Ստամբուլ

Քաղաք
Ստամբուլ
թուրքերեն՝ İstanbul
Ձախից աջ ժամ սլաքի ուղղությամբ՝ Ոսկեղջյուրի և Ստամբուլի պատմական շրջանների համայնպատկերը Քարաքյոյից և Սարայբուրնուից, Կույսի աշտարակը, Ստամբուլի պատմական տրամվայը Իստիկլյալ պողոտայում, Ստամբուլի գործարար կենտրոնը և Դոլմաբահչե պալատը, Օրթաքյոյ մզկիթը և Բոսֆորի կամուրջը, Սուրբ Սոֆիայի տաճարը։
Երկիր	Թուրքիա
Ենթարկում	Քաղաքային համայնք
Մարզ	Ստամբուլի մարզՍտամբուլ
Համայնք	Ստամբուլի մարզ
Քաղաքապետ	Էքրեմ Իմամօղլու (CHP)
Հիմնադրված է	ՔԱ. 667 թ.
Այլ անվանումներ	մինչև 330 — Բյուզանդիոն մինչև 450 — Նոր Հռոմ մինչև 1930 — Կոնստանդնուպոլիս
Մակերես	2.106 կմ²
ԲԾՄ	100 մ
Պաշտոնական լեզու	թուրքերեն
Բնակչություն	14,804,116 մարդ (2016 թվականի դեկտեմբերի 31-ի տվյալներով)
Խտություն	6521 մարդ/կմ²
Ազգային կազմ	Թուրքեր, հայեր, հույներ, քրդեր, հրեաներ, ալբանացիներ
Կրոնական կազմ	մուսուլմաններ, քրիստոնյաներ
Ժամային գոտի	UTC+3
Հեռախոսային կոդ	+90 212 (ասիական մաս) +90 216 (եվրոպական մաս)
Փոստային դասիչ	34010-34850 80000-81800
Ավտոմոբիլային կոդ	34
Պաշտոնական կայք	ibb.istanbul istanbul.gov.tr(թուրքերեն) (անգլ.)
Ստամբուլ (Թուրքիա) Ստամբուլ (Ստամբուլ)
Ստամբուլ Վիքիպահեստում

Ստամբուլ, պատմականորեն հայտնի է որպես Կոստանդնուպոլիս կամ Բյուզանդիոն, հայերենում կիրառվում է նաև Պոլիս տարբերակը (թուրքերեն՝ İstanbul, անգլ.՝ Istanbul), Թուրքիայի ամենամեծ քաղաքը և երկրի տնտեսական, մշակութային, գործարար ու պատմական կենտրոնը։ Ստամբուլը միջմայրցամաքային քաղաք է Եվրասիայում, որը կառուցված է Բոսֆորի նեղուցի երկու ափերին։ Վերջինս իրարից բաժանում է Եվրոպան և Ասիան։ Քաղաքը գտնվում է Սև և Մարմարա ծովերի միջև։ Ստամբուլի գործարար և պատմական շրջանները գտնվում են եվրոպական հատվածում, իսկ բնակչության մեկ երրորդը բնակվում է ասիական հատվածում։ Ստամբուլը համարվում է Եվրոպայի ամենամեծ քաղաքը։

Ստամբուլը համանուն մարզի վարչական կենտրոնն է։ Արվարձանների հետ միասին Ստամբուլի բնակչությունը գերազանցում է 14,7 միլիոնը։ Աշխարհի ամենախոշոր քաղաքների ցանկում Ստամբուլը զբաղեցնում է յոթերորդ հորիզոնականը։

Ստամբուլի ներկայիս Սարայբուրնու թաղամասի տարածքում մ.թ.ա. 667 թվականին կառուցվել է Բյուզանդիոն քաղաքը, որը, ժամանակի ընթացքում զարգանալով, դարձել է պատմության ամենանշանակալի քաղաքներից մեկը։ 330 թվականին Բյուզանդիոնի հիմքի վրա կառուցվել է Կոստանդնուպոլիս քաղաքը, որը շուրջ 16 դար եղել է սկզբում Հռոմեական և Բյուզանդական (330–1204 և 1261–1453 թվականներ), այնուհետև Լատինական (1204–1261 թվականներ) և Օսմանյան կայսրությունների մայրաքաղաք։ Հռոմեական և բյուզանդական ժամանակաշրջանում քաղաքը եղել է քրիստոնյա արևելքի մայրաքաղաքը, սակայն 1453 թվականին գրավվել է օսմանյան սուլթան Մեհմեդ II Ֆաթիհի կողմից։ Դառնալով Օսմանյան կայսրության մայրաքաղաք՝ Կոստանդնուպոլիսը դարձել է իսլամական քաղաքակրթության կենտրոններից մեկը և Օսմանյան խալիֆայության նստավայրը։

Ստամբուլը գտնվում է ռազմավարական և պատմական կարևոր նշանակություն ունեցող տեղանքում, որտեղով անցնում են Մետաքսի ճանապարհը, Եվրոպան և Մերձավոր Արևելքն իրար կապող երկաթգիծը, ինչպես նաև Սև և Միջերկրական ծովերն իրար կապող միակ ծովային ճանապարհը։ Այդ իսկ պատճառով, Ստամբուլն ունի մեծ և կոսմոպոլիտ բնակչություն, չնայած այն հանգամանքին, որ Թուրքիայի Հանրապետությունն իր անկախությունը հռչակել է միայն 1923 թվականի հոկտեմբերի 29-ին։ Չնայած որ Ինտերբելումի ժամանակաշրջանում Թուրքիայի մայրաքաղաքը Ստամբուլից տեղափոխվեց նորակառույց Անկարա, քաղաքը կրկին վերականգնել է իր երբեմնի փառքը և հեղինակությունը։ 1950-ական թվականներից սկսած քաղաքի բնակչությունը մեծացել է շուրջ 10 անգամ։ Պատճառը Անատոլիայի տարբեր հատվածներից և հարակից երկրներից միգրանտների մեծ հոսքն էր Ստամբուլ։ Չդիմանալով միգրանտների մեծ հոսքին՝ քաղաքային իշխանությունների հրամանով սկսեցին կառուցվել նորանոր թաղամասեր, որի արդյունքում էլ Ստամբուլը դարձավ Եվրոպայի ամենամեծ քաղաքը։ 20-րդ դարի վերջից սկսած քաղաքում կազմակերպվում են արվեստի, երաժշտության, ֆիլմերի և մշակութային այլ ուղղությունները ներառող փառատոններ, որոնք մինչ օրս շարունակվում են տեղի ունենալ։ Ենթակառուցվածքների զարգացման արդյունքում՝ Ստամբուլում ձևավորվել է բավականին բարդ տրանսպորտային համակարգ։

2015 թվականին մոտավորապես 12,56 միլիոն օտարազգի զբոսաշրջիկ է այցելել Ստամբուլ։ 2010 թվականին Ստամբուլը ճանաչվել է Եվրոպայի մշակութային մայրաքաղաք։ Քաղաքը հինգերորդն է՝ ամենաշատ զբոսաշրջիկներ ընդունած քաղաքների ցանկում։ Ստամբուլի գլխավոր գրավչությունն իր պատմական կենտրոնն է, որի մի մասը ներառված է ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ի համաշխարհային ժառանգության օբյեկտների ցանկում, ինչպես նաև մշակութային և զվարճանքի կենտրոնները, որոնք կարելի է գտնել քաղաքի բնական նավահանգիստ հանդիսացող Ոսկեղջյուրի ողջ երկայնքով մեկ (Բեյօղլու թաղամասում)։ Հանդիսանալով բազմազգ քաղաք՝ Ստամբուլն ունի ամենաարագ աճող տնտեսություններից մեկն աշխարհում։ Այստեղ են տեղակայված թուրքական խոշոր կազմակերպությունների կենտրոնակայանները, մեդիաընկերությունների գրասենյակները։ Միայն Ստամբուլն ապահովում է Թուրքիայի ՀՆԱ-ի 30 %-ից ավելին։ Հենվելով իր սրընթաց աճի և տնտեսական զարգացման ցուցանիշների բարձրացման վրա՝ վերջին 20 տարիների ընթացքում Ստամբուլը 5 անգամ եղել է Ամառային օլիմպիական խաղերի թեկնածու քաղաք։

Անվան ստուգաբանություն

Հիմնական հոդված՝ Ստամբուլի անվանումներ

Կոստանդիանոս Ա Մեծ

Քաղաքի առաջին անվանումը եղել է Բյուզանդիոն (հուն․՝ Βυζάντιον, Byzántion), որը մ.թ.ա. 660 թվականին քաղաքին տվել են հիմնադիր հանդիսացող մեգարացիները։ Ենթադրվում է, որ անվանումը տրվել է ի պատիվ քաղաքի հիմնադիր Բյուզասի։ Հին հունական առասպելաբանության մեջ Բյուզասը եղել է հույն գաղութարարների թագավորը։ Ժամանակակից գիտնականներն առաջ են քաշել ևս մեկ վարկած, համաձայն որի՝ Բյուզաս անվանումը ունի թրակիական կամ իլլիրիական ծագումնաբանություն, ուստի, համարվում է մեգերական բնակավայր։

Այն բանից հետո, երբ 330 թվականին Կոստանդին Մեծը Բյուզանդիոնը հռչակեց Հռոմեական կայսրության արևելյան մայրաքաղաք, քաղաքն առավել հայտնի դարձավ «Կոստանդնուպոլիս» («Կոնստանտինոպլ») անվամբ, որը «Κωνσταντινούπολις» բառի լատինացված տարբերակն է և թարգմանաբար նշանակում է «Կոստանդինի քաղաք»։ Կոստանդինը խրախուսում էր նաև քաղաքի "Նովա Ռոմա" կամ դրա հունական «Νέα Ῥώμη» Նեա Ռոմ (Նոր Հռոմ) տարբերակների կիրառումը։ Վերջիններս, սակայն, մեծ տարածում այդպես էլ չգտան։ 13-րդ դարում արաբները գործածել են Իսթինպոլին անվանումը։ Մինչ Թուրքիայի Հանրապետության հիմնադրումը արևմուտքում Կոստանդնուպոլիսը քաղաքի ամենատարածված անվանումն էր, իսկ Կոստանտինիյե (օսման.՝ قسطنطينيه), Բե Մաքամ է Քոնստանտինիյահ ալ Մահմիյյահ (թարգմանաբար «Կոստանդնուպոլսի պահպանվող տարածք») և Ստամբուլ անվանումները կիրառվում էին օսմանյան ժամանակաշրջանի տարբեր կառավարիչների կողմից՝ որպես այլընտրանք։ «Կոստանդնուպոլիս» տարբերակը կիրառվել է Օսմանյան կայսրության կառավարման ժամանակաշրջանում (15-րդ դարի կեսերից)։ Ներկայումս Կոստանդնուպոլիս տարբերակի կիրառումը թուրքերի կողմից քաղաքական տեսանկյունից սխալ է։ Մինչ օրս էլ հույները օգտագործում են Կոստանդնուպոլիս տարբերակը։ Անգամ հունական աղբյուրներում Ստամբուլը հաճախ անվանում են միայն Քաղաք։

19-րդ դարում քաղաքին տրվել են ուրիշ անվանումներ, որոնք կիրառելի են եղել ոչ միայն օտարերկրացիների, այլև տեղացի թուրքերի կողմից։ Եվրոպացիները կիրառել են Կոստանդնուպոլիս անվանումը՝ նկատի ունենալով ողջ քաղաքը, իսկ Ստամբուլ տարբերակը կիրառելով՝ նրանք նկատի ունեին Ոսկեղջյուրի և Մարմարա ծովի միջև ընկած պարսպապատ թերակղզին։ Հետաքրքրական է, որ ներկայումս ստամբուլցիների մի ստվար զանգված, Ստամբուլ ասելով, նկատի ունի Սարայբուրնու պատմական թաղամասը։ «Պերան» (հունարեն «միջով» բառից) օգտագործվում էր՝ բնորոշելու Ոսկեղջյուրի և Բոսֆորի միջև ընկած տարածքը, սակայն թուրքերը կիրառել են նաև Բեյօղլու անվանումը (այսօր քաղաքի շրջաններից մեկի պաշտոնական անվանումը)։ «Իսլամբուլ» անվանումը (թարգմանաբար նշանակում է և՛ «Իսլամի քաղաք», և՛ «Իսլամով լի») կիրառվել է՝ ընդգծելու քաղաքի իսլամադավան լինելու հանգամանքը։ Բացի այդ, օսմանյան ժամանակաշրջանի որոշ մետաղադրամների վրա նույնպես գրված է եղել Իսլամբուլ։ Այն պնդումը, թե Իսլամբուլ անվանումից է ծագել ժամանակակից Ստամբուլ (կամ Իստամբուլ) տարբերակը, հերքվում է, քանի որ Ստամբուլ տարբերակը հիշատակվում է նաև վաղ օսմանյան ժամանակաշրջանի գրականության մեջ։

Միջնադարյան ռուսական ձեռագրերի մեջ հաճախ կիրառվել է Ցարգրադ և Կոստանտինոգրադ անվանումները։ Բուլղարերեն և լեհերեն աղբյուրներում Ցարիգրադ անվանումը կիրառվում է որպես Ստամբուլի ոչ պաշտոնական անվանում։

Մինչև 1930 թվականը պաշտոնական փաստաթղթերի մեջ առավել շատ օգտագործվել է Կոստանդնուպոլիս անվանումը, չնայած այն հանգամանքին, որ քաղաքը անվանափոխվել էր 1923 թվականին։ Կոստանդնուպոլիս անվանումը կիրառվել է նաև Լոզանի պայմանագրում։ 1724 թվականին կնքված ռուս-թուրքական պայմանագրի, 1856 թվականի Փարիզի խաղաղության պայմանագրի, Սան Ստեֆանոյի պայմանագրի և Բեռլինի կոնգրեսի ռուսերեն պաշտոնական տեքստերում օգտագործվել է «Կոստանդնուպոլիս» անվանումը։

Թուրքերենում Ստամբուլ անվանումը ծագել է Բյուզանդիայի Կոստանդնուպոլիս մայրաքաղաքի բնակիչների կողմից «իջնենք քաղա՜ք» ("εἰς τὴν Πόλιν", արտասանվում է [is tim ˈbolin]), հունարեն «իստա՜մբուլի» արտահայտության աղավաղված արտասանության արդյունքում։ Քաղաքին այսպիսի անվանում հույները տվել են այն պատճառով, որ մոտակայքում ամենամեծ քաղաքը եղել է հենց Բյուզանդիոնը։ Օսմանյան աշխարհում Կոստանդնուպոլսի կարևորությունը արտահայտված էր նաև օսմանյան «Դեր սաադեթ» անվան մեջ, որը օսմաներենից թարգմանած նշանակում է «Բարգավաճության դարպասներ»։ Վարկածներից մեկի համաձայն էլ՝ անվանումը ուղղակիորեն առաջացել է Կոստանդնուպոլիս բառից, որտեղ շեշտը դրվում էր առաջին և երրորդ վանկերի վրա։ Թուրքական ազգագրական աշխատությունների մեջ հաճախ հիշատակվել է Իսլամբոլ՝ «Իսլամով լի» կամ Իսլամբուլ («գտի՛ր իսլամը») տարբերակները՝ խորհրդանշելով Օսմանյան կայսրության իսլամադավան լինելու հանգամանքը։ Առաջին անգամ անվանումը կիրառվել է քաղաքի նվաճումից հետո, իսկ որոշ պատմաբաններ էլ այն վերագրում են օսմանյան սուլթան Մեհմեդ II Ֆաթիհին։ 17-րդ դարի օսմանյան որոշ աղբյուրներ, ինչպես օրինակ Էվլիյա Չելեբին, անվանումը մեկնաբանում են որպես «այդ ժամանակների թուրքական սովորական անվանում»։ 17-18-րդ դարերում Իսլամբուլ անվանումը նշվել է նաև պաշտոնական փաստաթղթերում։ Առաջին անգամ Իսլամբուլ անվանումը կիրառվել է 1703 թվականի մետաղադրամի վրա, որը հատվել է սուլթան Ահմեդ III-ի կառավարման ժամանակաշրջանում։ Այդուհանդերձ, Կոստանդնուպոլիս անվանումը անգլերենում կիրառվել է ընդհուպ մինչև 20-րդ դարը։ Ստամբուլ անվանումը դարձել է ավելի ճանաչված 1928 թվականից հետո՝ թուրքական իշխանությունների կողմից լատինատառ այբուբենի ընդունումից հետո։ Իր հերթին թուրքական իշխանությունները նամակներով դիմել են այլ երկրների կառավարություններին՝ օգտագործելու քաղաքի թուրքական անվանումը։ 1930 թվականի մարտի 28-ին թուրքական կառավարությունը ընդունել է որոշում, որով այսուհետ պաշտոնական փաստաթղթերի մեջ պետք է կիրառվեր միայն Ստամբուլ անվանումը։

Ժամանակակից թուրքերենում քաղաքի անվանումը գրվում է İstanbul՝ կետավոր İ տառով, քանի որ թուրքական այբուբենում հստակ տարանջատում է առկա կետավոր և անկետ I-երի միջև։ Անգլերենում շեշտը դրվում է առաջին կամ վերջին վանկի վրա, սակայն թուրքերենում շեշտը դրվում է երկրորդ վանկի վրա։ Ստամբուլի բնակչին անվանում են ստամբուլցի (թուրքերեն՝ İstanbullu), իսկ հոգնակին կլինի ստամբուլցիներ (թուրքերեն՝ İstanbullular)։ Արևելահայերենում սխալ է իսթամբուլցի տարբերակի կիրառումը, այն միանգամայն կիրառական է արևմտահայերենում։

Պատմություն

Հիմնական հոդված՝ Ստամբուլի պատմություն

Տե՛ս նաև՝ Ստամբուլի պատմության ժամանակագրություն

Վաղ շրջանի պատմություն

Բյուզանդիոն քաղաքի ժամանակաշրջանի սյուն։ Գտնվել է Բյուզանդիոնի ակրոպոլիսից։ Ներկայումս գտնվում է Թոփքափը ամրոցի տարածքում։

Նեոլիթի ժամանակաշրջանի գտածոները, որոնք հնագետները հայտնաբերել են 21-րդ դարի դարասկզբին, թվագրվում են մ.թ.ա. 6-րդ հազարամյակին։ Վերջիններս հանդիսանում են ժամանակակից Ստամբուլի տարածքում հայտնաբերված ամենահին գտածոները։ Այդ վաղ ժամանակաշրջանի բնակավայրի պատմությունը, որը մեծ նշանակություն է ունեցել նեոլիթական հեղափոխությունը Մերձավոր Արևելքից Եվրոպա հասցնելու գործընթացում, ավարտվել է այդ տարածքների վերջնական ջրածածկ լինելուց մոտավորապես մեկ հազարամյակ առաջ։ Ստամբուլի ասիական ափին կառուցված առաջին բնակավայրը, որը գտնվել է Ֆիքըրթեփե բլրի վրա, թվագրվում է Էնեոլիթի ժամանակաշրջանին։ Այդտեղից հայտնաբերված գտածոները, հավանաբար, թվագրվում են մ.թ.ա. 5500-3500 թվականներին։ Եվրոպական հատվածում՝ թերակղզու ծայրամասում (Սարայբուրնու թաղամաս) եղել է թրակիական բնակավայր, որը գոյություն է ունեցել մ.թ.ա. I հազարամյակում։ Ժամանակակից պատմաբանները կարծում են, որ այդ բնակավայրը եղել է պատմական «Լիկիոսը», որի մասին իր աշխատության մեջ խոսել է նաև Պլինիոս Ավագը՝ նշելով, որ Բյուզանդիոնի նախկին անվանումներից մեկը եղել է Լիկիոս։ Նրա երկերում հիշատակվում է նաև մոտակայքում գտնվող Սեմիստրա ձկնորսական ավանը։ Լիկիոսից ընդամենը մի քանի պատեր են հասել մինչ մեր օրերը։ Դրանք գտնվում են այն վայրում, որտեղ ներկայումս տեղակայված է Թոփքափը ամրոցը, (Սարայբուրնուում)։ Լիկիոսը և Սեմիստրան եղել են Ստամբուլի եվրոպական հատվածի միակ բնակավայրերը։ Ասիական հատվածում գտնվում էին փյունիկյան գաղութները։ Լիկիոսի տեղանքում հետագայում կառուցվեց Բյուզանդիոն քաղաքը։ Այդուահանդերձ Լիկիոսն է համարվում ժամանակակից Ստամբուլի նախահիմքը։

