի մեջ, խորությունը՝ 2-3 սմ։ Մի քանի տարվա ընթացքում բարձրությունը կարող է հասնել 1 մետրի։ Սերմը ցանելու համար անհրաժեշտ է սերմի վրա փոքր անցքեր անել, անցքերում դնել փայտիկներ։ Փայտիկները ծառայում են որպես սյուներ, որի շնորհիվ պտուղը մնում է ջրի մակերեսին։ Շուտով առաջանում են արմատները, երբ դրանք կլինեն բավարար, պտուղը կարելի է դնել հողի մեջ։ Սերմը կարելի է նաև դնել խոնավ բամբակի մեջ, և անընդհատ այն խոնավացնել։ Երբ սերմը բաժանվի երկու մասի կարելի է դնել հողի մեջ։ Մի քանի օրից կամ շաբաթից այն կծաղկի։

Գյուղատնտեսական նշանակությունը

Բույսի աճի համար անհրաժեշտ է արևոտ վայր, պաշտպանություն ուժեղ քամիներից։ Ավոկադոյի աճի համար հողը պետք է բերրի լինի, լավ պարարտացված։ Պտղաբերման համար անհրաժեշտ է խոնավություն։ Ավոկադոն չի դիմանում ոչ ցրտին, ոչ երաշտին։ ^[2]. Սենյակային պայմաններում ավոկադոն պետք է պահել լուսավոր վայրում (ամռանը՝ տաք, ձմռանը՝ զով), ջրել չափավոր։ Բազմանում է սերմերով, հատումներով և պատվաստով։

Խոհանոցում

Ավոկադոն իր կալորիականությամբ գերազանցում է ձվին և մսին։ Ավոկադոյի պտուղը համտեսելիս բարձրանում է տրամադրությունը, հիվանդությունից հյուծված օրգանիզմին օգնում է վերականգնել կենսական ուժերը։ Պետք է հիշել, որ կտրատած ավոկադոյի պտղամսի վրա պետք է կիտրոնաթթու լցնել, քանի որ պտուղը կտրատելուց հետո մգանում է և ոչ ախորժաբեր տեսք է ստանում։ Որպես սնունդ օգտագործվում է միայն պտղամիսը։ Հիպերտոնիայի բուժման համար՝ ավոկադոյի պտղամսին ավելացնել բանջարեղենային հյութեր՝ լոլիկի, գազարի կամ բազուկի 1:2 հարաբերությամբ. օգնում է զարկերակային ճնշման նվազեցմանը։ Ավոկադոն հակացուցված է գերզգայուն անձանց. այն կարող է ալերգիկ հակազդում առաջացնել, բայցի այդ՝ ավոկադոն ունի գիրացնող հատկություն։

Ավոկադոյի սննդարար արժեքը

100 գրամ ավոկադոն 118 կկալ կալորիականություն ունի։ Այն պարունակում է՝ վիտամին K` 14,6 մգ, կալիում` 437,27 մգ, ֆոլաթթվային աղեր` 45,19 մգ, վիտամին B₆` 0,2 մգ, վիտամին C` 5,77 մգ, պղինձ` 0,19 մգ, դիետիկ մազաթելիկներ՝ 3,65 մգ։

Թեթև ուտեստներ

3 հատ ավոկադոն (առանց կորիզի) հարիչով լավ խառնել, ավելացնել 1 կիտրոնի հյութ, 3 ճաշի գդալ ձիթապտղի յուղ, աղ, սև և կարմիր (աղացած) պղպեղ (ըստ ցանկության)։

2 հատ դեղնասպիտակավուն ավոկադոյի միջուկը կտրատել խորանարդիկներով, ավելացնել 1 կիտրոնի հյութ, աղ և պղպեղ։ Վերցնել 400 գրամ ծովախեցգետնի միսը, վրայից լցնել ավոկադոյի խյուսը (պյուրե) և շարել ավոկադոն, ծածկել մետաղաթաղանթով և դնել սառնարանի մեջ։ Պատրաստի սննդարար ուտեստեղենը զարդարել սամիթի ճյուղերով։

Աղցան յոգուրտով

1 ավոկադոյի միջուկը պատառաքաղով փափկեցնել, ավելացնել 2 ճաշի գդալ յոգուրտ (անյուղ), մի փոքրիկ ատամիկ ճզմած սխտոր, 1 ճաշի գդալ կիտրոնահյութ, աղ, պղպեղ՝ ըստ ցանկության։ Ստացվում է աղցան, որն օգտակար է շագանակագեղձի բորբոքման դեպքում։

Աղցան ավոկադոյից և նարնջից

Պատրաստել թանձր կերակրահյութ (սոուս)։ Անհրաժեշտ է՝ 2 ճաշի գդալ քացախ, 60 մլ կիտրոնի և 100 մլ նարնջի հյութեր, 20 մլ ձիթապտղի յուղ, մանանեխի փոշի, աղ և (համեմունքային) պղպեղ՝ ըստ ցանկության։ Հավասար քանակով (420 գ) նարինջը և ավոկադոն մաքրել կեղևներից, կտրատել, շարել հովհարի ձևով, վրան լցնել թանձր կերակրահյութը և մանր կտրատած մաղադանոսը։