Ընդունված է համարել, որ Ստամբուլի պատմությունը սկսվել է մ.թ.ա. 660 թվականին, երբ Մեգարայի հույն գաղթականները Բոսֆորի եվրոպական ափին հիմնադրեցին Բյուզանդիոնը։ Նորաբնակները կառուցեցին ակրոպոլիս՝ Ոսկեղջյուրի ափին գտնվող թրակիական բնակավայրի հարակից հատվածում։ Նպատակը նորակառույց քաղաքի տնտեսությանը զարկ տալն էր։ Մ.թ.ա. 5-րդ դարի վերջին քաղաքը մի կարճ ժամանակահատված եղել է պարսկական տիրապետության ներքո, սակայն հույները Հույն-պարսկական պատերազմների ժամանակ կարողացան ետ գրավել այն։ Բյուզանդիումը շարունակեց մնալ Աթենական ծովային միության և դրա իրավահաջորդ Աթենական երկրորդ կայսրության մասը։ Քաղաքը մշտապես կռվախնձոր է դարձել հունական խոշոր քաղաք- պետությունների համար։ Բյուզանդիոնի համար մշտապես պայքարել են Աթենքը և Սպարտան։ Մ․թ․ա․ 74 թվականին քաղաքը անցել է Հռոմեական Հանրապետության կազմը, ինչի արդյունքում քաղաքի մոտակա տարածքներում մոտ 200 տարի խաղաղություն էր տիրում։ Բյուզանդիոնը իր անկախությունը ձեռք է բերել մ.թ.ա. 355 թվականին։ Երկար ժամանակ լինելով հռոմեացիների դաշնակիցը՝ Բյուզանդիոնը 73 թվականին միացավ Հռոմեական կայսրությանը։ Բյուզանդիոնի որոշումը միանալու հռոմեացի ուզուրպատոր Պեսցինիոս Նիգերիոսին պայքարելու կայսր Սեպտիմիուս Սևերուսի դեմ, թանկ արժեցավ քաղաքի համար։ 195 թվականին, երբ քաղաքը անձնատուր եղավ, երկու տարի տևած պաշարման արդյունքում այն լրիվ դատարկվել էր։ Հինգ տարի անց Սևերուսն սկսեց վերակառուցել Բյուզանդիոնը, և քաղաքը վերականգնեց, իսկ որոշ պատմաբանների կարծիքով էլ վերագտավ, իր երբեմնի փառքը և հեղինակությունը։

Բյուզանդական կայսրությունը իր անվանումը ստացել է հենց Բյուզանդիոն քաղաքից, որի հիմքի վրա էլ կառուցվեց ապագա Կոստանդնուպոլիսը։ Քաղաքը գտնվել է Ստամբուլի Ֆաթիհ թաղամասի տեղանքում։ Մինչ Բյուզանդիոն քաղաքի հիմնումը մոտակայքում եղել են մի շարք այլ բնակավայրեր ևս՝ Նիկոմեդիան, Քաղկեդոնը և այլն։ Քաղաքի հիմնադիրը և առաջին տիրակալը եղել է Բյուզանդը (հին հունարեն՝ Βύζας), ով հունական առասպելաբանության մեջ համարվում է Պոսեյդոնի և Կերոեսեյի որդին։ Վերջինս Զևսի և Իոյի դուստրն էր։ Նա ծնվել է Ոսկեղջյուրում։ Հունական մեկ այլ առասպելի համաձայն, Բյուզանդը եղել է Մեգարի առաջնորդ Նիսի որդին։ Համաձայն անտիկ աղբյուրների, Բյուզանդը քաղաքը հիմնադրել է մ․թ․ա․ 667 թվականին։ Տեղանքը հիմնականում փյունիկցիներով է բնակեցված եղել։

Համաձայն առասպելի, Դելփյան պատգամախոսն Բյուզանդին խորհուրդ է տվել այս վայրում կառուցել քաղաք՝ «կույրերի քաղաքի» դեմ հանդիման։ Այս կերպ անվանում էին Քաղկեդոնը նրա համար, որ քաղաքը կառուցվել էր առանց գուշակի հետ խորհրդակցության։

Բարեհաջող աշխարհագրական և ստրատեգիական դիրքը նպաստեցին քաղաքի ակտիվ զարգացմանը, ինչի արդյունքում Բյուզանդիոնը դարձավ, այն ժամանակների համար, խոշոր նավահանգիստ և առևտրային քաղաք։ Բյուզանդիոնի արքոնտները հսկում էին Բոսֆորի նեղուցը, ինչը նրանց թույլ էր տալիս հսկելու նաև Սև ծովից դեպի Եվրոպայի, Ասիայի, Աֆրիկայի նավահանգիստներ մեկնող նավերի երթևեկությունը։

III դարում քաղաքը մեծապես տուժել է բարբարոսների հարձակումներից։ 324 թվականին արդեն Կոստանդին Մեծը սկսեց Կոստանդնուպոլսի կառուցումը, իսկ արդեն 330 թվականին այն դարձավ երկրի մայրաքաղաք։

Կոստանդնուպոլսի և Բյուզանդական կայսրության վերելք և անկում

Հիմնական հոդված՝ Կոստանդնուպոլիս

Կոստանդնուպոլսի գոյություն ունեցող ամենահին քարտեզը, որը ստեղծվել է 1422 թվականին Քրիստոֆորո Բունդելմոնտիի կողմից։

Կոստանդին Մեծը 324 թվականի սեպտեմբերին դարձել է Հռոմեական կայսրության կայսր։ Երկու ամիս անց, նա սկսեց նախաձեռնել նոր քրիստոնեական քաղաքի կառուցման աշխատանքները, որը պետք է փոխարիներ Բյուզանդիոնին։ Լինելով կայսրության արևելյան մայրաքաղաք՝ քաղաքը կոչվեց Նովա Ռոմա։ Քաղաքն առավել հայտնի դարձավ Կոստանդնուպոլիս անվամբ, որը կիրառվել է ընդհուպ մինչև 20-րդ դարի կեսերը։ 330 թվականի մայիսի 11-ին Կոստանդնուպոլիսը հռչակվել է Հռոմեական կայսրության մայրաքաղաք։ 395 թվականի հունվարի 17-ին Թեոդոսիոս I կայսեր մահվանից հետո կայսրությունը բաժանվել է երկու մասի, իսկ արևելյան հատվածի մայրաքաղաք է հռչակվել Կոստանդնուպոլիսը։ Հետագայում այն դարձել է նաև Բյուզանդական կայսրության մայրաքաղաք։

Կոստանդնուպոլսի հիմնադրումը դարձավ Կոստանդինի ամենամեծ ձեռքբերումներից մեկը, քանի որ Կոստանդնուպոլիսը դարձավ դեպի Մերձավոր Արևելք հռոմեական առաջխաղացման գլխավոր հենասյունը։ Բացի այդ, Կոստանդնուպոլիսը դարձավ հունական մշակույթի և քրիստոնեության կենտրոնը։ Քաղաքում կառուցվել են բազմաթիվ եկեղեցիներ, ներառյալ նաև Սուրբ Սոֆիայի տաճարը։ Վերջինս կառուցվել է Հուստինիանոս I-ի կողմից և մոտ հազար տարի եղել է աշխարհի ամենամեծ եկեղեցին։ Կոստանդինը իրականացրել է նաև մեծածավալ շինարարական աշխատանքներ, որոնց թվում է նաև Կոստանդնուպոլսի ձիարշավարանը, որը գտնվել է Սուլթանահմեդ հրապարակի տարածքում։ Ապահովելով հազարավոր մարդկանց հանգստի անցկացման հնարավորությունը՝ ձիարշավարանը դարձել է քաղաքի հասարակական կյանքի կենտրոններից մեկը, իսկ 5-6-րդ դարերում՝ քաղաքական անհանգստությունների, ընդվզումների և ապստամբությունների կենտրոն (ամենահայտնին Նիկայի ապստամբությունն է)։ Կոստանդնուպոլսի դիրքը հուշել է, որ քաղաքը կդիմանա պատմության փորձություններին։ Նրա պարիսպները և ծովեզրը պաշտպանել են Եվրոպան արևելքից և արևելյան, հատկապես իսլամադավան, քոչվոր ցեղերի և ազգությունների հարձակումներից։ Միջնադարում, Կոստանդնուպոլիսը եղել է Եվրոպա աշխարհամասի և աշխարհի ամենամեծ և ամենահարուստ քաղաքը։

Կոստանդնուպոլիսը սկսել է անկում ապրել 1205 թվականից հետո, երբ հանկարծամահ է եղել Վասիլ II կայսրը։ Քաղաքին վերջին հարվածը տրվել է Խաչակրաց չորրորդ արշավանքի ժամանակ, երբ քաղաքը գրավվել է Ժոֆրուա դե Վիլարդուենի և Էնրիկո Դանդոլոյի զորքերի կողմից։ Խաչակիրները թալանել և ավերել են քաղաքը։ Այնուհետ, Կոստանդնուպոլիսը դարձել է Լատինական կայսրության մայրաքաղաքը, որը հիմնվել էր կաթոլիկ խաչակիրների կողմից և պետք է փոխարիներ ուղղափառ Բյուզանդական կայսրությանը։ 1204 թվականին Այա Սոֆիայի տաճարը վերաօծվել է որպես կաթոլիկ տաճար։ Բյուզանդական կայսրությունը վերահռչակվել է 1261 թվականին՝ չնայած կայսրության մոտալուտ փլուզմանը։ Կոստանդնուպոլսի եկեղեցիները, պաշտպանական ամրոցները և հանրային կառույցները ավերված էին, իսկ բնակչությունը կրճատվել էր 100 000-ի։ Նախկինում քաղաքի բնակչությունը հասել է մինչև 1,5 միլիոնի։ 1261 թվականին կայսրության վերահռչակումից հետո՝ քաղաքի որոշ հուշարձաններ վերականգնվել են, իսկ այնպիսի հուշարձաններ, ինչպիսիք են Այա Սոֆիայի և Քարիյեյի Դեիսուսի խճանկարները՝ ստեղծվել։

Անդրոնիկոս II կայսեր կողմից իրականացված տնտեսական և ռազմական բարեփոխումները, ինչպես օրինակ ռազմական ուժերի թվաքանակի կրճատումը, թուլացրել են կայսրությունը և դարձրել խոցելի՝ հնարավոր հարձակումների ժամանակ։ 14-րդ դարի կեսերին, օսմանյան թուրքերը սկսել են իրականացնել ռազմավարություն, որի նպատակը փոքր և մեծ քաղաքների գրավումն էր։ Արդյունքում, Կոստանդնուպոլիսը կտրվեց իր մատակարար աղբյուրներից և աստիճանաբար սկսեց թուլանալ։ 1453 թվականի մայիսի 29-ին, ութ շաբաթ տեղի ունեցած պաշարումից հետո, որի ժամանակ բյուզանդական վերջին կայսր Կոստանդին XI Պալեոլոգոսը ինքնասպան է եղել, սուլթան Մեհմեդ II Ֆաթիհը գրավել է Կոստանդնուպոլիսը և հռչակել այն Օսմանյան կայսրության նոր մայրաքաղաք։ Ժամեր անց սուլթանը ժամանել է Այա Սոֆիա և կոչ արել իմամին սկսել իսլամական արարողությունը, որով, այդ ժամանակ, աշխարհի ամենամեծ տաճարը վեր է ածվել կայսերական մզկիթի։ Ընդորում, որոշ պատմաբաններ նշում են, որ Ֆաթիհը մտադիր չի եղել տաճարը մզկիթի վերածել, սակայն պաշարման ժամանակ տեսնելով քաղաքացիների դիմադրությունը, որոշել է վերաօծել։ Մեհմեդը իրեն հռչակել է նոր "Կայսար-ի Ռում" (Հռոմի կայսեր օսմաներեն տարբերակը), իսկ Օսմանյան պետությունը հռչակվել է որպես կայսրություն։

Օսմանյան կայսրության և Թուրքիայի Հանրապետության ժամանակաշրջան

Օսմանյան ժամանակաշրջանի Ստամբուլի երեք կտավներ, որոնք պատկանում են Հովհաննես Այվազովսկու վրձնին

Կոստանդնուպոլսի անկումից անմիջապես հետո, Մեհմեդ II Ֆաթիհը ձեռնամուխ է եղել քաղաքի վերակառուցմանը և վերափոխմանը։ Հենց այդ ժամանակաշրջանից էլ որոշ գրավոր աղբյուրներում սկսել է կիրառվել քաղաքի Ստամբուլ անվանումը։ Նա պահանջել է, որ Կոստանդնուպոլիս վերադառնան քաղաքի բոլոր բնակիչները, ովքեր լքել էին այն պաշարման ժամանակ։ Բացի այդ, Մեհմեդը քաղաքում բնակեցրել է նաև մուսուլմանների, հրեաների և քրիստոնյաների (հիմնականում հայերի), ովքեր այստեղ էին գաղթել Անատոլիայի տարբեր ծայրերից։ Նրա պահանջով տարբեր ազգությունների և կրոնների հինգ հազար ընտանիքներ, մինչև սեպտեմբեր ամիսը, տեղափոխվել են Կոստանդնուպոլիս։ Իսլամական կայսրության ողջ տարածքից պատերազմի ռազմագերիները և տեղահանված մարդիկ ուղարկվել են քաղաք։ Այս մարդկանց թուրքերեն անվանել են "Սյուրգյուն" (թուրքերեն՝ Sürgün, հունարեն՝ σουργουνιδες)։ Այդուհանդերձ, շատ մարդիկ հրաժարվեցին վերադառնալ քաղաք, որի արդյունքում էլ տեղի ունեցել որոշ բախումներ գյուղացիների և թուրք զինվորականների միջև։ Բացի այդ, Ստամբուլում սկսել էր գրանցվել ժանտախտի որոշ դեպքեր։ Արդյունքում, 1459 թվականին Մեհմեդը թույլատրեց տարհանված հույներին՝ վերադառնալ Կոստանդնուպոլիս։ Նա հրավիրել է Եվրոպայի տարբեր երկրներում գտնվող մարդկանց ապրելու իր մայրաքաղաքում՝ ստեղծելով կոսմոպոլիտ հասարակություն, որը գերակա էր Կոստանդնուպոլսի բնակչության կազմում՝ Օսմանյան կայսրության հետագա տարիների ընթացքում։ Ժանտախտի տարածումը, այդուհանդերձ, անխուսափելի էր։ Պատմաբանները վկայում են, որ 16-րդ դարը Ստամբուլի պատմության մեջ եղել է «հիվանդոտ» դարաշրջան։ Մասնավորապես, ժանտախտի բռնկումներ են գրանցվել 1520 թվականից սկսած։ Ժանտախտի բռնկման ընդմիջումներ են եղել 1529-1533, 1549- 1552 և 1567-1570 թվականներին։ Համաճարակը սկսվել էր Արևմուտքում և Օսմանյան կայսրության միջոցով տարածվել դեպի Հիջազ և Հարավային Ռուսաստան։ Անատոլիայի բնակչության աճի շնորհիվ Ստամբուլը կարողացավ լրացնել բնակչության պակասը և 1800-ականների սկզբին այն հասավ 500 000-ի։ Մեհմեդ II-ը վերակառուցել է նաև քաղաքի վնասված ենթակառուցվածքները, ներառյալ նաև քաղաքի ջրային համակարգը, սկսել է իրականացնել Գրանդ բազարի և սուլթանի պաշտոնական նստավայրի՝ Թոփքափը ամրոցի կառուցումը։ Մայրաքաղաքը Էդիրնեից (նախկինում՝ Ադրիանապոլիս) Կոստանդնուպոլիս տեղափոխելուց հետո, նոր կայսրությունը հայտարարվել է որպես Հռոմեական կայսրության ժառանգ և իրավահաջորդ։

Օսմանյան դարաշրջանի Ստամբուլը պատկերող կտավը, որի հեղինակն է Թոմաս Ալլոմը

Գալաթայի կամուրջը 19-րդ դարում

Օսմանյան դինաստիան Կոստանդնուպոլիսը քրիստոնեական մայրաքաղաքից վերածեց իսլամական մշակույթի կենտրոնի և խորհրդանիշի։ Ստեղծվեցին կրոնական հիմնադրամներ, որոնք պետք է զբաղվեին կայսերական շքեղ մզկիթների կառուցմամբ, որոնց կից կառուցվում էին նաև դպրոցներ, հիվանդանոցներ և հասարակական բաղնիքներ։ Օսմանյան դինաստիան 1517 թվականին հայտարարել է խալիֆայության հիմնադրման մասին։ Այդպիսով, Ստամբուլը շուրջ չորս դար եղել է պատմության վերջին խալիֆայության մայրաքաղաքը։ Սուլեյման I սուլթանը կառավարել է 1520- 1566 թվականներին։ Վերջինիս կառավարման ժամանակաշրջանը եղել է Օսմանյան կայսրության ծաղկման և զարգացման դարաշրջանը։ Հատկապես զարգացել են երկրի և քաղաքի տնտեսությունը և ճարտարապետությունը։ Օսմանյան ճարտարապետության ոլորտում հատկապես նշանակալի է հայազգի Սինան ճարտարապետի ունեցած ներդրումը։ Սինանը նախագծել և կառուցել է Ստամբուլի պատմական կառույցների և մզկիթների մի մասը։ Բուռն զարգացում են ապրել նաև կերամիկան, վիտրաժը, իսլամական վայելչագրությունը և օսմանյան մանրանկարչությունը։ 18-րդ դարի վերջին Ստամբուլի բնակչությունը կազմել է 570,000 մարդ։

19-րդ դարի սկզբում տեղի ունեցած ցույցերի և դժգոհությունների ժամանակաշրջանում օսմանյան գահին նստում է Մահմուդ II Բարեփոխիչ սուլթանը, որի կառավարման ժամանակ էլ ընդունվել է Թանզիմաթը։ Թանզիմաթի ընդունման արդյունքում Ստամբուլում տեղի ունեցան քաղաքական լուրջ բարեփոխումներ, ինչպես նաև նոր տեխնոլոգիաների ներդրում՝ Ստամբուլի կառավարման համակարգում։ Այս ժամանակաշրջանում Ոսկեղջյուրի երկայնքով մեկ սկսել են կառուցվել կամուրջներ, իսկ արդեն 1880-ական թվականներին Ստամբուլը միացավ Եվրոպական երկաթուղային ցանցին։ Ժամանակակից տեխնիկական հնարավորությունները, ինչպես օրինակ ջրի մատակարարման համակարգը, էլեկտրականությունը, հեռախոսը և տրամվայը, Ստամբուլում հայտնվել են հետագա մի քանի տասնամյակների ընթացքում, չնայած այն հանգամանքին, որ դրանք հայտնվել են ավելի ուշ, քաղ եվրոպական այլ քաղաքներում։ Սակայն տեղի ունեցած բարեփոխումները չկանխեցին Օսմանյան կայսրության թուլացումը և անկումը։

20-րդ դարի սկզբում, Երիտթուրքերը տապալեցին սուլթան Աբդուլ Համիդ II-ին։ 20-րդ դարի առաջին կեսում Օսմանյան մայրաքաղաքի պատմությունը եղել է արյունոտ։ Առաջին համաշխարհային պատերազմի ժամանակ բրիտանական, ֆրանսիական և իտալական զորքերը բռնազավթեցին Կոստանդնուպոլիսը։ Քաղաքի հայ բնակչության մեծ մասը 1915 թվականի ապրիլի 24-ին դարձավ Կարմիր կիրակիի զոհը, որի ժամանակ հայ մտավորականության մեծ մասը ձերբակալվեց և հետագայում սպանվեց Հայոց ցեղասպանության մնացած զոհերի հետ միասին։ Ի հիշատակ Հայոց ցեղասպանության զոհերի, ապրիլի 24-ը հռչակվել է Ցեղասպանության զոհերի հիշատակի օր։ Օսմանյան վերջին Մեհմեդ VI սուլթանը տապալվել է 1922 թվականի նոյեմբերին Մուստաֆա Քեմալ Աթաթուրքի կողմից։ 1923 թվականի սեպտեմբերի 23-ին Լոզանի պայմանագրով ավարտվել է Կոստանդնուպոլսի բռնազավթումը։ Հենց նույն օրն էլ Թուրքիան Աթաթուրքի կողմից հռչակվել է որպես հանրապետություն։

Հանրապետության առաջին տարիներին, երկրի մայրաքաղաքը Ստամբուլից տեղափոխվել է Անկարա։ Անկարայի ընտրության պատճառն այն է, որ Աթաթուրքը իր պայքարը սկսել է հենց այստեղից։ Բացի այդ, Անկարան գտնվում է երկրի կենտրոնում, այն դեպքում, երբ Ստամբուլը գտնվում էր երկրի հյուսիս-արևմուտքում։ Մայրաքաղաքի տեղափոխության պատճառներից մեկն էլ օսմանյան պատմությունից ազատումն էր։ 1940-ական թվականների վերջին և 1950-ական թվականների սկզբին Ստամբուլում սկսել են տեղի ունենալ ճարտարապետական լուրջ փոփոխություններ։ Քաղաքում կառուցվել են նոր հրապարակներ, բուլվարներ և պողոտաներ, որոնք կառուցվել են քաղաքի տարբեր հատվածներում։ Դրանց մի մասը կառուցվել են պատմական հուշարձանների վայրերում։ Այսպես, Թաքսիմ հրապարակի տեղում նախկինում եղել են զորանոցներ, իսկ դրանից առաջ էլ՝ հայկական գերեզմանատուն։ Ստամբուլի բնակչությունը սկսել է արագ տեմպերով աճել 1970-ական թվականներին։ Պատճառը Անատոլիայից ներգաղթած միգրանտների աճող թիվն էր, ովքեր Ստամբուլ էին գալիս նորակառույց գործարաններում աշխատանք փնտրելու նպատակով, որոնք կառուցվում էին քաղաքի ասիական հատվածում` հատկապես Քարթալում, Բեյքոզում, Թուզլայում, Մալթեփեում և Սուլթանբեյլիում։ Արդյունաբերական զարգացման արդյունքում, Ստամբուլի հարակից գյուղերը և անտառները աստիճանաբար ներառվել են քաղաքի մեջ և դարձել ներկայումս Եվրոպայի ամենամեծ քաղաքի թաղամասերից և շրջաններից մեկը։

Օսմանյան ժամանակաշրջանի Ստամբուլի համայնապատկերը (Լուսանկար ծանոթագրությամբ)

Աշխարհագրություն

Հիմնական հոդվածներ՝ Թուրքիայի աշխարհագրություն և Թուրքիայի երկրաբանություն

Թուրքիայի արևմուտքում գտնվող խզումային խախտումները կենտրոնացված են Ստամբուլից հարավ-արևմուտք։ Խախտումները անցնում են Մարմարա և Էգեյան ծովերի տակով։

Ստամբուլը և Բոսֆորի նեղուցը արբանյակից

Ստամբուլը գտնվում է Թուրքիայի հյուսիսարևմտյան մասում՝ Մարմարածովյան տարածաշրջանում։ Ընդհանուր առմամբ, Ստամբուլի տարածքը կազմում է 5.343 կիլոմետր քառակուսի (2 063 քառակուսի մղոն)։ Բոսֆորը, որն իրար է կապում Մարմարա և Սև ծովերը, քաղաքը բաժանում է երկու մասի՝ եվրոպականի, որտեղ գտնվում են քաղաքի պատմական թաղամասերը և կառույցները և ասիականի, որտեղ տեղակայված է քաղաքի գործարար հատվածը։ Եվրոպական հատվածը գտնվում է Արևելյան Թրակիա պատմական տարածաշրջանում, իսկ ասիականը՝ Անատոլիայում (Փոքր Ասիա թերակղզի)։ Ստամբուլի եվրոպական հատվածն իր հերթին բաժանվում է Ոսկեղջյուրով․ բնական նավահանգիստ, որի ափերին են հիմնադրվել պատմական Բյուզանդիոն և Կոստանդնուպոլիս քաղաքները։ Մարմարա ծովի, Բոսֆորի նեղուցի ր Ոսկեղջյուրի միախառնման վայրը, որը գտնվում է Ստամբուլի սրտում, հազարավոր տարիներ եղել է կռվախնձոր տարբեր գերտերությունների միջև։ Բացի այդ, այն կարևոր նշանակություն ունի քաղաքի լանդշաֆտի համար։

Ինչպես Հռոմը, որը տեղակայված է յոթ բլուրների վրա, Ստամբուլը նույնպես տեղակայված է յոթ բլուրների վրա, որոնցից յուրաքանչյուրն ունի առնվազն մեկ կայսերական մզկիթ։ Բլուրներից ամենաարևելյանը գտնվում է Սարայբուրնու պատմական թերակղզու վրա, որտեղ գտնվում է Թոփքափը կայսերական ամրոցը։ Սարայբուրնուի դիմաց՝ Ոսկեղջյուրի հակադիր ափին, գտնվում մեկ այլ կոնային բլուր, որտեղ տեղակայված է Բեյօղլու (նախկինում՝ մինչր 1870 թվականի հրդեհը, թաղամասը կոչվել է Պերա) ժամանակակից թաղամասը։ Կապված իր տեղագրության հետ, Բեյօղլուի կառույցները ժամանակին կառուցվել են տեռասային պահպանվող պատերի միջոցով, իսկ ճանապարհները կառուցված են եղել աստիճանների տեսքով։ Յուսքյուդարը (նախկինում Սկյուտար), որը գտնվում է Ստամբուլի ասիական հատվածում, հիմնականում ունի բլրային կառուցվածք, որը ձգվում է, ընդհուպ մինչև Բոսֆորի ափ։ Ստամբուլի Շեմսիփաշա և Այազմա թաղամասերի տեղանքն ավելի կտրուկ է՝ ձևավորելով մի յուրօրինակ հրվանդան։ Ստամբուլի ամենաբարձր կետը Չամլըջա բլուրն է, որն ունի 288 մետր բարձրություն։ Ստամբուլի հյուսիսային մասը, ի տարբերություն հարավային ափի, ունի ավելի բարձր աշխարհագրական դիրք։ Այստեղ կան տեղանքներ, որոնց բարձրությունը գերազանցում է 200 մետրը (660 ոտնաչափ)։ Ստամբուլի հյուսիսային հատվածում գտնվող որոշ ժայռոտ ափեր նման են ֆյորդների, որոնք հիմնականում գտնվում են Բոսֆորի նեղուցի և Սև ծովի հատման վայրում։

Ստամբուլը գտնվում է Հյուսիսանատոլիական խզվածքի մոտ, որը սահմանակից է Աֆրիկական և Եվրասիական սալերին։ Սալային այս հատվածը, որը ձգվում է Հյուսիսային Անատոլիայից մինչև Մարմարա ծով, «պատասխանատու» է ուժեղ մի քանի երկրաշարժերի համար, որոնք տեղի են ունեցել քաղաքի պատմության ողջ ընթացքում։ Ստամբուլի պատմության ամենաուժեղ սեյսմիկ ցնցումը տեղի է ունեցել 1509 թվականին, որի արդյունքում ձևավորված ցունամին փլուզել է քաղաքի պարիսպները և դարձել ավելի քան 10 000 մարդու մահվան պատճառ։ Վերջին խոշոր երկրաշարժը տեղի է ունեցել 1999 թվականին, որի էպիկենտրոնը գտնվել է թուրքական Իզմիթ քաղաքի մոտ։ Երկրաշարժի արդյունքում զոհվել է մոտ 18 000 մարդ, որից 1000-ը ստամբուլցիներ էին։ Ստամբուլի բնակիչները վստահ են, որ մոտ ապագայում կանխատեսվող երկրաշարժները կարող են լինել ավելի աղետալի, քանի որ քաղաքն անդադար աճում, իսկ նորակառույց շենքերում չեն պահպանվում հակասեյսմիկ պահանջների ապահովումը։ Պատճառը Ստամբուլի բնակչության անընդհատ աճող ցուցանիշներն են։ Սեյսմոլոգները կանխատեսում են, որ մինչև 2030 թվականը Ստամբուլում 7,6 մագնիտուդ կամ ավելի հզոր ուժգնությամբ երկրաշարժի հավանականությունը կազմում է 60 %։

Կլիմա

Լևենտ թաղամասը մառախուղի մեջ, որը հայտնվում է առավոտյան ժամերին

Ստամբուլի միկրոկլիմաները՝ համաձայն Կյոպպենի կլիմաների դասակարգման

Կյոպպենի կլիմաների դասակարգման համաձայն, Ստամբուլի կլիման գտնվում է միջերկրածովյան կլիմայի (Csa), մերձարևադարձային կլիմայի (Cfa) և ծովային կլիմայի (Cfb) սահմանագծում, քանի որ քաղաքը գտնվում է տարանցիկ կլիմայական գոտում։ Ընդունված է ասել, որ Ստամբուլը գտնվում է չափավոր կլիմայական գոտում։ Դրա շնորհիվ այստեղ պարզ արտահայտվում են տարվա բոլոր չորս եղանակները։ Ամռան ամիսներին տեղումները կազմում են 20-65 մմ՝ կախված տեղանքից։ Այն չի կարելի դասակարգել որպես, լոկ, միջերկրական կամ մերձարևադարձային կլիմայական գոտի։ Շնորհիվ իր չափսերի, աշխարհագրական դիրքի, ծովային տեղագրության և վերջապես, ամենակարևորը, երկու տարբեր ջրային տարածություններում առկա ափագծերի՝ հյուսիսում և հարավում, Ստամբուլում առկա են միկրոկլիմաներ։ Քաղաքի հյուսիսային հատվածին, այդ թվում նաև Բոսֆորի ափագծին, բնորոշ են ծովային և մերձարևադարձային մուսսոնային կլիմաները։ Պատճառը Սև ծովից եկող խոնավությունն է, ինչպես նաև բուսականության բարձր կենտրոնացվածությունը շրջանում։ Կլիման քաղաքի առավել խիտ բնակեցված վայրերում, ընդհուպ մինչև Մարմարա ծով, տաք է, չոր և սակավ խոնավ։ Քաղաքի հյուսիսային հատվածում (Բահչեքյոյ 1166.6 մմ) տեղումների միջին տարեկան քանակը կարող է երկու անգամ գերազանցել հարավային հատվածում տեղումների միջին տարեկան թվաքանակին (Ֆլորյա 635.0 մմ)։ Ստամբուլի հյուսիսային և հարավային հատվածների տարեկան միջին ջերմաստիճանի միջև էական տարբերություններ կան։ Այսպես, Բահչեքյոյում տարեկան միջին ջերմաստիճանը կազմում է 12.8 °C (55.0 °F), իսկ Քարթալում՝ 15.03 °C (59.05 °F)։ Ստամբուլի մարզի այն հատվածները, որոնք հեռու են գտնվում երկու ծովերի ափերից ունեն մայրցամաքային կլիմային բնորոշ առանձնահատկություններ։ Մարզի մայրցամաքային և ծովային տարածաշրջաններում տարվա կտրվածքով տարբերվում են գիշերների և ցերեկների տարբերությունները, ինչպես նաև տարբեր են ամռան և ձմռան տարեկան միջին ջերմաստիճանները։ Մարզի որոշ հատվածներում ձմռանը, հատկապես գիշերվա ժամերին, ջերմաստիճանը զրոյից ցածր է։

Ստամբուլում, հատկապես առավոտյան ժամերին, խոնավությունը կարող է հասնել 80 տոկոսի։ Խոնավության պատճառով, Ստամբուլում հաճախակի մառախուղ է՝ հատկապես քաղաքի հյուսիսային (Սարըյեր) և կենտրոնից հեռու գտնվող հատվածներում։ Թանձր մառախուղը խանգարում է քաղաքի տրանսպորտային երթևեկությանը, այդ թվում նաև Բոսֆորով նավային երթևեկությանը։ Թանձր մառախուղը ավելի բնորոշ է աշնան և ձմռան ամիսներին, երբ առավոտյան ժամերին խոնավությունը կարող է հասնել առավելագույնի։ Ամռան ամիսներին խոնավությունը և մառախուղը սովորաբար վերանում են կեսօրին, սակայն խոնավությունը ամռան շոգը ուժգնացնում է։ Ամռան ամիսների ընթացքում, բարձր ջերմաստիճանը միջինում հասնում է 29 °C (84 °F), իսկ հորդառատ անձրևները հազվադեպ են լինում։ Հունիսից օգոստոս ամիսներին միայն մոտ 15 օր է, որ Ստամբուլում փոփոխական եղանակ է լինում։ Ստամբուլում ամպրոպները ամենաշատը գրանցվում են հենց ամռան ամիսներին։

Ստամբուլում ձմռանն ավելի ցուրտ է, քան Միջերկրական ավազանի մյուս քաղաքներում։ Ձմռան ամիսներին ջերմաստիճանը միջինում կազմում է 1–4 °C (34–39 °F)։ Լճի ձյան էֆեկտը, որը հիմնական տարածված Սևծովյան շրջանում, բավականին տարածված է երևույթ է։ Սակայն լճի ձյան էֆեկտը բավականին դժվար է կանխատեսել, բացի այդ այն կարող է կործանարար լինել քաղաքի ենթակառուցվածքների համար։ Գարունը և ամառը մեղմ են, սակայն հաճախ խոնավ և անկանխատեսելի։ Հյուսիս-արևմուտքից փչող ցուրտ քամիները և հարավից փչող տաք օդային հոսանքները կարող են ջերմաստիճանի տատանումների պատճառ հանդիսանալ։ Ընդհանուր առմամբ, Ստամբուլում տարվա մեջ մոտ 130 օր քամոտ է։ Քամու ուժգնությունը վայրկյանում հասնում է մինչև 810 մմ։ Ջերմաստիճանի առավելագույն և նվազագույն ցուցանիշները գրանցվել են քաղաքի կենտրոնում՝ Մարմարա ծովի ափին 40.5 °C (105 °F) և −16.1 °C (3 °F)։ Մեկ օրվա ընթացքում տեղումների ամենամեծ ծավալը եղել է 227 մմ, իսկ ձնածածկույթի առավելագույն բարձրությունը եղել է 80 սմ։

Ստամբուլ (Սարըյեր), 1950–2015ի կլիմայական տվյալները
Ամիս	հունվ	փետ	մարտ	ապր	մայ	հուն	հուլ	օգոս	սեպ	հոկ	նոյ	դեկ	Տարի
Ռեկորդային բարձր °C (°F)	22.0 (71.6)	23.2 (73.8)	29.3 (84.7)	33.6 (92.5)	34.5 (94.1)	40.0 (104)	41.5 (106.7)	39.6 (103.3)	36.6 (97.9)	34.0 (93.2)	26.5 (79.7)	25.8 (78.4)	41.5 (106.7)
Միջին բարձր °C (°F)	8.5 (47.3)	9.0 (48.2)	10.8 (51.4)	15.4 (59.7)	20.0 (68)	24.6 (76.3)	26.6 (79.9)	26.8 (80.2)	23.7 (74.7)	19.1 (66.4)	14.7 (58.5)	10.8 (51.4)	17.5 (63.5)
Միջին օրական °C (°F)	5.7 (42.3)	5.7 (42.3)	7.0 (44.6)	11.1 (52)	15.7 (60.3)	20.4 (68.7)	22.9 (73.2)	23.1 (73.6)	19.8 (67.6)	15.6 (60.1)	11.5 (52.7)	8.0 (46.4)	13.88 (56.98)
Միջին ցածր °C (°F)	3.2 (37.8)	3.1 (37.6)	4.2 (39.6)	7.7 (45.9)	12.1 (53.8)	16.5 (61.7)	19.5 (67.1)	20.1 (68.2)	16.8 (62.2)	13.0 (55.4)	8.9 (48)	5.5 (41.9)	10.88 (51.6)
Ռեկորդային ցածր °C (°F)	−11.0 (12.2)	−8.4 (16.9)	−5.8 (21.6)	−1.4 (29.5)	3.0 (37.4)	8.5 (47.3)	12.0 (53.6)	12.3 (54.1)	7.1 (44.8)	0.6 (33.1)	−2.2 (28)	−7.0 (19.4)	−11 (12.2)
Տեղումներ մմ (դյույմ)	105.0 (4.134)	78.0 (3.071)	70.8 (2.787)	45.2 (1.78)	34.1 (1.343)	35.0 (1.378)	31.6 (1.244)	40.7 (1.602)	59.5 (2.343)	90.0 (3.543)	101.3 (3.988)	122.0 (4.803)	813.2 (32.016)
Միջ. տեղումների օրեր (≥ 0.1 mm)	17.5	15.3	13.8	10.4	8.1	6.1	4.2	4.9	7.4	11.3	13.2	17.2	129.4
Միջին օրական արևային ժամ	2.3	3.1	4.3	6.0	8.1	10.0	10.4	9.5	8.1	5.3	3.4	2.2	6.06
Տոկոս հնարավոր արևի լույս	23	28	36	46	58	67	69	68	68	48	34	24	47.4
աղբյուր: Թուրքիայի պետական օդևերևութաբանական ծառայություն (1960–2012)

Ստամբուկ (Քիրեչբուրնու, Սարըյեր), 1949–1999ի կլիմայական տվյալները
Ամիս	հունվ	փետ	մարտ	ապր	մայ	հուն	հուլ	օգոս	սեպ	հոկ	նոյ	դեկ	Տարի
Միջին բարձր °C (°F)	8.3 (46.9)	8.7 (47.7)	10.3 (50.5)	15.2 (59.4)	19.6 (67.3)	24.2 (75.6)	26.0 (78.8)	26.1 (79)	23.3 (73.9)	19.0 (66.2)	14.8 (58.6)	10.9 (51.6)	17.2 (62.96)
Միջին օրական °C (°F)	5.5 (41.9)	5.5 (41.9)	6.7 (44.1)	10.9 (51.6)	15.4 (59.7)	20.1 (68.2)	22.4 (72.3)	22.6 (72.7)	19.5 (67.1)	15.5 (59.9)	11.6 (52.9)	8.1 (46.6)	13.65 (56.58)
Միջին ցածր °C (°F)	3.0 (37.4)	2.9 (37.2)	4.0 (39.2)	7.5 (45.5)	11.9 (53.4)	16.2 (61.2)	19.1 (66.4)	19.7 (67.5)	16.6 (61.9)	12.8 (55)	8.9 (48)	5.6 (42.1)	10.68 (51.23)
Տեղումներ մմ (դյույմ)	103.6 (4.079)	70.5 (2.776)	71.0 (2.795)	47.2 (1.858)	45.8 (1.803)	36.8 (1.449)	35.6 (1.402)	38.6 (1.52)	51.9 (2.043)	81.3 (3.201)	100.8 (3.969)	122.0 (4.803)	805.1 (31.698)
Միջ. ձնառատ օրեր (≥ 0.1 mm)	3.6	4.9	2.8	0.0	0.0	0.0	0.0	0.0	0.0	0.0	0.3	1.5	13.1
աղբյուր: Թուրքիայի պետական օդերևութաբանական ծառայություն (1949–1999)

Ստամբուլ (Բահչեքյոյ, Սարըյեր), 1949–1999ի կլիմայական տվյալները
Ամիս	հունվ	փետ	մարտ	ապր	մայ	հուն	հուլ	օգոս	սեպ	հոկ	նոյ	դեկ	Տարի
Միջին բարձր °C (°F)	8.0 (46.4)	8.6 (47.5)	10.5 (50.9)	15.9 (60.6)	20.6 (69.1)	24.7 (76.5)	26.3 (79.3)	26.6 (79.9)	23.7 (74.7)	19.2 (66.6)	14.7 (58.5)	10.4 (50.7)	17.43 (63.39)
Միջին օրական °C (°F)	4.6 (40.3)	4.7 (40.5)	6.0 (42.8)	10.5 (50.9)	15.0 (59)	19.3 (66.7)	21.5 (70.7)	21.6 (70.9)	18.2 (64.8)	14.1 (57.4)	12.2 (54)	6.8 (44.2)	12.88 (55.18)
Միջին ցածր °C (°F)	1.7 (35.1)	1.6 (34.9)	2.8 (37)	6.4 (43.5)	10.7 (51.3)	14.5 (58.1)	17.0 (62.6)	17.6 (63.7)	14.2 (57.6)	10.8 (51.4)	6.9 (44.4)	3.9 (39)	9.01 (48.22)
Տեղումներ մմ (դյույմ)	152.1 (5.988)	100.1 (3.941)	105.2 (4.142)	57.2 (2.252)	45.8 (1.803)	40.5 (1.594)	37.4 (1.472)	54.1 (2.13)	67.3 (2.65)	118.2 (4.654)	135.1 (5.319)	175.4 (6.906)	1088,4 (42,851)
Միջ. ձնառատ օրեր (≥ 0.1 mm)	4.6	5.2	3.9	0.1	0.0	0.0	0.0	0.0	0.0	0.0	0.5	3.0	17.3
աղբյուր: Թուրքիայի պետական օդերևութաբանական ծառայությունref>The Yearly Measurements by Bahcekoy Station Between 1990–1999</ref> (1949–1999)