Մրգի սննդային արժեքը
(100 գ Ցելյուլոզ)
կալորիա	160 ԿԿալ^[5]
Ճարպեր	մինչև 30 գ
Սպիտակուցներ	1,6-2,1 գ
դիետիկ մանրաթել	3,65 մգ
կալիում	437,27 մգ
Մեղր	0,19 մգ
Ֆոլիային թթու	45,19 մկգ
Վիտամին К	14,6 մգ
Վիտամին С	5,77 մգ
Վիտամին В₆	0,2 մգ

Ավոկադոյի բժշկական նշանակությունը

Ավոկադոյի պտուղների մեջ պարունակվող ֆոլաթթուն նվազեցնում է խոլեստերինի մակարդակը արյան մեջ։ Ավոկադոն կիրառվում է որպես նախապահպանություն՝ սակավարյունության, աղեստամոքսային համակարգի հիվանդությունների, ստամոքսաբորբի, հիպերտոնիկ հիվանդության, աթերոսկլերոզի, շաքարային դիաբետի դեպքում։ Լավացնում է տեսողությունը, հիշողությունը և կրճատում սիրտ-անոթային հիվանդությունների զարգացումը։ Վերացնում է սթրեսները։ Ավոկադոյի կճեպը երբեմն օգտագործում են արյունալույծ հիվանդության (դիզենտերիա) ժամանակ։ Կճեպներն ունեն որդաթափ հատկություն։ Վիտամին E-ն օրգանիզմը հարստացնում է թթվածնով՝ պաշտպանելով օրգանիզմի և մաշկի բջիջները, F-ը՝ ապահովում է մազերի և մաշկի առողջ վիճակը։ Պղինձը կանխում է անեմիան՝ սակավարյունությունը, երկաթը արյունաստեղծ կարևոր էլեմենտ է, վիտամին B₂-ը մասնակցում է արյան կարմիր գնդիկների առաջացմանը։ Որպես կալիումի աղբյուր՝ կարգավորում է արյան ճնշումը։ Ավելի շատ կալիում է պարունակում, քան բանանը։ Ավոկադոն մարմնի և օրգանիզմի երիտասարդության և առողջության աննկարագրելի աղբյուր է։ Մենք, իհարկե, հնարավորություն չունենք այդ պտղի տերևներն օգտագործելու, բայց ավոկադոյի հայրենիքում այն օգտագործում են տարբեր հիվանդությունների բուժման համար։ Ավոկադոյի տերևները ծամում են լնդերի (պիոռեա) հիվանդության դեպքում։ Շոգեխաշած տերևներն օգտագործում են վերքերի ապաքինման ժամանակ, իսկ տաք վիճակում տերևները տեղադրում են ճակատին, այդ միջոցը թեթևացնում է նյարդացավը (նևրալգիա)։ Տերևների եփուկը օգտագործում են բկաբորբի և արյունահոսության դեպքում։

Ծանոթագրություններ

↑ Ա. Ա. Ղուլյան, Կ. Վ. Բալայան, Բուսանունների հայերեն, ռուսերեն, լատիներեն բառարան, Երևան, 2013
↑ ^2,0 ^2,1 ^2,2 Ботаника, 2006
↑ «Сьеса де Леон, Педро. Хроника Перу. Часть Первая. - Киев, 2008 (пер. А. Скромницкий)». Արխիվացված օրիգինալից 2012 թ․ հուլիսի 9-ին. Վերցված է 2014 թ․ սեպտեմբերի 1-ին.
↑ Саагун, 2013, էջ 129
↑ Basic Report: 09037, Avocados, raw, all commercial varieties Արխիվացված 2014-01-09 Wayback Machine // National Nutrient Database for Standard Reference / Agricultural Research Service / United States Department of Agriculture.(անգլ.)

Արտաքին հղումներ

Ավոկադո՝ կալորիաների, սպիտակուցների, վիտամինների հրաշալի աղբյուր
Ավոկադոյի տեսակներ Արխիվացված 2021-03-09 Wayback Machine (անգլերեն)

Վիքիցեղերն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Ավոկադո» հոդվածին։

Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Ավոկադո» հոդվածին։

[1] Ա. Ա. Ղուլյան, Կ. Վ. Բալայան, Բուսանունների հայերեն, ռուսերեն, լատիներեն բառարան, Երևան, 2013

[Ботаника—2006——-2] 2,0 ^2,1 ^2,2 Ботаника, 2006

[3] «Сьеса де Леон, Педро. Хроника Перу. Часть Первая. - Киев, 2008 (пер. А. Скромницкий)». Արխիվացված օրիգինալից 2012 թ․ հուլիսի 9-ին. Վերցված է 2014 թ․ սեպտեմբերի 1-ին.

[Саагун—2013——129-4] Саагун, 2013, էջ 129

[5] Basic Report: 09037, Avocados, raw, all commercial varieties Արխիվացված 2014-01-09 Wayback Machine // National Nutrient Database for Standard Reference / Agricultural Research Service / United States Department of Agriculture.(անգլ.)

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]