Ստամբուլի կլիմայական տվյալները
Ամիս	Հուն	Փետ	Մարտ	Ապր	Մայ	Հուն	Հուլ	Օգ	Սեպտ	Հոկտ	Նոյ	Դեկտ	Տարի
Ծովափնյա շրջանում միջին ջերմաստիճան °C (°F)	8.4 (47.1)	7.7 (45.9)	8.3 (46.9)	10.2 (50.4)	15.5 (59.9)	21.3 (70.3)	24.6 (76.3)	24.9 (76.8)	22.8 (73.0)	18.4 (65.1)	13.8 (56.8)	10.5 (50.9)	15.5 (60.0)
Արևային լույսի օրական տևողություն	10.0	11.0	12.0	13.0	14.0	15.0	15.0	14.0	12.0	11.0	10.0	9.0	12.2
Ուլտրամանուշակագույն ճառագայթների ինդեքսի տվյալ	2	2	4	5	7	8	9	8	6	4	2	1	4.8
Source։ Weather Atlas

Ստամբուլի կլիմայական տվյալները
Ամիս	հունվ	փետ	մարտ	ապր	մայ	հուն	հուլ	օգոս	սեպ	հոկ	նոյ	դեկ	Տարի
Ռեկորդային բարձր °C (°F)	22.0 (71.6)	23.2 (73.8)	29.3 (84.7)	33.6 (92.5)	34.5 (94.1)	40.0 (104)	41.5 (106.7)	39.6 (103.3)	36.6 (97.9)	34.0 (93.2)	26.5 (79.7)	25.8 (78.4)	41.5 (106.7)
Միջին բարձր °C (°F)	8.5 (47.3)	9.0 (48.2)	10.8 (51.4)	15.4 (59.7)	20.0 (68)	24.6 (76.3)	26.6 (79.9)	26.8 (80.2)	23.7 (74.7)	19.1 (66.4)	14.7 (58.5)	10.8 (51.4)	17.5 (63.5)
Միջին օրական °C (°F)	5.7 (42.3)	5.7 (42.3)	7.0 (44.6)	11.1 (52)	15.7 (60.3)	20.4 (68.7)	22.9 (73.2)	23.1 (73.6)	19.8 (67.6)	15.6 (60.1)	11.5 (52.7)	8.0 (46.4)	13.88 (56.98)
Միջին ցածր °C (°F)	3.2 (37.8)	3.1 (37.6)	4.2 (39.6)	7.7 (45.9)	12.1 (53.8)	16.5 (61.7)	19.5 (67.1)	20.1 (68.2)	16.8 (62.2)	13.0 (55.4)	8.9 (48)	5.5 (41.9)	10.88 (51.6)
Ռեկորդային ցածր °C (°F)	−11.0 (12.2)	−8.4 (16.9)	−5.8 (21.6)	−1.4 (29.5)	3.0 (37.4)	8.5 (47.3)	12.0 (53.6)	12.3 (54.1)	7.1 (44.8)	0.6 (33.1)	−2.2 (28)	−7.0 (19.4)	−11 (12.2)
Տեղումներ մմ (դյույմ)	105.0 (4.134)	78.0 (3.071)	70.8 (2.787)	45.2 (1.78)	34.1 (1.343)	35.0 (1.378)	31.6 (1.244)	40.7 (1.602)	59.5 (2.343)	90.0 (3.543)	101.3 (3.988)	122.0 (4.803)	813.2 (32.016)
Միջ. տեղումների օրեր (≥ 0.1 mm)	17.5	15.3	13.8	10.4	8.1	6.1	4.2	4.9	7.4	11.3	13.2	17.2	129.4
Միջին ամսական արևային ժամ	71.3	87.6	133.3	180.0	251.1	300.0	322.4	294.5	243.0	164.3	102.0	68.2	2217,7
աղբյուր: Türkiye Meteoroloji İşleri Genel Müdürlüğü (Turkish State Meteorological Service)

Քաղաքային պատկեր

Տե՛ս նաև՝ Ստամբուլի քաղաքային կենտրոնների ցանկ

Ստամբուլի պատմական շրջաններ
Historic Areas of Istanbul*
ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ի համաշխարհային ժառանգություն
Երկիր	Թուրքիա
Տիպ	մշակութային
Չափանիշներ	I, II, III, IV
Ցանկ	ՅՈՒՆԵՍԿՕ֊ի ցանկ
Աշխարհամաս**	Եվրոպա և Հյուսիսային Ամերիկա
Ընդգրկման պատմություն
Ընդգրկում	1985 թվական  (9-րդ նստաշրջան)
Համար	356
Ստամբուլ (Թուրքիա)
Ստամբուլ (Ստամբուլ)
Ստամբուլ (Եվրոպա)
* Անվանումը պաշտոնական անգլերեն ցանկում ** Երկրամասը ըստ ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ի դասակարգման
Համաշխարհային ժառանգություն

Ֆաթիհ շրջանը, որն անվանվել է ի պատիվ օսմանյան Մեհմեդ II Ֆաթիհ (Հաղթանակ) սուլթանի (թուրքերեն՝ Fatih Sultan Mehmed), համապատասխանում է այն նույն շրջանին, որը որ եղել է մինչ Օսմանյան կայսրության կողմից 1453 թվականին Կոստանդնուպոլսի գրավումը, ինչպես նաև Կոստանդնուպոլիս քաղաքի ողջ տարածքը (ներկայումս այն կենտրոնական թաղամասերից մեկն և կոչվում է Ստամբուլի պատմական թերակղզի)։ Ֆաթիհի ափերը հարավից ողողվում են Ոսկեղջյուրի ջրերով։ Շրջանի հյուսիսային հատվածում գտնվում է ջենովական Գալաթայի աշտարակը։ Գալաթան (Քարաքյոյ) թաղամաս է կենտրոնական Բեյօղլու (Պերա) շրջանում։ Վերջինս համարվում է Ստամբուլի առևտրային և ժամանցի կենտրոնը։ Բեյօղլու թաղամասում են գտնվում Իստիկլյալ պողոտան և Թաքսիմ հրապարակը։

Դոլմաբահչե ամրոցը, որը եղել է օսմանյան սուլթանների նստավայրը կայսրության վերջին տարիներին, գտնվում է Ստամբուլի եվրոպական հատվածում՝ Բեշիկթաշ շրջանում։ Պալատը կառուցված է Բոսֆորի նեղուցի ափին։ Բեշիկթաշը շրջանը գտնվում է Բեյօղլուից դեպի հյուսիս։ Բարձր դուռ անվամբ (հայտնի է նաև Բաբ Ալի), որը դարձել էր օսմանյան կառավարության փոխանունը, բնորոշում էին Կայսերական դարպասները (թուրքերեն՝ Bâb-ı Hümâyûn), որոնք գտնվել են Թոփքափը ամրոցի հակադիր մասում։ Սակայն 18-րդ դարի վերջից, Բարձր դուռ (կամ ուղղակի Դուռ) անվամբ սկսել են բնորոշել Սադրազամլըքի (հայերեն՝ Վարչապետ) պալատը, որը գտնվել է Թոփքափը պալատի մոտ՝ Չաղալօղլու թաղամասում։ Այստեղ տեղակայված են եղել Մեծ վեզիրի (թուրքերեն՝ Sadrazam) և մնացած վեզիրների գրասենյակները։ Այստեղ են նաև ընդունվել օտարերկրյա դիվանագետները։ Օրթաքյոյ նախկին գյուղը գտնվում է Բեշիկթաշ շրջանում։ Այս թաղամասում է գտնվում հայտնի Օրթաքյոյ մզկիթը, որը գտնվում է Բոսֆորի կամրջի մոտ։ Մզկիթը կառուցվել է հայազգի Կարապետ և Նիկողայոս Բալյանների կողմից։ Կապելով Ստամբուլի եվրոպական և ասիական հատվածները՝ Բոսֆորի կամուրջը համարվում է Եվրոպայի ամենագեղեցիկ կամուրջներից մեկը։ Բոսֆորի երկու ափերին էլ կառուցված են յալըներ՝ շքեղ առանձնատներ, որոնք կառուցված են եղել օսմանյան արիստոկրատների և էլիտայի համար՝ որպես ամառանոցներ։ Ծովափնյա հատվածից մի փոքր հեռու, քաղաքի հիմնական ավտոմայրուղիներից դուրս գտնվում են Լևենտ և Մասլաք շրջանները, որոնք համարվում են Ստամբուլի հիմնական բիզնես թաղամասերը։

Քաղաքի հիմնական հատվածներից դուրս կառուցված են յալը-նեը՝ ամառային առանձնատներ, որոնք նախատեսված են եղել օսմանյան արիստոկրատների և էլիտայի համար։ Ներկայումս այստեղ բնակվում են Ստամբուլի ազդեցիկ և ամենահարուստ ընտանիքները։

Օսմանյան ժամանակաշրջանում, Յուսքյուդարը և Քադըքյոյը ներառված չեն եղել Ստամբուլի քաղաքի կազմի մեջ և դիտարկվել են որպես ամառանոցային տարածքներ, որտեղ իրենը յալըները և այգիներն են ունեցել Ստամբուլի բնակիչները։ Սակայն 20-րդ դարի երկրորդ կեսին, Ստամբուլի ասիական հատվածը քաղաքային բուռն զարգացում ապրեց։ Քաղաքի այս շրջանի զարգացումը կատարելագործեց նաև ենթակառուցվածքները և քաղաքային պլանավորումը, ի տարբերություն քաղաքի մյուս հատվածների։ Բոսֆորի ասիական հատվածի մեծ մասը հանդիսանում է արվարձան՝ եվրոպական Ստամբուլի տնտեսական և առևտրային կենտրոնների համար։ Այստեղ բնակվում է Ստամբուլի բնակչության մեկ երրորդը՝ քաղաքի աշխատավոր հատվածի մեկ քառորդը։ 20-րդ դարում Ստամբուլում տեղի ունեցած էքսպոնենտալ աճի արդյունքում, քաղաքի նշանակալի մասը բաղկացած է գեջեքոնդուներից (թարգմանաբար՝ գիշերը կառուցված)։ Գեջեքոնդուները անօրինական կառուցված շինություններ էին, որտեղ բնակվում է Ստամբուլի համեմատաբար աղքատ բնակչությունը։ Ներկայումս, որոշ գեջեքոնդու շրջաններ ամբողջությամբ քանդվել և փոխարինվել են ժամանակակից բնակելի բազմահարկ շենքերով։ Ավելին, ներկայումս Ստամբուլում իրականացվում են լայնամասշտաբ շինարարական աշխատանքներ, ինչպես օրինակ Թարլաբաշըում։ Որոշ նախագծեր և շինարարական աշխատանքներ, ինչպես օրինակ Սուլուքուլեում տեղի ունեցող շինարարությունը, ենթարկվում են բացահայտ քննադատության։ Թուրքական կառավարությունն ունի լայնամասշտաբ ծրագրեր, որոնց հիմնական նպատակը դեպի արևմուտք քաղաքի ընդլայնումն է։ Այդպիսի նախագծերից մեկը Ստամբուլի նոր օդանավակայանն է, որն իր մեծությամբ լինելու աշխարհում ամենամեծը։ Ստամբուլի նոր օդանավակայանը կփոխարինի մյուս երկու՝ Աթաթուրքի անվան և Սաբիհա Գյոքչենի անվան միջազգային օդանավակայանները։ Քաղաքի նոր հատվածները կներառեն չորս տարբեր բնակավայրեր, որոնք ունենալու են հատուկ ենթակառուցվածքներ և նախատեսված են լինելու 1,5 միլիոն մարդու համար։

Ստամբուլի չունի քաղաքային գլխավոր զբոսայգի, սակայն ունի բազմաթիվ կանաչ տարածքներ։ Գյուլհանե զբոսայգին և Յըլդըզ զբոսայգին ստամբուլցիների սիրած վայրերից մեկն են։ Այստեղ են գտնվում նաև Թոփքափը և Յըլդըզ ամրոցները։ Այս զբոսայգիները դարձել են հանրային միայն Թուրքական Հանրապետության առաջին տարիների ընթացքում։ Զբոսայգիներից մյուսը Ֆեթհի փաշայի զբոսայգին է, որը տեղակայված է Ստամբուլի ասիական հատվածում՝ Բոսֆորի կամրջի մոտ։ Զբոսայգու հակադիր մասում՝ Բոսֆորից այն կողմ, գտնվում է Յըլդըզ ամրոցը։ Ֆեթհի փաշայի զբոսայգուց այն կողմ՝ քաղաքի եվրոպական հատվածում է գտնվում Էմիրղան զբոսայգին, որը հայտնի է նաև Կիպարադես (կիպարիսի անտառը)։ Զբոսայգի կառուցվել է բյուզանդական ժամանակահատվածում։ Օսմանյան ժամանակաշրջանում, այն առաջին անգամ 16-րդ դարում նվիրվել է նիշանջը Ֆերիդուն Ահմեդ փաշային։ 17-րդ դարում Մուրադ IV սուլթանը զբոսայգին նվիրել է սեֆյան էմիր Գյունե Խանին։ Այստեղից էլ առաջացել է Էմիրղան անվանումը։ 47 հեկտար (120 ակր) տարածք ունեցող զբոսայգին հետագայում (19-րդ դարում) ձեռք է բերվել Օսմանյան Եգիպտոսի և Սուդանի խեդիվ Իսմայիլ-Փաշայի կողմից։ Էմիրղան զբոսայգին հայտնի է իր բույսերով և վարդակակաչի ամենամյա փառատոններով, որոնք կազմակերպվում են 2005 թվականից։ Արդարություն և զարգացում կուսակցության կառավարության մտադրությունը Թաքսիմ Գեզի զբոսայգին փոխարինելու Թաքսիմի ռազմական զորանոցների, որոնք գտնվել են Թաքսիմ հրապարակում և քանդվել 1940 թվականին, հանգեցրեց զանգվածային դժգոհությունների։ Թաքսիմ Գեզիի ցույցերի ժամանակ բարձրացվել են թուրք հասարակությանը անհանգստացնող բազմաթիվ հիմնախնդիրներ։ Ամառային ամիսներին Ստամբուլում բավականին հայտնի է Բելգրադի անտառը, որն ունի ավելի քան 5 000 հեկտար տարածություն (14 000 ակր) և գտնվում է քաղաքի հյուսիսային հատվածում։ Բյուզանդական և օսմանյան ժամանակաշրջանում անտառը եղել է խմելու ջրի հիմնական մատակարար, իսկ ջրամբարների մնացորդները կարելի է տեսնել մինչ օրս։

Ստամբուլի համայնպատկերը Բոսֆորի նեղուցի և Մարմարա ծովի միախառնման վայրից։ Նկարում երևում են Կապույտ մզկիթը, Այա Սոֆիան, Թոփքափը ամրոցը և Դոլմաբահչե պալատը, որոնց կարելի է տեսնել ափագծով մեկ։

Ճարտարապետություն

Հիմնական հոդված՝ Ստամբուլի ճարտարապետություն

Այա Սոֆիայի տաճարը սկզբում եղել է եկեղեցի, այնուհետև՝ մզկիթ, իսկ ներկայումս (1935 թվականից սկսած) ծառայում է որպես թանգարան։ Այա Սոֆիայի տաճարը կառուցվել է բյուզանդական կայսր Հուստինիանոս I-ի կողմից 532- 537 թվականներին։ Կառուցումից հետո մոտ 1000 տարի այն եղել է աշխարհի ամենամեծ տաճարը, մինչև 1507 թվականին կառուցվել է Սևիլյայի տաճարը։

Դոլմաբահչե, Չըրաղան և Բեյլերբեյի պալատները, որոնք կառուցվել են 19-րդ դարում Բոսֆորի եվրոպական և ասիական ափերին՝ Աբդուլ Մեջիդ և Աբդուլ Ազիզ սուլթանների կողմից, նախագծվել են հայկական Բալյան ընտանիքի կողմից, ովքեր եղել են Օսմանյան կայսրության պալատական ճարտարապետները։

Ստամբուլը հայտնի է բյուզանդական և օսմանյան ժամանակաշրջանի իր հուշարձաններով, սակայն այդ ճարտարապետական կառույցները արտացոլում են տարբեր մարդկանց և կայսրությունների, որոնք իշխել են քաղաքի վրա։ Հռոմեական և ջենովական ճարտարապետությունը, օսմանյան ճարտարապետական հուշարձանների հետ միասին, բավականին տարածված և հայտնի են Ստամբուլում։ Ստամբուլում հունական ժամանակաշրջանի որևէ կառույց չի պահպանվել։ Սակայն հռոմեական ժամանակաշրջանի կառույցները պահպանվել են մինչ մեր օրերը։ Թեոդոսիոսի կոթողը (Թեոդոսիոսի օբելիսկը) կառուցվել է Հուստինիանոս I-ի կողմից և տեղադրված է եղել Կոստանդնուպոլսի հիպոդրոմում։ Ներկայումս հիպոդրոմը գտնվում է Սուլթանահմեդ հրապարակում։ Հռոմեական ժամանակաշրջանի հայտնի կառույցներից է նաև Վաղեսի ջրանցույցը, որը կառուցվել է 4-րդ դարում։ Ջրանցույցը (ակվեդուկը) գտնվում է Ֆաթիհ շրջանի ծայր արևմուտքում։ Կոստանդինի կոթողը, որը կառուցվել է մ.թ. 330 թվականին՝ խորհրդանշելու Հռոմեական նոր մայրաքաղաքը, տեղադրված է հիպոդրոմից մի քանի հարյուր մետր այն կողմ։

Կապույտ մզկիթի ընդհանուր տեսքը Այա Սոֆիա տաճարից։

Վաղ շրջանի բյուզանդական ճարտարապետությունը նման է կամարների և սյուների դասական հռոմեական մոդելին, սակայն փոփոխության են ենթարկվել որոշ տարրեր, որոնք հատկապես բնորոշ են Սուրբ Սերգեյի և Բաքոսի եկեղեցուն։ Ստամբուլի ամենահին գործող բյուզանդական եկեղեցին (չնայած որ կիսաքանդ է) Ստուդիոսի եկեղեցին է։ Եկեղեցին կառուցվել է 454 թվականին։ Հետագայում վերաօծվել է որպես Իմրահոր մզկիթի։ 1261 թվականին, Կոստանդնուպոլսի գրավումից հետո, բյուզանդացիները մեծացրել են պահպանված երկու խոշոր եկեղեցիները եկեղեցիները՝ Խորայի եկեղեցին և Փամակարիստոսի եկեղեցին։ Բյուզանդական ճարտարապետության գլուխգործոցներից և Ստամբուլի ամենատեսարժան վայրերից մեկը համարվում է Այա Սոֆիան։ Գմբեթի հետ միասին տաճարն ունի 31 մետր (102 ոտնաչափ) բարձրություն։ Մի քանի հարյուրամյակ շարունակ Այա Սոֆիան եղել է աշխարհի ամենամեծ տաճարը։ Հետագայում տաճարը վեր է ածվել մզկիթի։ 1935 թվականից սկսած Այա Սոֆիան գործող թանգարան է։

Ստամբուլում օսմանյան ճարտարապետության պահպանված ամենահին հուշարձանները համարվում են Անադոլուհիսար և Ռումելիհիսար ամրոցները, որոնք ծառայել են օսմանցիներին՝ Կոստանդնուպոլսի պաշարման ժամանակ։ Հաջորդող չորս դարերի ընթացքում, Օսմանյան դինաստիան մեծ ազդեցություն է ունեցել Ստամբուլի տեսահորիզոնի և ճարտարապետական ոճի վրա։ Օսմանյան ճարտարապետական ոճի մեջ ներառված են նաև աշտարակավոր մզկիթները և շքեղ ամրոցները։ Ամենամեծ Թոփքափը ամրոցը ճարտարապետական մի քանի ոճերի խառնուրդ է։ Օրինակ, կայսերական հարեմը զարդարված է բարոկկո ոճով, իսկ Էնդերուն գրադարանը՝ նեոդասական ճարտարապետական ոճով։ Կայսերական մզկիթները, որոնց կազմի մեջ մտնում են Ֆաթիհ մզկիթը, Բայեզիդ մզկիթը, Յավուզ Սելիմը, Կապույտ մզկիթը, Սուլեյմանիե մզկիթը և Նոր մզկիթը։ Բոլոր այս մզկիթները կառուցվել են Օսմանյան կայսրության ծաղկման փուլում՝ 16-17-րդ դարերում։ Հաջորդող դարերում, հատկապես Թանզիմաթի բարեփոխումներից հետո, օսմանյան ճարտարապետությունը ներազդվել է եվրոպական ոճով։ Այդ օրինակներից մեկը կայսերական Նուրուօսմանիե մզկիթն է։ Իստիկլյալ պողոտայի վրա տեղակայված եվրոպական երկրների դեսպանատների շենքերը կառուցված են նեոդասական, վերածննդի դարաշրջանի և մոդեռն ճարտարապետական ոճերով, որոնք իրենց ազդեցությունն են ունեցել Բեյօղլու թաղամասի եկեղեցիների, խանութների, թատրոնների և պետական կառույցների շենքերի ճարտարապետության վրա (օրինակ՝ Դոլմաբահչե պալատը)։

Կառավարում

Հիմնական հոդվածներ՝ Ստամբուլի շրջանների ցանկ և Ստամբուլի թաղամասերի ցանկ

Ստամբուլի շրջանների մեծ մասը հեռու են գտնվում քաղաքի կենտրոնից և ձգվում են Բոսֆորի ողջ երկայնքով՝ Սև ծովից մինչև Մարմարա ծով).

Սկսած 2004 թվականից, Ստամբուլի համայնքային սահմանները համընկնում են Ստամբուլի մարզի սահմանների հետ։ Քաղաքը, որը զուգահեռ համարվում է նաև համանուն մարզի կենտրոնը, ղեկավարվում է Ստամբուլի մարզային քաղաքապետարանի կողմից։ Ստամբուլ քաղաք-մարզը իր հերթին բաժանված է 39 շրջանների։

Քաղաքի ներկայիս կառուցվածքը ստեղծվել է 19-րդ դարում՝ Թանզիմաթի շրջանակներում տեղի ունեցած բարեփոխումների արդյունքում։ Մինչ այդ, քաղաքը ղեկավարել են իսլամական դատավորները և իմամը, որոնց գործունեությունն էլ վերահսկվել է մեծ վեզիրի կողմից։ Հետևելով ֆրանսիական քաղաքների մոդելին՝ քաղաքի կառավարման կրոնական մոդելը փոխարինվել է քաղաքապետով և համաքաղաքային խորհրդով, որի կազմում ներառված էին Ստամբուլ էթնիկ և կրոնական տարբեր խմբերի ներկայացուցիչներ (միլլեթ)։ Օրենքները ուժի մեջ մտան 1876 թվականին Օսմանյան կայսրությունում ընդունված սահմանադրությունից հետո, որով նախատեսված էր ընդլայնել քաղաքի կառուցվածքը։ Հիմք ընդունելով Փարիզի վարչական բաժանումը՝ ձևավորվեց Ստամբուլի վարչական նոր բաժանում։ Սակայն այդ բաժանումը ամբողջությամբ չկիրառվեց ընդհուպ մինչև 1908 թվականը, երբ քաղաքը ստացավ մարզի կարգավիճակ՝ իրեն ենթակա 9 շրջաններով։ Այս համակարգը շարունակեց գործեց նաև Թուրքիայի Հանրապետության հռչակումից հետո, սակայն մարզ բառը փոխարինվեց բելադիե (քաղաքապետարան) բառով։ Իսկ արդեն 1957 թվականին հեռացվեց նաև քաղաքապետարան բառը։

Մուստաֆա Քեմալ Աթաթուրքի արձանը Բյույուքադայում։ Վերջինս Իշխանաց կղզիների ամենամեծ կղզին է և գտնվում է Ստամբուլից դեպի հարավ-արևելք։ Իշխանաց կղզիները (թուրքերեն՝ Adalar) Ստամբուլի շրջաններից մեկն է։

1980-ական թվականների սկզբին փոքր քաղաքները, որոնք գտնվում էին մեծ քաղաքներին կից, այդ թվում նաև Ստամբուլին, սկսեցին աստիճանաբար միանալ մետրոպոլ քաղաքներին՝ ձևավորելով մետրոպոլային (համընդհանուր, միացյալ) համայնքներ քաղաքապետարաններ։ Ստամբուլի մարզային քաղաքապետարանի հիմնական օրենսդիր մարմինը Համաքաղաքային խորհուրդն է, որը կազմված է առանձին շրջանների խորհուրդների անդամներից։

Համաքաղա խորհուրդը պատասխանատու է համաքաղաքային նշանակություն ունեցող հիմնախնդիրների համար, որը ներառում է բյուջեի կառավարումը, քաղաքացիական ենթակառուցվածքների նկատմամբ վերահսկողությունը և թանգարանների և մշակութային խոշոր կենտրոնների գործունեության նկատմամբ վերահսկողությունը։ Քանի որ քաղաքի ղեկավարումը իրականացվում է "ուժեղ քաղաքապետ, թույլ խորհուրդ" սկզբունքով, խորհրդի նախագահ համարվող մարզային քաղաքապետը ունի իշխանություն ընդունելու արագ որոշումներ, որոնք հաճախ ընդունվում են թափանցիկության բավականաչափ բարձր մակարդակի պայմաններում։ Համաքաղաքային խորհրդին կից գործում է նաև Համաքաղաքային գործադիր կոմիտեն, որը, սակայն, ունի սահմանափակ լիազորություններ՝ ինքնուրույն ընդունելու այս կամ այն որոշումը։ Կոմիտեի բոլոր ներկայացուցիչները նշանակվում են մարզային քաղաքապետի և Խորհրդի կողմից։ Ընդորում, կոմիտեն կարող է գլխավոր քաղաքապետը կամ նրա կամ նրան ենթակա պաշտոնյայի կողմից նշանակված անձանցից մեկը։

Թաքսիմ հրապարակի ընդհանուր տեսքը։ Կենտրոնում գտնվում է Հանրապետության հուշարձանը, որը բացվել է 1928 թվականին։

Շրջանային խորհուրդները հիմնականում պատասխանատու են իրենց շրջաններում թափոնների կառավարման և շինարարական նախագծերի իրականացման համար։ Նրանցից յուրաքանչյուրը ունի իր բյուջեն, չնայած այն հանգամանքին, որ մարզային քաղաքապետը իրավունք ունի վերանայելու շրջանային որոշումները։ Բոլոր շրջանների խորհուրդների անդամների մեկ հինգերորդը, ներառյալ նաև շրջանների ղեկավարները, ներկայացնում են իրենց շրջանը Համաքաղաքային խորհրդում։ Շրջանների խորհրդի և Համաքաղաքային խորհրդի բոլոր անդամները, ներառյալ նաև մարզային քաղաքապետը, ընտրվում են հինգ տարի ժամկետով։ Արդարություն և զարգացում կուսակցության անդամ Քադիր Թոփբաշ 2004-2017 թվականները եղել է Ստամբուլի քաղաքապետ։ 2017 թվականի սեպտեմբերի 28-ից 2019 թվականի մարտի 30-ը պաշտոնը զբաղեցրել է Մևլյութ Ույսալը։ 2019 թվականի մարտի 31-ին քաղաքապետի պաշտոնում ընտրվել է Էքրեմ Իմամօղլուն։

Քանի որ Ստամբուլի մարզային քաղաքապետարանը և Ստամբուլի մարզպետարանը ունեն հավասարազոր իրավասություններ, մարզային կառավարությանը վերապահված են համեմատաբար ավելի քիչ լիազորություններ։ Ստամբուլի մարզային քաղաքապետարանի նման Ստամբուլի հատուկ մարզային վարչակազմը ունի ղեկավար, ժողովրդավարական ճանապարհով ընտրված օրենսդիր մարմին՝ մարզային խորհրդարանը, ինչպես նաև ընտրովի գործադիր կոմիտե։ մարզային մակարդակում իրականացնելով գործադիր մարմնի լիազորությունները՝ մարզային գործադիր կոմիտեն ունի գլխավոր քարտուղարություն և վարչությունների ղեկավարներ, ովքեր խորհրդատվություն են տրամադրում մարզային խորհրդարանին։ Մարզային վարչակազմի լիազորությունները բավականին սահմանափակ են։ Վարչակազմի լիազորությունների մեջ մտնում են դպրոցների, նստավայրերի, կառավարական և վարչական կառույցների, ինչպես նաև ճանապարհների շինարարությունը և պահպանումը։ Վարչակազմը պատասխանատու է նաև Ստամբուլում արվեստների, մշակույթի և բնության պահպանման տարածման և խթանման համար։ 2010 թվականի մայիսից մինչև 2014 թվականի հուլիսի 25-ը Ստամբուլի մարզպետը եղել է Հուսեյին Ավնի Մութլուն, իսկ ներկայումս այդ պաշտոնը զբաղեցնում է Վասիպ Շահինը։

Ժողովրդագրություն

Տե՛ս նաև՝ Թուրքիայի ժողովրդագրություն

Հանգստյան օրերին մոտ 3 միլիոն մարդ այցելում է Իստիկլյալ պողոտա։

Պատմական բնակչություն

Պատմական բնակչություն Տարի Բնակչություն %± 100 36,000 361 300,000 500 400,000 7-րդ դ 150–350,000 8-րդ դ 125–500,000 9-րդ դ 50–250,000 1000 150–300,000 1100 200,000 1200 150,000 1261 100,000 1350 80,000 1453 45,000 1500 200,000 1550 660,000 1700 700,000 1815 500,000 1860 715,000 1890 874,000 1900 942,900 * Հանրապետությանը նախորդող ժամանակաշրջան	Պատմական բնակչություն Տարի Բնակչություն %± 1925 881,000 1927 691,000 1935 740,800 1940 793,900 1945 845,300 1950 983,000 1960 1,459,500 1965 1,743,000 1970 2,132,400 1975 2,547,400 1980 2,853,500 1985 5,494,900 1990 6,620,200 1994 7,615,500 1997 8,260,400 2000 8,831,800 2007 11,174,200 2015 14,657,434 * Հանրապետության ժամանակաշրջան
Աղբյուրներ՝ Jan Lahmeyer 2004 Արխիվացված 2018-01-31 Wayback Machine,Chandler 1987, Morris 2010,Turan 2010 Նախահանրապետական ժամանակաշրջանի դեմքերի հաշվարկներ

Երկու համեմատական քարտեզներ, որոնք ցույց են տալիս Ստամբուլի քաղաքային հատվածները (ընդգծված են մոխրագույն գույնով) 1975 և 2011 թվականներին

Իր պատմության ընթացքում, Ստամբուլը եղել է աշխարհի ամենամեծ քաղաքներից մեկը։ 500 թվականի դրությամբ, Կոստանդնուպոլիսը ունեցել է 400 000-ից 500 000 բնակչություն՝ գերազանցելով աշխարհի այդ ժամանակվա ամենամեծ քաղաքին՝ Հռոմին։ Մինչը 12-րդ դարը Կոստանդնուպոլիսը, աշխարհի ամենամեծ քաղաքը լինելու համար, պայքարել է այնպիսի պատմական քաղաքների հետ, ինչպիսիք են Բաղդադը, Չանյանը, Քայֆինը և Մերվը։ Կոստանդնուպոլիսը այլևս երբեք չի եղել աշխարհի ամենամեծ քաղաքը, սակայն 1500-1750 թվականներին եղել է Եվրոպայի ամենամեծ քաղաքը, երբ իր բնակչությամբ գերազանցեց Լոնդոնին։

Թուրքիայի վիճակագրական ինստիտուտի հաշվարկներով 2014 թվականին Ստամբուլի մարզի բնակչությունը կազմել է 14,377,019։ Այսինքն, Ստամբուլում բնակվել է Թուրքիայի բնակչության 19 %-ը։ Մեկ այլ հաշվարկի համաձայն, միևնույն ժամանակ Ստամբուլի մարզի բնակչությունը, քաղաքի հետ միասին, կազմել է 14,657,434։ Եթե 2007 թվականի դրությամբ մարզի բնակչության միայն 89 %-ն էր բնակվում Ստամբուլ քաղաքում, ապա 2014 թվականի դրությամբ քաղաքում բնակվել է մարզի բնակչության 97–98%-ը։ Համեմատելու համար պետք է նշել, որ 1980 թվականին քաղաքում բնակվել է մարզի բնակչության միայն 61 %-ը։ Ստամբուլի եվրոպական հատվածում բնակվում է քաղաքի բնակչության 64.9%-ը, իսկ ասիական հատվածում՝ 35.1%-ը։ Ներկայումս Ստամբուլը բնակչության թվաքանակով համարվում է 7-րդ խոշոր քաղաքը աշխարհում։ Ագլոմերացիոն ցուցանիշներով Ստամբուլն աշխարհում 24-րդն է։ Ստամբուլն իր մեծությամբ 18-րդ մեգապոլիսն է աշխարհում։ Պատճառն այն է, որ քաղաքը ավելի շատ համապատասխանում է ագլոմերացիոն կառուցվածքին, քան թե մեգապոլիսներին։ Այսօր, Ստամբուլը, Մոսկվայի հետ միասին, համարվում է Եվրոպայի ամենամեծ քաղաքային ագլոմերացիան։ Ստամբուլի բնակչության տարեկան աճը կազմում է 3,45 %, որն իր ցուցանիշներով 78-րդն է՝ Տնտեսական համագործակցության և զարգացման կազմակերպության անդամ երկրների քաղաքների ցանկում։ Բնակչության աճի բարձր մակարդակը խոսում է երկրում ուրբանիզացման բարձր տենդենցի մասին, քանի որ ՏՀԶԿ անդամ երկրների քաղաքների ցանկում երկրորդ և երրորդ արագ աճող քաղաքները համարվում են Իզմիրը և Անկարան։

Ստամբուլի բնակչության կտրուկ աճը տեղի է ունեցել 20-րդ դարի երկրորդ կեսին։ Արդյունքում, համեմատած 1950 թվականի հետ, Ստամբուլի բնակչությունը աճել է մոտ 10 անգամ։ Բնակչության աճի պատճառներից մեկը Ստամբուլի սահմանների ընդլայնումն էր, որը տեղի է ունեցել 1980-1985 թվականներին։ Այս ժամանակաշրջանում Ստամբուլի բնակչության թվաքանակը կրկնապատկվել է։ Բնակչության աճի պատճառներից մեկն էլ, և ներկայումս էլ է, Արևելյան Թուրքիայից միգրանտների ներհոսքի կայուն աճը, ովքեր աշխատանք գտնելու և կենսապայմանները բարելավելու նպատակով գաղթում են Ստամբուլ։ Ստամբուլում երկրի հյուսիսային և արևելյան մարզերից ներգաղթած մարդկանց թվաքանակը ավելի շատ է, քան այդ մարզերի բնակչության ընդհանուր թվաքանակը։ Միայն Սիվաս և Քասթամոնուի մարզներից ներգաղթյալների թիվը կազմում է մոտ 3 միլիոն։ Համեմատական առումով, Ստամբուլի օտարազգի բնակչությունը փոքր է։ 2007 թվականի տվյալներով այն կազմում է 42 228 մարդ։ Ստամբուլի բնակչության միայն 28 տոկոսն է, որ բնիկ ստամբուլցի է։ Քաղաքի ամենախիտ բնակեցված շրջանները հյուսիս-արևմուտքում, արևմուտքում և հարավ-արևմուտքում (Ստամբուլի եվրոպական հատված)։ Ասիական հատվածի ամենախիտ բնակեցված շրջանը համարվում է Յուսքյուդարը։

Բնակչության 1922-2023 թվականների վիճակագրություն

Տարի Բնակչություն 1922 710 286 մարդ 1927 806 863 մարդ 1935 883 599 մարդ 1940 991 237 մարդ 1945 1 078 399 մարդ 1950 1 166 477 մարդ 1955 1 533 822 մարդ 1960 1 882 092 մարդ 1965 2 293 823 մարդ 1970 3 019 032 մարդ 1975 3 904 588 մարդ 1980 4 741 890 մարդ 1985 5 842 985 մարդ 1990 7 309 190 մարդ 1997 9 198 809 մարդ 2000 10 018 735 մարդ 2007 12 573 836 մարդ 2008 12 697 164 մարդ 2009 12 915 158 մարդ 2010 13 255 685 մարդ 2011 13 624 240 մարդ 2012 13 854 740 մարդ 2013 14 160 467 մարդ 2014 14 377 018 մարդ 2015 14 657 434 մարդ 2016 14 804 116 մարդ 2017 15 029 231 մարդ 2018 15 067 724 մարդ 2019 15 519 267 մարդ 2020 15 462 452 մարդ 2023 15 655 924 մարդ

Էթնիկ և կրոնական խմբեր

Հիմնական հոդվածներ՝ Հայերը Ստամբուլում, Հայերը Թուրքիայում, Հույները Թուրքիայում, Քրդերը Թուրքիայում, Ասորիները Թուրքիայում, և Հրեաները Թուրքիայում

Ստամբուլի հույն բնակչությունը և նրա տոկոսային հարաբերակցությունը քաղաքի բնակչության ընդհանուր կազմում (1844–1997)։ 1923 թվականին տեղի ունեցած հույն-թուրքական բնակչության փոխանակությունը, Ունևորության Տուրքը և 1955 թվականի Ստամբուլի ջարդերը նպաստեցին հունական համայնքի կրճատմանը Ստամբուլում։

Իր պատմության գրեթե ողջ ընթացքում Ստամբուլը եղել է կոսմոպոլիտ քաղաք, սակայն այն դարձել է ավելի միատարր՝ Օսմանյան կայսրության անկումից հետո։ Թուրքիայի կրոնական և էթնիկ փոքրամասնությունների մեծ մասը կենտրոնացած են Ստամբուլում։ Թուրքիայի բնակչության ճնշող մեծամասնությունը, այդ թվում նաև Ստամբուլում, իսլամադավան են, հատկապես իսլամի սուննի ուղղության հետևորդներ։ Սուննիների մեծ մասը իսլամական հանաֆիական մազհաբի հետևորդներ են, չնայած որ սուննիների մոտ 10 %-ը շաֆիական մազհաբի հետևորդներ են։ Ոչ սուննի մուսուլմանների ամենամեծ խումբը ալևիներն են։ Երկրում ալևի բնակչության մեկ երրորդը ապրում է Ստամբուլում։ Թուրքիայում ալևիների ընդհանուր թիվը կազմում է 4,5 միլիոն։ Միստիկական այնպիսի շարժում, ինչպիսին է Սուֆիզմը, պաշտոնապես արգելվել է Թուրքիայի Հանրապետության հռչակումից հետո։ Այդուհանդերձ, ներկայումս թուրք հասարակության որոշակի հատվածը շարունակում է սուֆիստական շարժման անդամ լինել։

Կոստանդնուպոլսի պատրիարքությունը տիեզերական պատրիարքության կարգավիճակ է ստացել 6-րդ դարում և հանդիսանում է ուղղափառ քրիստոնյա եկեղեցու առաջնորդը։ Այսօր, մոտ 300 000 000 մարդ ուղղափառ եկեղեցու հետևորդ է։ Սկսած 1601 թվականից, Պատրիարքությունը տեղակայված է Ստամբուլի Սև Գևորգ եկեղեցում։ 19-րդ դարում Ստամբուլի քրիստոնյա բնակչությունը կամ Հույն ուղղափառ եկեղեցու կամ Հայ առաքելական եկեղեցու հետևորդ էր։ Թուրք ուղղափառ եկեղեցու գլխամասը նույնպես գտնվում է Ստամբուլում։ 20-րդ դարում տեղի ունեցած իրադարձությունների պատճառով, այդ թվում նաև 1923 թվականին տեղի ունեցած Հույն-թուրքական բնակչության փոխանակության, Ունևորության Տուրքը և 1955 թվականի Ստամբուլի ջարդերը, հույն բնակչության թվաքանակը, որը հիմնականում կենտրոնացած էր Ֆեներում և Սամաթիայում, կտրուկ նվազեց։ 21-րդ դարի սկզբին, Ստամբուլի հույն բնակչության թվաքանակը կազմում էր 3,000։ Ընդորում, 1923 թվականին քաղաքում հունական համայնքը ունեցել է 130 000 անդամ, իսկ 1910 թվականի մարդահամարի տվյալներով Թուրքիայում հույների թիվը կազմել է 850 000։ Ներկայումս Ստամբուլում բնակվում են 50 000 - 70 000 հայեր։ 1913 թվականի տվյալներով հայ համայնքի թիվը կազմել է 164 000։ Համայնքի կրճատման հիմնական պատճառը Հայոց ցեղասպանությունն էր։ 1910 թվականի դրությամբ քրիստոնյաները կազմել են քաղաքի բնակչության կեսը։

Կառուցվելով 1616 թվականին՝ Սուլթան Ահմեդ մզկիթը հայտնի է նաև Կապույտ մզկիթ անվամբի՝ ի շնորհիվ Իզնիքի խեցիի, որով զարդարված է մզկիթի ներքին տեսքը։

Ստամբուլի ամենամեծ էթնիկ խումբը քրդերն են, ովքեր այստեղ են գաղթել Թուրքիայի արևելյան և հարավարևելյան մարզերից։ Քաղաքում քրդական համայնքը առկա է դեռևս Օսմանյան կայսրության վաղ շրջանից։ Դեպի քաղաք քրդերի ներհոսքը մեծացել է Թուրք-քրդական հակամարտության սկզբից ևեթ, երբ սկսեցին զինված բախումները թուրքական զինուժի և Քրդական բանվորական կուսակցության զինյալների միջև։ Զինված բախումները սկսվել են 1970-ական թվականների սկզբին։ Ստամբուլի բնակչության 2-3 միլիոնը էթնիկ քրդեր են, ըստ այդմ քրդերը Ստամբուլում ավելի շատ, քան աշխարհի մեկ այլ քաղաքում։ Ստամբուլում կան այլ էթնիկ համայնքներ ևս։ Օրինակ, քաղաքի բոսնիական համայնքը ամբողջությամբ բնակվում է Բայրամփաշա թաղամասում։ Բալաթ թաղամասում հիմնականում բնակվում են Սեֆարդյան հրեաներ, որոնք հիմնականում Ստամբուլ են գաղթել 1492 թվականին՝ Իսպանիայից վտարվելուց հետո։ Ռոմանիոտ հրեաները և Աշկենազները քաղաքում բնակվել են մինչ Սեֆարդյանների ներգաղթը, սակայն նրանց թվաքանակը նվազել է։ Այսօր Ստամբուլի հրեաների միայն 1 %-ն է աշկենազ հրեա։ Հրեաների մեծ մասի Իսրայել արտագաղթելու պատճառով՝ հրեական համայնքը էականորեն կրճատվել է։ Եթե 1950 թվականին Ստամբուլում բնակվում էր 100 000 հրեա, ապա 2005 թվականի դրությամբ հրեական համայնքի թիվը կազմում է 18 000։ Թուրքիայի հրեաների մեծ մասը ապրում են Ստամբուլում և Իզմիրում։ Լևանտենցիները՝ լատինական ծագմամբ քրիստոնյաներ, ովքեր բնակվում էին Գալաթայում, մինչ Օսմանյան ժամանակաշրջանը, մեծ ներդրում են ունեցել 19-20-րդ դարերում քաղաքի մշակութային և ճարտարապետական ոճերի ձևավորման ժամանակ։ Լևանտենցիները թվաքանակը էականորեն կրճատվել է, սակայն փոքրաթիվ համայնքը շարունակում է բնակվել քաղաքում։ Թուրքիայի և Աֆրիկայի որոշ երկրների (հատկապես Սոմալի և Ջիբութի) միջև առկա խորը հարաբերությունների արդյունքում՝ մեծ թվաքանակով աֆրիկացի ուսանողներ և աշխատանքային միգրանտներ արտագաղթում են Թուրքիա՝ ավելի լավ կրթություն և աշխատանքային հնարավորություններ գտնելու համար։ Ստամբուլում կան նաև նիգերիական, կոնգոյական, կոնգոլեզյան և կամերունական փոքրաթիվ համայնքներ։

Քաղաքականություն

Ստամբուլի բնակչության մեծամասնությունը քվեարկել է հաղթող կուսակցության օգտին՝ 1995 թվականի նախագահական ընտրությունների ժամանակ։ Սկսած 2002 թվականից, աջակողմյան Արդարություն և զարգացում կուսակցությունը հաղթել է նախագահական և տեղական բոլոր ընտրությունների ժամանակ։ Ստամբուլի էլեկտորատը կողմ է քվեարկել նաև ԱԶԿ-ի կառավարության առաջարկած 2007 և 2010 թվականների սահմանադրական բարեփոխումներին։ Սակայն, 2017 թվականի ապրիլի 16-ին տեղի ունեցած սահմանադրական հանրաքվեի ժամանակ Ստամբուլի մարզը ամբողջությամբ դեմ է քվեարկել նախագահ Էրդողանի կողմից առաջ քաշված սահմանադրական փոփոխություններին։ Թուրքիայի նախագահ և ԱԶԿ նակխին վարչապետ Ռեջեփ Թայիփ Էրդողանը 1994 թվականի քաղաքային ընտրությունների ժամանակ ընտրվել է Ստամբուլի քաղաքապետ՝ որպես Բարեկեցության կուսակցության թեկնածու։ Նա հավաքել է ձայների 25,1 %-ը՝ հաղթելով կենտրոնամետ կուսակցությունների թեկնածուներին։ Պահպանողական կուսակցությունները սովորաբար ստանում են ավելի հին թաղամասերի աջակցությունը, որտեղ բնակչությունն ավելի խիտ է բնակեցված։ Այդպիսի շրջաններից են Բաղջըլարը, Ֆաթիհը, Սուլթանբեյլին և Էսենլերը։ Ընդդիմադիր ձախ կենտրոնամետ քեմալական Ժողովրդահանրապետական կուսակցությունը (CHP) ներկայումս քաղաքական երկրորդ խոշոր ուժն է թե Ստամբուլում, և թե Թուրքիայում։ Կուսակցության հիմնական էլեկտորատը կազմում են գյուղական թաղամասերի բնակիչները, ինչպես, օրինակ, Սիլիվրին, Չաթալջան և Սարըյերը։ Քաղաքային շրջանները, ինչպես օրինակ Բեշիկթաշը, Բաքըրքյոյը, Շիշլին և Քադըքյոյը, մեծ աջակցություն են ցուցաբերել Ժողովրդահանրապետական կուսակցությանը նախորդ ընտրությունների ժամանակ։ Այս կուսակցությունը հիմնականում ուժեղ է արևմուտքում, որտեղ շինարարական աշխատանքներ երբեք տեղի չեն ունենում։ Ստամբուլն ունի 39 շրջաններ՝ ավելի շատ քան Թուրքիայի այլ մարզ։ Քանի որ Ստամբուլը Թուրքիայի ամենամեծ քաղաքն է և սովորաբար քվեարկում է այնպես, ինչպես ամբողջ երկիրը, թուրքական հասարակության շրջանում տարածված է այն մոտեցումը, համաձայն որի քաղաքական ընտրությունների ելքը որոշում է Ստամբուլի էլեկտորատը։ Քաղաքական կուսակցությունների պայքարի հիմնական օբյեկտը Ստամբուլի բնակչության վստահության և քվեի ձեռքբերումն է։ Բավականին մեծ էլեկտորատ ունենալու պատճառով, վերջին ընտրությունների ժամանակ, Ստամբուլում գրանցվել են ամենամեծ թվաքանակով ընտրախախտումները։ Ամենաշատ թվաքանակով ընտրախախտումները գրանցվել են 2014 թվականի համայնքային ընտրությունների ժամանակ։

Ստամբուլի մարզային քաղաքապետարանի շենքը Ֆաթիհ շրջանում

Ստամբուլի ներկայիս քաղաքապետը Ժողովրդահանրապետական կուսակցության ներկայացուցիչ Էքրեմ Իմամօղլուն է, որը 2019 թվականի մարտի 31-ի տեղական ինքնակառավարման ընտրություններում հաղթել է Բինալի Յըլդըրըմին։ Ժողովրդահանրապետական կուսակցության և խորհրդարանական ընդդիմության առաջնորդ Քեմալ Քըլըչդարօղլուն 2009 թվականի համայնքային ընտրությունների ժամանակ եղել է Թոփբաշի մրցակիցը։ Ներկայումս նա Թուրքիայի Ազգային մեծ ժողովի անդամ է՝ ընտրված Ստամբուլի մարզից։ 2007- 2014 թվականներին վարչապետ Էրդողանը նույնպես եղել է խորհրդարանի պատգամավոր՝ ընտրված Ստամբուլի մարզից։ Նախագահական ընտրությունների ժամանակ, քաղաքը բաժանվում է երեք ընտրական տեղամասերի, իսկ խորհրդարանական ընտրությունների ժամանակ՝ 85 տեղամասերի։ 2014 թվականի նապագահական ընտրությունների ժամանակ, Ստամբուլի էլեկտորատի 49.83 %-ը քվեարկել է ԱԶԿ-ի թեկնածու Ռեջեփ Թայիփ Էրդողանի օգտին։ Չնայած, որ Էրդողանի օգտին քվեարկել է Ստամբուլի էլեկտորատի մեծ մասը, նա երբեք չի կարողացել հավաքել ձայների 50 %-ից ավելին։ Ընդդիմադիր թեկնածու Էքմելեդին Իհսանօղլուն պարտվել է Էրդողանին՝ հավաքելով ձայների 41,08 %-ը։ Քրդամետ Ժողովուրդների դեմոկրատական կուսակցության թեկնածու Սելահաթին Դեմիրթաշը հավաքել է ձայների 9.09%-ը։ 2013 և 2014 թվականներին, հակակառավարական ուժեղ ցույցեր են սկսվել Ստամբուլում և տարածվել ողջ երկրով մեկ։

Տնտեսություն

Հիմնական հոդված՝ Ստամբուլի տնտեսություն

Ստամբուլի Մասլաք գործարար թաղամասը, որը գտնվում է քաղաքի եվրոպական հատվածում։ Մասլաքի հարևանությամբ գտնվում է մյուս գործարար թաղամասը՝ Լևենտը։

Համախառն ներքին արդյունքի գնողունակության համարժեքությամբ, որը կազմում է 301.1 միլիարդ ԱՄՆ դոլլար, 2011 թվականի տվյալներով Ստամբուլը աշխարհի 29-րդ քաղաքն է։ Սկսած 1990-ական թվականների կեսերից, Ստամբուլի տնտեսությունը Տնտեսական համագործակցության և զարգացման կազմակերպության անդամ երկրների քաղաքների շարքում ամենարագ զարգացող տնտեսություններից մեկն էր։ Ստամբուլին է բաժին ընկնում Թուրքիայի համախառն ներքին արդյունքի 27 %-ը։ Երկրի արդյունաբերական աշխատուժի 20 %-ը կենտրոնացած է Ստամբուլում։ Ստամբուլի ՀՆԱ-ի մեկ շնչին բաժին ընկնող ցուցանիշը և արտադրողականությունը ավելի բարձր է, քան ողջ Թուրքիայի ՀՆԱ-ի մեկ շնչին բաժին ընկնող ցուցանիշը և արտադրողականությունը՝ համապատասխանաբար 70 % և 50%։ Պատճառներից մեկն այն է, որ միևնույն աշխատանքի կատարման համար աշխատողը Ստամբուլում ավելի բարձր է վարձատրվում, քան Թուրքիայի մեկ այլ քաղաքում։ Բնակչության մեծ թվաքանակի և թուրքական տնտեսության մեջ ունեցած ահռելի դերի պատճառով՝ Ստամբուլին բաժին է ընկնում երկրի հարկերի վճարման 2/5-րդը։ Այսինքն, Թուրքիայի հարկային եկամուտների 2/5-ը ձևավորվում է Ստամբուլի հաշվին։ Ստամբուլ այսօր բնակվում են 37 միլիարդատերեր, որոնց տված հարկերը մեծ դերակատարություն ունեն թուրքական տնտեսության համար։ Այս ցուցանիշով Ստամբուլը աշխարհի քաղաքների շարքում հինգերորդն է։

Լևենտի ընդհանուր տեսքը։ Այն Ստամբուլի բիզնես թաղամասերից մեկն է, որտեղ գտնվում են նաև քաղաքի ամենաբարձր շենքերը։

Իր ունեցած ահռելի չափերի պատճառով` Ստամբուլը ունի արդյունաբերական բազմազան տնտեսություն։ Ստամբուլում արտադրվում են տարբեր տեսակի ապրանքներ՝ սկսած ձիթապտղի ձեթից, ծխախոտից և փոխադրամիջոցներից, վերջացրած էլեկտրոնիկայով։ Չնայած նրան, որ Ստամբուլում հիմնական ուշադրությունը դարձվում է բարձրարժեք և բարձր վարձատրվող աշխատանքների վրա, ցածրարժեք գործարանային հատվածը նույնպես էական նշանակություն ունի և ապահովում է Ստամբուլի ՀՆԱ-ի 26 %-ը, ինչպես նաև ընդհանուր արտահանման 4/5-ը։ 2005 թվականի դրությամբ Ստամբուլում տեղակայված կազմակերպությունների արտահանման ընդհանուր ծավալը կազմել է 69.9 միլիարդ ԱՄՆ դոլլար։ Ներկրման ծավալները գերազանցում են արտահանման ծավալներին։ 2005 թվականի դրությամբ այն կազմել է 69.9 միլիարդ ԱՄՆ դոլլար։ Համեմատության համար պետք է նշել, որ այս ցուցանիշներով թուրքական արտահանման 57 %-ը բաժին է ընկնում Ստամբուլին, իսկ ներկրման ցուցանիշներով՝ 60 %-ը։

Ստամբուլում է գտնվում երկրի միակ բորսանն՝ Borsa Istanbul-ը, որը ստեղծվել է Ստամբուլի ֆոնդային բորսայի, Ստամբուլի ոսկու փոխանակման գործակալության և Թուրքիայի տրանսֆերտների փոխանակման գործակալության միավորման արդյունքում։ Ստամբուլի ֆոնդային նախկին բորսան սկզբնապես հիմնադրվել էր որպես Օսմանյան ֆոնդային բորսա, որը հիմնադրվել է 1866 թվականին։ 19-րդ դարում և 20-րդ դարի սկզբին, Գալաթայի Բանքալար փողոցը եղել է Օսմանյան կայսրության ֆինանսական կենտրոնը, որտեղ տեղակայված է եղել Օսմանյան ֆոնդային բորսան։ Բանքալար փողոցը շարունակել է մնալ Ստամբուլի ֆինանսական կենտրոնը, ընդհուպ մինչև 1990-ական թվականները, երբ թուրքական բանկերի մեծ մասը իրենց կենտրոնակայանները տեղափոխեցին ժամանակակից Մասլաք և Լևենտ թաղամասերը։ 1995 թվականին Ստամբուլի ֆոնդային բորսան (ներկայումս Borsa Istanbul) իր գլխամասը տեղափոխել է Սարըյեր շրջանի Իսթինյե թաղամաս։ Նոր բիզնես թաղամաս է կառուցվում նաև Աթաշեհիր շրջանում, որտեղ տեղակայվելու են թուրքական մի շարք բանկերի և ֆինանսական հաստատությունների կենտրոնակայաններ։

Լինելով Սև ծովի դարպասներից մեկը՝ Բոսֆորի նեղուցը աշխարհի ամենածանրաբեռնված ջրային ուղիներից մեկն է։

Լինելով միակ ծովային ճանապարհը, որն իրար է կապում նավթով հարուստ Սև և Միջերկրական ծովերը՝ Բոսֆորը աշխարհի ամենածանրաբեռնված ծովային երթուղիներից մեկն է։ Ամեն տարի մոտ 200 միլիոն տոննա նավթ է տեղափոխվում նեղուցով։ Բացի այդ, Բոսֆորի նեղուցով նավարկությունը երեք անգամ գերազանցում է Սուեզի նեղուցով իրականացվող նավարկությանը։ Որպես արդյունք, սկսել է կառուցվել ջրանցք՝ Ստամբուլի ջրանցքը, որը գտնվելու է քաղաքի եվրոպական հատվածով և լինեկու Բոսֆորի ջրանցքին զուգահեռ։ Ստամբուլը ունի երեք խոշոր նավահանգիստներ՝ Հայդարփաշայի նավահանգիստը, Ամբարլըի նավահանգիստը և Զեյթինբուրնուի նավահանգիստը։ Բացի այդ, Բոսֆորի և Մարմարա ծովի ափին կան մի քանի փոքր նավահանգիստներ և նավթային տերմինալներ։ Հայդարփաշան գտնվում է Բոսֆորի հարավարևելյան հատվածում։ Այն Ստամբուլի ամենամեծ նավահանգիստն էր, ընդհուպ մինչև 2000-ական թվականների սկիզբը։ Աշխատանքների մի մասի տեղափոխությունը Ամբարլը ստիպեց, որ Հայդարփաշա նավահանգիստը բեռնաթափվի, իսկ որոշ ժամանակ անց նախատեսվում է շահագործումից հանել նավահանգիստը։ 2007 թվականին Ամբերլըն, որը գտնվում է Ստամբուլի քաղաքային հատվածի արևմուտքում, տարեկան կարողացել է ընդունել մինչև 1,5 միլիոն TEUs։ Համեմատության համար Հայդարփաշայինը կազմել է՝ 354.000։ Սրա շնորհիվ Ամբարլըն իր մեծությամբ չորրորդ կարգո տերմինալն է Միջերկրականում։ Զեյթինբուրնուի նավահանգիստը ավելի օգտավետ է, քանի որ մոտ է գտնվում ավտոմայրուղիներին և Աթաթուրքի անվան միջազգային օդանավակայանին։ Հետագա զարգացման նպատակով քայլեր են իրականացվում, որպեսզի իրար կապվեն բոլոր տերմինալները, ավտոմայրուղիները և երկաթուղային ցանցերը։

Ստամբուլը զբոսաշրջության համաշխարհային կենտրոններից մեկն է։ Եթե 2000 թվականին Ստամբուլ այցելել է 2.4 միլիոն զբոսաշրջիկ, ապա 2015 թվականին Ստամբուլն ընդունել է 12.56 միլիոն օտարերկրացի զբոսաշրջիկ։ Այսպիսով, Ստամբուլը զբոսաշրջիկների այցելության ցուցանիշներով աշխարհում հինգերորդն է։ Ստամբուլը Թուրքիայի երկրորդ խոշոր միջազգային դարպասն է՝ Անթալիայից հետո։ Այստեղ են այցելու երկրի զբոսաշրջիկների քառորդ մասը։ Ստամբուլի զբոսաշրջային արդյունաբերությունը հիմնականում զարգանում և տեղակայված է եվրոպական հատվածում։ Հենց այդ է պատճառը, որ քաղաքի հյուրանոցների 90 %-ը տեղակայված է այստեղ։ Էժան և միջին կարգի հյուրանոցները հիմնականում տեղակայված են Սարայբուրնուում, իսկ թանկարժեք հյուրանոցները գտնվում են քաղաքի ավելի էլիտար թաղամասերում՝ Էթիլեր, Բեշիկթաշ, Լևենտ, որոնք հիմնականում տեղակայված են Ոսկեղջյուրի ողջ երկայնքով։ Ստամբուլում գործում են ավելի քան 70 թանգարաններ։ Ամենաշատ այցելվող թանգարանները Թոփքափը ամրոց-թանգարանն ու Այա Սոֆիայի տաճարն են, որտեղ տարեկան այցելու է ավելի քան 30 միլիոն մարդ։ Քաղաքի զբոսաշրջային ցանցի մեջ ներառված են նաև 17 ամրոցներ, 64 մզկիթներ և 49 եկեղեցիներ, որոնք կարևոր նշանակություն են ունեցել Ստամբուլի պատմության տարբեր փուլերում։

Մշակույթ

Հիմնական հոդված՝ Ստամբուլի մշակույթ

Ստամբուլի հնագիտական թանգարան, որը հիմնադրվել է 1891 թվականին Օսման Համդի Բեյի կողմից, Թուրքիայի ժամանակակից ամենահին թանգարանն է։

Ստամբուլը պատմականորեն ընդունված է համարել որպես մշակութային հանգույց, սակայն քաղաքի մշակութային լճացումը սկսվեց Թուրքիայի Հանրապետության հռչակումից հետո, երբ հիմնական շեշտը դրվեց Անկարայի վրա։ Ազգային նոր կառավարությունը ստեղծել էր ծրագրեր, որոնք օգնում էին թուրքական հասարակությանը ծանոթանալու երաժշտական ավանդույթներին, հատկապես նրանց, որոնք ձևավորվել էին Եվրոպայում։ Այդուհանդերձ, երաժշտական հաստատությունները և օտարերկրացի դասական երաժիշտների ընդունելությունները և համերգները կազմակերպվում էին նոր մայրաքաղաքում։ Թուրքական մշակույթի զարգացումը հիմնականում կապված էր Ստամբուլի հետ, սակայն 1980-1990-ական թվականներին Ստամբուլը կարողացավ ապացուցել, որ իր մշակութային կարևորությունը պայմանավորված չէ միայն իր պատմական փառահեղ անցյալով։

Պերա թանգարանը Բեյօղլու թաղամասում

19-րդ դարի վերջին, Ստամբուլը դարձել էր տարածաշրջանային մշակութային կենտրոնը։ Քաղաքը դեպի իրեն էր ձգում թուրք, եվրոպացի և ասիացի արտիստներին, ովքեր Պոլսում փորձում էին հասնել մեծ հաջողությունների։ Չնայած թուրքական իշխանությունների ջանքերին Անկարան դարձնելու երկրի մշակութային սիրտը՝ մինչ 1970-ական թվականները Ստամբուլում էին գտնվում արվեստի համալիր ինստիտուտները։ Երբ 1980-ական թվականներին Ստամբուլում հիմնադրվեցին արվեստների լրացուցիչ համալսարաններ և արվեստների թեմաներով ամսագրեր, Անկարայում բնակվող արտիստները տեղափոխվեցին այստեղ։ Բեյօղլուն դարձավ Ստամբուլի արվեստների կենտրոնը, որտեղ կողք կողքի բնակվում էին հին և նոր սերնդի ներկայացուցիչները։ 1980-ական թվականներին Եվրոպայից մեծ թվաքանակով թուրք արվեստագետներ հաստատվեցին Ստամբուլում։ Ժամանակակից արվեստների թանգարանները, ներառյալ Ստամբուլի ժամանակակից արվեստների թանգարանը, Պերա թանգարանը, Սաքըփ Սաբանջը թանգարանը և SantralIstanbul-ը բացվել են 2000-ական թվականներին՝ ի հավելումն ցուցահանդեսային տարածքների և աճուրդային տների, որոնք դարձել էին քաղաքի կոսմոպոլիտ միջավայրի անբաժանելի մասը։ Այս թանգարանները դեռ չունեն հին թանգարանների հեղինակությունը, որոնք գտնվում են պատմական թերակղզու վրա, ներառյալ նաև Ստամբուլի հնագիտական և Թուրքական և իսլամական արվեստի թանգարանները, որոնց բացմամբ էլ մեկնարկել է ժամանակակից թանգարանների բացման գործընթացը Թուրքիայում։

Ստամբուլի ժամանակակից արվեստների թանգարանը գտնվում է Ստամբուլի Բեյօղլու թաղամասում՝ Բոսֆորի նեղուցի ափին

Առաջին ֆիլմը Թուրքիայում նկարահանվել է 1896 թվականին Յըլդըզում՝ Փարիզում տեխնոլոգիայի շնորհանդեսից մեկ տարի անց։ Կինոթատրոնները արագ տարածվեցին Բեյօղլուում։ Ընդուրում, թատրոնները և կինոթատրոնները մեծապես տարածված էին Իստիկլյալ պողոտայում։ Ստամբուլը դարձավ նաև թուրքական նորաստեղծ ֆիլմարտադրության սիրտը։ Այդուհանդերձ, թուրքական կինոարդյունաբերություն և ֆիլմերը մեծ տարածում չեն ունեցել ընդհուպ մինչև 1950-ական թվականները։ Այդ պահից սկսած, Ստամբուլը դարձել է թուրքական դրամաների և կատակերգությունների ամենահայտնի վայրը։ Թուրքական կինոարդյունաբերությունը սկսել է զարգանալ 20-րդ դարի երկրորդ կեսին։ Բավականին հայտնի են Հեռավորը (2002) և Իմ հայրը և իմ որդին (2005), որոնք երկուսն էլ նկարահանվել են Ստամբուլում։ 2000-ական թվականներին թուրքական կինոարդյունաբերությունը սկսեց արագ տեմպերով զարգանալ, հատկապես հեռուստասերիալների հատվածը։ Այսօր թուրքական հեռուստասերիալները ցուցադրվում են 70-ից ավելի երկրներում։ Ստամբուլը և նրա արվարձանները դարձել են արտասահմանյան բազմաթիվ ֆիլմերի իրադարձությունների կենտրոն։ Այդ ֆիլմերից են Թոփքափը (1964), Ամբողջ աշխարհն էլ քիչ է (1999), Առաքելությունը Ստամբուլ (2008), Ինֆեռնո և այլն։

Այս գործընթացների շրջանակներում էլ 1973 թվականին ստեղծվել է Ստամբուլի փառատոնը, որը հիմնական նպատակը թուրքական և համաշխարհային մշակույթի ներկայացումն էր Ստամբուլի բնակչությանը։ 1980-ական թվականների սկզբին այս փառատոնից առանձնացել են Ստամբուլի կինոփառատոնը և Ստամբուլի միջազգային ջազ փառատոնը։ Հիմնական շեշտը դնելով երաժշտության և պարերի վրա՝ Ստամբուլի փառատոնը 1994 թվականից կոչվում է Ստամբուլի միջազգային երաժշտական փառատոն անվամբ։ Ամենահայտնի փառատոնը, որը Ստամբուլում միավորում է հազարավոր մարդկանց, Ստամբուլի բիեննալեն է։ Առաջին բիեննալեն անց է կացվել 1987 թվականին՝ երկու տարին մեկ։ Դրա առաջնային նպատակներից մեկը թուրքական վիզուալ արվեստների ներկայացումն էր։ Ներկայումս այն բաց է օտարերկրացի արտիստների համար։ Ստամբուլի միջազգային ամենաէլիտար բիեննալեներից մեկն է՝ Վենետիկի բիեննալեի և Սան Պաուլոյի արվեստների բիեննալեի հետ միասին։

Ժամանց և զվարճանք

Գրանդ բազարը աշխարհի ամենամեծ ծածկած շուկաներից մեկն է։

Ստամբուլն ունի պատմական և ժամանակակից բազմաթիվ առևտրի կենտրոններ։ Գրանդ բազարը, որը գործում է 1461 թվականից, աշխարհի ամենահին և ամենամեծ ծածկած շուկաներից մեկն է։ Մահմուտփաշան բացօթյա շուկա է, որը գտնվում է Գրանդ բազարի և Եգիպտական շուկայի միջև։ Վերջինս, մինչ 1660-ական թվականները եղել է Ստամբուլի համեմունքների ամենամեծ շուկան։ Galleria Ataköy-ը համարվում է Թուրքիայի ժամանակակից առաջին առևտրի կենտրոնը։ Բացվել է 1987 թվականին՝ նախագահ Թուրղուտ Օզալի մասնակցությամբ։ Ընդհանրապես, Ստամբուլում խոշոր մոլերը և առևտրի կենտրոնները կառուցվում են պատմական թերակղզուց դուրս։ Առևտրի կենտրոնների համաշխարհային խորհուրդը Akmerkez առևտրի կենտրոնին 1995 թվականին ճանաչել է «Եվրոպայի լավագույն առևտրի կենտրոն», իսկ 1996 թվականին՝ «աշխարհի լավագույն առևտրի կենտրոն»։ Istanbul Cevahir-ը բացվել է 2005 թվականին։ Բացման պահին այն եղել է մայրցամաքի ամենամեծ առևտրի կենտրոններից մեկը։ Kanyon-ը 2006 թվականին Kanyon «Առևտրային կառույց» անվանակարգում հաղթել է «Քաղաքային միջավայրի ճարտարապետական ակնարկ» մրցանակը։ Istinye Park-ը, որը գտնվում է Սարըյերի Իսթինյե թաղամասում և Zorlu Center-ը, որը գտնվում է Լևենտում Ստամբուլի նորակառույց առևտրի կենտրոններից մեկն է, որտեղ ներկայացված են համաշխարհային նորաձևության ամենահայտնի ապրանքանիշները։ Նիշանթաշըում գտնվող Աբդի Իփեկչի փողոցը և քաղաքի անատոլիական հատվածում գտնվող Բաղդադի պողոտան խոշոր առևտրային փողոցներ են։ Նիշանթաշը փողոցը համարվում է Ստամբուլի նորաձևության կենտրոնը։

Ամանորյա տոնածառ Նիշանթաշը փողոցի առևտրի կենտրոններից մեկի դիմաց։

Ստամբուլը հայտնի է իր ձկների ռեստորաններով, որոնցից մի քանի մի քանիսը գործում են 1880-ական թվականների վերջից։ Քաղաքի ամենահայտնի և բարձրակարգ ձկան ռեստորանները գտնվում են Բոսֆորի ափին, հիմնականում Օրթաքյոյ, Բեբեք, Արնավութքյոյ, Յենիքյոյ, Բեյլերբեյի և Չենգելքյոյ թաղամասերում։ Գում Գափու թաղամասի, որը գտնվում է Մարմարա ծովի ափին, առափնյա հետիոտնային գոտում գործում են հիսունից ավելի ձկան ռեստորաններ։ Իշխանաց կղզիները, որը գտնվում է մայրցամաքից 15 կիլոմետր (9 մղոն) հեռավորության վրա, նույնպես հայտնի են իրենց ձկների ռեստորաններով։ Շնորհիվ ռեստորանների, պատմական ամառանոցների և ազատ, առանց մեքենա փողոցների, Իշխանաց կղզիները հայտնի հանգստավայր են ստամբուլցիների և օտարերկրյա զբոսաշրջիկների համար։ Ստամբուլը հայտնի է նաև օսմանյան խոհանոցի մեջ մասնագիտացված ռեստորաններով։ Այդուհանդերձ, շնորհիվ Թուրքիայի հարավարևելյան և արևելյան մարզերից ներգաղթի մեծ ծավալների, որը սկսվել է 1960-ական թվականներին, քաղաքի ճաշացանկը 20-րդ դարի վերջին էական փոփոխությունների է ենթարկվել։ Խոհանոցի վրա մեծ ազդեցություն է ունեցել Մերձավոր Արևելքի խոհանոցը։ Արևելյան քաբաբը ստամբուլյան ճաշացանկի առաջին հորիզոնականներում՝ պատվերների քանակով։ Արևմտյան խոհանոց առաջարկող ռեստորանները հիմնականում կենտրոնացված են Բեյօղլուում, Բեշիկթաշում, Շիշլիում և Քադըքյոյում։

Ստամբուլը հայտնի է իր գիշերային կյանքով, ինչպես նաև իր պատմական պանդոկներով, որոնք դարերի, եթե ոչ հազարամյակների ընթացքում եղել են Ստամբուլի այցեքարտերից մեկը։ Իստիկլյալ պողոտայի վրա է գտնվում «Çiçek Pasajı»-ը, որտեղ գտնվում են Ստամբուլի ամենահայտնի գինետները, գարեջրատները և ռեստորանները։ Իստիկլյալ պողոտան հայտնի է իր բրենդային խանութներով։ Նրան զուգահեռ Նևիզադե փողոցում գտնվում են քաղաքի ամենահին գինետները և գարեջրատները։ Իստիկլյալ պողոտային կից շրջանները ապահովում են Բեյօղլուի գիշերային կյանքը։ Բեյօղլուում տարածված են փողոցային գարեջրատները, սրճարանները, իսկ ռեստորաններում հնչում է կենդանի երաժշտություն։ Ստամբուլում գիշերային կյանքը աշխույժ է նաև Նիշանթաշըում, Օրթաքյոյում, Բեբեքում և Քադըքյոյում։

Սպորտ

Առաջին նկարում պատկերված է Աթաթուրքի անվան օլիմպիական մարզադաշտը, իսկ երկրորդում՝ Türk Telekom Stadium-ը

Ստամբուլում են գործում Թուրքիայի ամենահին սպորտային ակումբները։ «Բեշիկթաշ» ֆուտբոլային ակումբը, որը հիմնադրվել է 1903 թվականին, Թուրքիայում ներկայումս գործող ամենահին սպորտային ակումբն է։ Շնորհիվ իր ունեցած կարգավիճակի որպես Թուրքիայի միակ ակումբ՝ «Բեշիկթաշը» ներկայացրել է թե Օսմանյան կայսրությունը, և թե Թուրքիայի Հանրապետությունը միջազգային մրցաշարերի ժամանակ։ Այդ իսկ պատճառով, «Բեշիկթաշը» թուրքական միակ ակումբն է, որին թույլատրվել է իր լոգոյում տեղադրել Թուրքիայի պետական դրոշը։ Ֆուտբոլային ակումբը ազգային առաջնությունում մի որոշ ժամանակ ունեցել է գերակա դիրք և միանձնյա առաջատարի դիրք։ «Գալաթասարայը» և «Ֆեներբահչեը» առավել մեծ հաջողությունների են հասել միջազգային առաջնություններում և Թուրքիայի ազգային գավաթը՝ համապատասխանաբար 20 և 19 անգամ։ «Գալաթասարայը» և «Ֆեներբահչեն» Ստամբուլի ֆուտբոլային այն ակումբներն են, որոնք արդեն մի քանի տասնամյակ լուրջ մրցակցում են միմյանց հետ։ «Գալաթասարայը» տեղակայված է քաղաքի եվրոպական հատվածում, իսկ «Ֆեներբահչեն»` ասիական։ Ընդորում, շատ սպորտային մեկնաբանների կարծիքով ստամբուլյան դերբին աշխարհում ամենադիտարժան և ամենաթեժ դերբիներից մեկն է։ Ստամբուլում գործում են բասկետբոլի 7 ակումբներ՝ Անադոլու Էֆեսը, Բեշիկթաշը, Դարյուշշաֆաքան, Ֆեներբահչեն, Գալաթասարայը, Ստամբուլ Բույուքշեհիր Բելեդիյեսպորը և Բույուքչեքմեջե բասկետբոլը։ Այս ակումբները հանդես են գալիս Բասկետբոլի Թուրքիայի առաջնության բարձրագույն խմբում։

Ստամբուլի սպորտային ենթակառուցվածքները կառուցվել կամ վերաշինվել են մինչև 2000 թվականը՝ ի աջակցություն Ստամբուլի կողմից Օլիմպիական խաղեր անցկացնելու հայտերի։ Աթաթուրքի օլիմպիական մարզադաշտը, Ստամբուլի ամենախոշոր բազմաֆունկցիոնալ մարզադաշտն է, որի կառուցումն ավարտվել է 2002 թվականին։ Թեթև աթլետիկայի ֆեդերացիաների միջազգային ասոցիացիայի կողմից այն ճանաչվել է թեթև աթլետիկայի առաջնակարգ մարզադաշտ։ Մարզադաշտում տեղի է ունեցել ՈՒԵՖԱ Չեմպիոնների Լիգայի 2004-2005 թվականների առաջնության եզրափակիչը։ Եզրափակիչը տեղի է ունեցել վերակառուցումից երեք տարի անց։ Türk Telekom Arena-ն բացվել է 2011 թվականին՝ փոխարինելու Ալի Սամի Յեն մարզադաշտը։ Մարզադաշտը հանդիսանում է «Գալաթասարայ» ֆուտբոլային ակումբի տնային մարզադաշտը,։ Vodafone Arena-ն բացվել է 2016 թվականին՝ փոխարինելու Ինյոնյու մարզադաշտին։ Այն հանդիսանում է «Բեշիկթաշ» ֆուտբոլային ակումբի տնային մարզադաշտը։ Վերջինս Թուրքիայի ներկայիս չեմպիոնն է։ Բոլոր չորս մարզադաշտերը ՈւԵՖԱ-ի մարզադաշտերի կատեգորիայում ունեն 4-րդ աստիճանի (նախկին 5 աստղ) կարգավիճակ։

Sinan Erdem Dome-ը, որը Եվրոպայի ամենամեծ մարզադահլիճն է, ընդունել է 2010 թվականի Բասկետբոլի աշխարհի առաջնությունը, 2012 թվականի Թեթև աթլետիկայի աշխարհի փակ առաջնությունը, ինչպես նաև 2011-2012 և 2016-2017 Եվրալիգայի եզրափակիչը։ Մինչ 2010 թվականը, երբ Sinan Erdem Dome-ը ընդունեց Բասկետբոլի աշխարհի առաջնությունը, Abdi İpekçi Arena-ն եղել է Ստամբուլի ամենամեծ փակ արենան, որն ընդունել է «Եվրոբասկետ 2001» առաջնությունը։ Մի շարք այլ փակ արենաներ, ներառյալ նաև «BJK Akatlar Arena»-ն, ակտիվորեն գործել են մինչև 2000 թվականը՝ ընդունելով Ստամբուլի և Թուրքիայի բասկետբոլի առաջնությունների հանդիպումները։ Վերջին բացված փակ արենան եղել է 13 800 տեղանոց «Ülker Sports Arena»-ն, որը բացվել է 2012 թվականին և համարվում է «Ֆեներբահչե» բասկետբոլային ակումբի տնային մարզադահլիճը։ Չնայած շինարարական բումին, 2000, 2004, 2008, 2012 և 2020 թվականների օլիմպիական խաղերը, ինչպես նաև Եվրո 2012 և Եվրո 2016 ֆուտբոլային առաջնություններն անցկացնելու փորձերը ձախողվել են։

Sinan Erdem Dome-ը (վերևում)
Ülker Sports Arena-ն (ներքևում)

2005-2011 թվականների ընթացքում Իստամբուլ պարկը ընդունել է ամենամյա Ֆորմուլա 1-ի Թուրքիայի գրան պրին։ Իստամբուլ պարկը երկար ժամանակ եղել է Թուրքիայի ամենամեծ ավտոմրցուղին։ 2005 և 2006 թվականներին Իստամբուլ պարկը ընդունել է նաև «Թեթև ավտոմեքենաների աշխարհի առաջնության» եզրափակիչը և «Լե Մանի եվրոպական սերիան»։ Դրանից հետո, ավտոմրցուղին չի ընդունել այս առաջնություններից և ոչ մեկը։ Ավտոմրցուղին 2005-2007 թվականներին ընդունել է նաև Թուրքիայի մոտո գրան պրին։ 2000 թվականի օգոստոսի 12-13-ը Ստամբուլն ընդունել է նաև Ֆորմուլա 1-ի «Մոտորանավակների մրցավազքի առաջնությունը»։ Որպես մրցուղի ծառայել է Բոսֆորի նեղուցը։ «Մոտորանավակների GPS աշխարհի առաջնության» եզրափակիչ մրցավազքը տեղի է ունեցել 2009 թվականի հունիսի 19-21-ը Բոսֆորում։ Ստամբուլի առագաստանավային սպորտի ակումբը, որը հիմնադրվել է 1952 թվականին, ամեն տարի ընդունում է առագաստանավային սպորտի և ծովային այլ սպորտաձևերի ինչպես տեղական, այնպես էլ միջազգային առաջնությունները Ստամբուլում և նրա սահմաններից դուրս։ Թուրքիայի մոտորանավակային սպորտի ակումբը ընդունում է խոշոր մոտորանավակների մրցավազքերը, ինչպես օրինակ Ռազմածովային ուժերի մրցաշարը։

Մեդիա

Հուրիեթը, որը հիմնվել է 1948 թվականին, Թուրքիայի ամենամեծ տպաքանակ ունեցող օրաթերթն է։

Պետական ռադիո և հեռուստաընկերությունների մեծ մասը տեղակայված են Անկարայում, սակայն Ստամբուլն է համարվում թուրքական մեդիայի հիմնական կենտրոնը։ Օսմանյան մեդիաարդյունաբերությունը տեղակայված է եղել կայսրության մայրաքաղաքում՝ Կոստանդնուպոլսում, որտեղ թուրքական առաջին թերթը՝ Takvim-i Vekayi-ն (հայերեն՝ Գործերի օրացույց) հրատարակվել է 1831 թվականից։ Չաղալօղլու թաղամասի Բաբ Ալի փողոցը, որտեղ տպագրվել է օրաթերթը, դարձել էր թուրքական տպագիր մամուլի կենտրոնը։ Վերջինս գտնվել է Բեյօղլուում և ձգվել Ոսկեղջյուրով մեկ։

Այսօր, Ստամբուլում տպագրվում են տարբեր պարբերականներ։ Հայրենական արտադրության թերթերի մեծ մասը տեղակայված են Ստամբուլում։ Նրանք ունեն խմբագրություններ նաև Անկարայում և Իզմիրում։ Հուրիեթի, Sabah-ի, Posta-յի և Sözcü-ի՝ երկրի չորս ամենավաճառվող թերթերի գլխամասերը գտնվում են Ստամբուլում։ Այս օրաթերթերից յուրաքանչյուրի վաճառքը շաբաթական գերազանցում է 275 000 օրինակը։ Հուրիեթի անգլիական ծառայությունը՝ Hürriyet Daily News-ը, տպագրվում է 1961 թվականից, սակայն Sabah-ի անգլիական ծառայությունը՝ Daily Sabah-ը, սկսել է տպագրվել միայն 2014 թվականից։ Ավելի փոքր տպագրություն ունեցող թերթեր, ինչպես օրինակ Habertürk-ը և Milliyet-ը, նույնպես տեղակայված են Ստամբուլում։

Թուրքիայի պետական հեռուստառադիոընկերության (TRT) Ստամբուլի գրասենյակը։

Ստամբուլում ռադիոհեռարձակումը սկսվել է 1927 թվականից, երբ Թուրքիայի առաջին ռադիոհեռարձակումը արձակվեց Էմինյոնյուի կենտրոնական փոստային ծառայության գրասենյակից։ Հետագա տարիների ընթացքում խորացել է ռադիոհեռարձակման նկատմամբ պետական վերահսկողությունը։ 1964 թվականին հիմնադրվել է TRT-ն՝ Թուրքիայի ռադիոյի և հեռուստատեսության պետական ընկերությունը, որը ընդհուպ մինչև 1990 թվականը հեռուստատեսային դաշտում ունեցել է մենաշնորհ։ Այսօր, TRT-ի կողմից հեռարձակվում է ազգային 4 ռադիոընկերություններ։ Սրանցից յուրաքանչյուրի տիրույթը տարածվում է Թուրքիայի տարածքի 90 %-ը։ Բացառություն են կազմում միայն լեռնային տարածքները։ Այս ռադիոընկերություններից միայն Radio 2-ն է, որ տեղակայված է Ստամբուլում։ Առաջարկելով բազմատեսակ հաղորդումներ՝ սկսած կրթական հաղորդումներից վերջացրած սպորտային իրադարձություններով, Radio 2-ը Թուրքիայի ամենահայտնի ռադիոընկերությունն է։ 2009 թվականի ապրիլի 2-ից TRT-ն բացել է նաև հայկական ծառայություն։ Ստամբուլի ռադիոալիքները ամենազբաղվածն են ողջ Թուրքիայում, որոնք հեռարձակում են ինչպես թուրքալեզու, այնպես էլ անգլալեզու և ֆրանսալեզու հաղորդումներ։ Երկլեզվանի հաղորդումներ ունեցող ռադիոալիքներից մեկը Açık Radyo-ն է (94.9 FM)։ Թուրքիայի առաջին մասնավոր և առաջինը արտասահմանյան երգեր հնչեցրած ռադիոընկերությունը Ստամբուլի Metro FM-ն է (97.2 FM)։ Պետական Radio 3 ռադիոընկերությունը, որը տեղակայված է Անկարայում, նույնպես հեռարձակում է անգլալեզու երաժշտություն։ Անգլերենով նորություններ է հեռարձակում նաև NTV Radyo-ն (102.8 FM).։

TRT Çocuk-ը TRT-ի միակ հեռուստաընկերությունն է, որը տեղակայված է Ստամբուլում։ Ստամբուլում են տեղակայված Թուրքիայի ամենահեղինակավոր հեռուստաընկերությունների և միջազգային մեդիաընկերությունների տարածաշրջանային գրասենյակները։ Ստամբուլում է գտնվում Star TV-ի գրասենյակը, որը Թուրքիայի առաջին մասնավոր հեռուստաընկերությունն է։ Այն հիմնադրվել է 1990 թվականին՝ ի պատասխան TRT-ի կողմից հաստատված մենաշնորհի։ Star TV-ն և Show TV-ն, որը նույնպես տեղակայված է Ստամբուլում, ամենահայտնի հեռուստաընկերություններն են Թուրքիայում և հեռարձակում են ամերիկյան և թուրքական արտադրության հեռուստասերիալներ։ Kanal D-ն և ATV-ն նույնօես տեղակայված են Ստամբուլում։ Նրանք հեռարձակում են ինչպես հեռուստասերիալներ, այնպես էլ ժամանցային և լրատվական հաղորդումներ։ NTV-ն (ամերիկյան MSNBC-ի հետ համատեղ) և Sky Turk 360-ը ամենահեղինակավոր լրատվական հաղորդումներ ունեցող հեռուստաընկերություններն են։ Երկուսն էլ տեղակայված են Ստամբուլում։ BBC-ի տարածաշրջանային գրասենյակը գտնվում է Ստամբուլում, որը հեռարձակում է թուրքալեզու լրատվական հաղորդումներ։ 1999 թվականին ամերիկյան CNN-ը իր թուրքալեզու CNN Türk ծառայությունն է բացել Ստամբուլում։ 2000 թվականից Ստամբուլում իր հեռարձակումն է սկսել CNBC-e հեռուստաընկերությունը, որը հիմնականում հեռարձակում է ժամանցային և բիզնես հաղորդումներ։

Թուրքական հեռուստասերիալները բավականին տարածված են աշխարհում։ Հեռուստասերիալների մեծ մասը նկարահանվել են Ստամբուլում։ Այդ հեռուստասերիալներից են Վարձու սերը, Սև սերը, Հոյակապ դարը, Հոյակապ Դար։ Քյոսեմ սուլթան, Ելակի բույրը, N 309, Այս քաղաքը կհետևի քեզ, Ասա ինձ, թե ինչպես սիրել, Արգելված սեր, Արևին սպասելով, Բարձրաշխարհիկ հասարակություն, Գիշերվա թագուհին, Լիալուսին, Մակընթացություն, Ներսում, Տիկին Ֆազիլեթը և նրա դուստրերը, Սեր և պատիժ, Սերը բառեր չի հասկանում, Ստամբուլի երկու դեմքը և այլն։

Կրթություն

Հիմնական հոդված՝ Կրթությունը Թուրքիայում

Ստամբուլի համալսարանի գլխավոր մուտքը։ Համալսարանը ամենահինն է Թուրքիայում և հիմնադրվել է 1453 թվականին։

Ստամբուլի համալսարանը, որը հիմնադրվել է 1453 թվականին, Ստամբուլի ամենահին թուրքական կրթական հաստատությունն է։ Սկզբնական շրջանում լինելով իսլամական դպրոց՝ 19-րդ դարում համալսարանում բացվել են իրավաբանական, բժշկական և գիտության ֆակուլտետներ։ Թուրքիայի Հանրապետության հռչակումից հետո՝ համալսարանը աշխարհիկացվել է։ Ստամբուլի տեխնիկական համալսարանը, որը հիմնադրվել է 1773 թվականին, ինժեներական գիտությունների նվիրված աշխարհի երրորդ ամենահին համալսարանն է։ Այս համալսարանները Ստամբուլի ութ հանրային համալսարաններից միայն երկուսն են։ Ստամբուլի մյուս հայտնի համալսարանը Միմար Սինանի անվան գեղարվեստի համալսարանը, որը մինչև 1970-ական թվականները եղել է արվեստի ուղղվածություն ունեցող թուրքական միակ համալսարանը։ Մարմարա համալսարանը երկրի մեծությամբ երրորդ բարձրագույն ուսումնական հաստատությունն է։

Ռոբերտ քոլեջը, որը հիմնադրվել է 1863 թվականին, ամերիկյան էլիտար ուսումնական հաստատություն է։ 1971 թվականին քոլեջի բարձրագույն կրթության բաժնի հենքի վրա բացվել է Բոսֆորի համալսարանը։

Ստամբուլում հիմնադրված համալսարանների մեծ մասը հովանավորվում են կառավարության կողմից։ Քաղաքում գործում են մեծ թվաքանակով մասնավոր համալսարաններ։ Ստամբուլի առաջին ժամանակակից մասնավոր համալսարանը, ինչպես նաև ԱՄՆ սահմաններից դուրս կառուցված ամենահին ամերիկյան դպրոցը, Ռոբերտ քոլեջն է, որը հիմնադրվել է 1863 թվականին ամերիկացի բարերար Քրիստոֆեր Ռոբերտի և ուսուցիչ-միսիոներ Սայրուս Հեմլինի կողմից։ 1971 թվականին Ռոբերտ քոլեջի բարձրագույն կրթության բաժնի հենքի վրա բացվել է Բոսֆորի համալսարանը։ Թուրքիայում մասնավոր համալսարանները պաշտոնապես արգելվել են 1982 թվականի խմբագրությամբ սահմանադրության ընդունումից առաջ։ Սակայն 1970-ական թվականներին Ստամբուլում գործել են մոտ 50 մասնավոր «ավագ դպրոցներ», որոնք ունեցել են համալսարանի կարգավիճակ։ 1982 թվականից հետո Ստամբուլում առաջին մասնավոր համալսարանը եղել է Քոչ համալսարանը (հիմնվել է 1992 թվականին)։ Հաջորդ տասնամյակում Ստամբուլում բացվել են մի քանի տասնյակ համալսարաններ։ Ներկայումս, քաղաքում գործում են առնվազն 30 մասնավոր համալսարաններ, ներառյալ նաև Ստամբուլի առևտրային համալսարանը և Քադիր Հաս համալսարանը։ Ստամբուլի Բաշաքշեհիր թաղամասում կառուցվում է Bio Istanbul կենսաբժշկական հետազոտությունների և զարգացման կենտրոնը, որտեղ սովորելու են 15 000 ուսանողներ, 20 000 գիտաշխատողներ։ Այստեղ կարող են սովորել միայն բակալավրի աստիճան ունեցող ուսանողները։

Քուլելի բարձրագույն ռազմական դպրոցը (1845)

2007 թվականի դրությամբ Ստամբուլում գործել են 4350 դպրոցներ, որոնց կեսը եղել են տարրական դպրոցներ։ Յուրաքանչյուր դպրոցում, միջինում, սովորում է 688 աշակերտ։ Վերջին տարիներին Ստամբուլի կրթական համակարգը էականորեն ընդլայնվել է։ 2000-2007 թվականներին դասասենյակների և ուսուցիչների թիվը կրկնապատկվել է, իսկ աշակերտների թիվը աճել է ավելի քան 60 %-ով։ Գալաթասարայի վարժարանը, որը հիմնվել է 1481 թվականին որպես Գալաթայի պալատական կայսերական դպրոց, Ստամբուլի ամենահին ավագ դպրոցը և քաղաքի երկրորդ ամենահին ուսումնական հաստատությունն է։ Այն կառուցվել է Բայեզիդ II-ի պահոցի վայրում, ով ուսանողների համախմբան ճանապարհով փորձում էր նպաստել կայսրության ծաղկման և բարգավաճման գործընթացին։ Այն Թուրքիայի անատոլիական տիպի ամենահայտնի դպրոցներից մեկն է։ Անատոլիական տիպի դպրոցները հիմնական շեշտադրությունը դնում են օտար լեզուների ուսումնասիրության վրա։ Գալաթասարայը, օրինակ, հիմնական շեշտադրումը դնում է ֆրանսերենի վրա, անատոլիական մյուս դպրոցներում թուրքերենի հետ միասին ուսումնասիրվում է նաև անգլերեն և գերմաներեն։ Քաղաքում գործում են նաև օտարալեզու ավագ դպրոցներ, ինչպես օրինակ Ստամբուլի իտալական վարժարանը, որը հիմնադրվել է 19-րդ դարում՝ օտարազգիների կրթության համար։

Քուլելի բարձրագույն ռազմական դպրոցը, որը ձգվում է Բոսֆորով մեկ Չենգելքյոյ թաղամասում, և Թուրքիայի ռազմածովային ավագ դպրոցը, որը գտնվում է Իշխանաց կղզիներում, ռազմական բարձրագույն դպրոցներ են, որոնք լրացվում են ռազմական բարձրագույն ակադեմիաներով՝ Թուրքիայի ռազմաօդային ուժերի ակադեմիան, Թուրքիայի ռազմական ակադեմիան և Թուրքիայի ռազմածովային ակադեմիան։ Դարյուշշաֆաքա ավագ դպրոցը անվճար կրթություն է տրամադրում բոլոր այն երեխաներին, ովքեր, առնվազն, միակողմանի ծնողազուրկ են։ Դարյուշշաֆաքայում սովորում են չորրորդ դասարանից։ Աշակերտները չորրորդ դասարանից սովորում են անգլերեն, իսկ վեցերորդ դասարանից սկսում են սովորել երկրորդ օտար լեզու՝ գերմաներեն կամ ֆրանսերեն։ Մյուս հայտնի դպրոցներից են Ստամբուլի վարժարանը, որը հիմնադրվել է 1884 թվականին և Քաթաբաշի տղաների վարժարանը։ Վերջինս հիմնադրվել է 1908 թվականին։ 1955 թվականին հիմնադրվել է Քադըքյոյի Անադոլու վարժարանը։

Հանրային ենթակառուցվածքներ

Սիլահթաևաղայի էլեկտրակայանը, որտեղ ներկայումս տեղակայված է SantralIstanbul արվեստի թանգարանը, 1914-1952 թվականներին եղել է Ստամբուլի էներգիայի միակ աղբյուրը։

Ստամբուլի ջրային մատակարարման առաջին աղբյուրը թվագրվում է քաղաքի վաղ շրջանի պատմությանը, երբ ջրանցույցները (ինչպես օրինակ Վաղեսի ջրանցույց) կուտակում էին քաղաքի ջուրը ստորգետնյա բազմաթիվ ջրամբարներում։ Սուլեյման I Քանունու հրամանով կառուցվել է Քըրքչեշմեի ջրային համակարգը։ 1563 թվականի դրությամբ ամեն օր քաղաքի 158 տարբեր հատվածները համակարգը մատակարարում էր 4200 խորանարդ մետր (150 000 խորանարդ ֆուտ) ջուր։ Վերջին տարիներին, ի պատասխան աճող հանրային պահանջի, տարբեր աղբյուրների ջրերը հավաքվում էին հանրային ջրավազաններում, ինչպես օրինակ Ահմեդ III ջրավազան։ Այդ նպատակով կառուցվել էին ջրատար հատուկ համակարգեր։ Այսօր, Ստամբուլը ունի քլորացված և ֆիլտրված ջրամատակարարում, իսկ ջրի մաքրման գործընթացը ղեկավարվում է Ստամբուլի ջրի և կոյուղու վարչության կողմից (թուրքերեն՝ İstanbul Su ve Kanalizasyon İdaresi, İSKİ)։

Սիլահթարաղայի էլեկտրակայանը՝ ածխավառ էլեկտրակայան, որը գտնվում էր Ոսկեղջյուրի ափին, 1914-1952 թվականներին եղել է Ստամբուլի էներգիայի միակ աղբյուրը։ 1914 թվականին ավարտվել է էլեկտրակայանի առաջին շարժիչի կառուցումը։ Թուրքիայի Հանրապետության հռչակումից հետո, էլեկտրակայանը հանձնվեց վերակառուցման՝ քաղաքի բնակչության աճող պահանջարկը բավարարելու համար։ 1923 թվականին էլեկտրակայանի հզորությունը 23 մեգավատտից աճեց և 1956 թվականին հասավ առավելագույն 120 մեգավատտի։ Էլեկտրակայանի հզորությունը գործունեության վերջին տարիներին սկսեց էականորեն կրճատվել, իսկ 1983 թվականին այն վերջնականորեն փակվեց։ Թուրքական էլեկտրական պետական ծառայությունը իր հիմնադրման պահից (1970 թվական) մինչև 1984 թվականը մենաշնորհ է ունեցել էլեկտրականության արտադրման և բաշխման գործընթացում, սակայն ներկայումս ծառայությունը, որը բաժանվել է Թուրքիայի էլեկտրականության արտադրման և փոխանակման կազմակերպության (TEAŞ) և Թուրքիայի էլեկտրականության բաշխման կազմակերոպության միջև, մրցակցում է մասնավոր էլեկտրակայանների հետ։

Ստամբուլի կենտրոնական փոստի ներկայիս շենքը, որը կառուցվել է 1909 թվականին։

Օսմանյան կայսրության Փոստի և հեռագրության նախարարությունը հիմնվել է 1840 թվականին, իսկ փոստային առաջին գրասենյակը՝ Կայսերական փոստային գրասենյակը բացվել է Նոր մզկիթի հարակից տարածքում։ 1876 թվականին բացվել է Ստամբուլի և Օսմանյան կայսրության տարածքից դուրս գտնվող տարածքների միջև առաջին միջազգային փոստային համակարգը։ 1847 թվականին օսմանյան սուլթան Աբդուլ Մեջիդը Սեմյուել Մորզեին իր պաշտոնական երախտիքն է հայտնել՝ հեռագրի հայտնաբերման համար։ 1856 թվականին Ղրիմի պատերազմի վերջին ամիսներին ավարտվել է Ստամբուլ- Էդիրնե հեռագրային առաջին գծի շինարարությունը։ Նորահայտ հեռախոսակապը Ստամբուլում հայտնվել է 1881 թվականին։ 1909 թվականին, երբ Ստամբուլում սկսեց գործե առաջին ոչ ավտոմատ հեռախոսակայանը, Փոստի և հեռագրության նախարարությունը վերանվանվեց Փոստի,հեռագրության և հեռախոսակապի նախարարության։ GSM բջջային ցանցերը Թուրքիայում հայտնվել են 1994 թվականին, երբ Ստամբուլը դարձավ աշխարհի առաջին քաղաքներից մեկը, որտեղ ներդրվեց բջջային կապը։ Այսօր, բջջային և քաղաքային հեռախոսակապը ապահովվում է մասնավոր ընկերությունների միջոցով։ Ոլորտում առաջատարը Turk Telekom-ն է։ Վերջինս 1995 թվականին առանձնացել է Փոստի, հեռագրության և հեռախոսակապի նախարարությունից, իսկ արդեն 2005 թվականին՝ մասնավորեցվել է։ Փոստային ծառայությունները մնում են Փոստի և հեռագրության կազմակերպության վերահսկողության ներքո (կրճատ՝ ՓՀԿ (թուրքերեն՝ PTT))։

2000 թվականի դրությամբ, Ստամբուլում գործում են 137 հիվանդանոցներ, որոնցից 100-ը եղել են մասնավոր։ Թուրքիայի քաղաքացիները իրավունք ունեն սուբսիդավորվող առողջապահական օգնություն ստանալ պետական հիվանդանոցներում։ Քանի որ հանրային հիվանդանոցները մշտապես ծանրաբեռնված են կամ ավելի դանդաղ են աշխատում, մասնավոր հիվանդանոցները առավել նախընտրելի են նրանց համար, ովքեր կարող են վճարել բժշկական ծառայությունների համար։ Վերջին տասնամյակում մասնավոր հիվանդանոցների պահանջարկը ավելի է մեծացել։ Միայն 2005-2009 թվականների ընթացքում մասնավոր հիվանդանոցները դիմողների ընդհանուր թիվը 6 %-ից հասել է 29 %-ի։ Մասնավոր հիվանդանոցներից շատերը, ինչպես նաև հանրային որոշ հիվանդանոցներ, կահավորված են ժամանակակից բուժական տեխնիկայով, ներառյալ մագնիսա-ռեզոնանսային տոմոգրաֆիայի ապարատներով։ Որոշ հիվանդանոցներում գործում են նաև բժշկական հետազոտությունների կենտրոններ։ Թուրքիան ունի ավելի շատ հիվանդանոցներ, որոնք լիցենզավորված են ամերիկյան «Միացյալ կոմիտե» կազմակերպության կողմից, քան աշխարհի մեկ այլ երկիր։ Հիվանդանոցների մեծ մասը կենտրոնացած են երկրի խոշոր քաղաքներում։ Առողջապահության բարձր որակը, հատկապես մասնավոր կլինիկաներում, նպաստել է Թուրքիայում բժշկական տուրիզմի զարգացմանը։ Միայն 2007-2008 թվականներին բժշկական տուրիզմը աճել է 40 %-ով։ Աչքի լազերային վիրահատությունները ամենատարածվածն են բժշկական զբոսաշրջիկների շրջանում, իսկ Թուրքիան այս ոլորտում բավականին զարգացել է։

Տրանսպորտ

Սուլթան Մեհմեդ Ֆաթիհի կամուրջը Բոսֆորի վրա կառուցված կախովի երեք կամուրջներից մեկն է։

Ստամբուլով են անցնում Otoyol 1, Otoyol 2, Otoyol 3 և Otoyol 4 ավտոմայրուղիները։ Otoyol 1 մայրուղին քաղաքի ներսում ձևավորում է օղակաձև ճանապարհ և անցնում Բոսֆորի կամրջի վրայով, իսկ Otoyol 2 ավտոմայրուղին օղակաձև ճանապարհ կազմելով անցնում է քաղաքի արվարձաներով և հատում Սուլթան Մեհմեդ Ֆաթիհի կամուրջը։ Այնուհետ Otoyol 2 ավտոմայրուղին շարունակվում է դեպի արևմուտք՝ Էդիրնե, իսկ Otoyol 4 ավտոմայրուղին ձգվում է դեպի հարավ-արևելք՝ Անկարա։ Otoyol 2-ը, Otoyol 3-ը և Otoyol 4-ը մտնում են Եվրոպական Ե80 ավտոմայրուղու (Տրանս-եվրոպական ավտոմայրուղի) կազմի մեջ, որն ձգվում է Պորտուգալիայից մինչև թուրք-իրանական սահման։ 2011 թվականի դրությամբ, Բոսֆորի վրա կառուցված առաջին և երկրորդ կամուրջները օրական տեղափոխել են մինչև 400 000 փոխադրամիջոցներ։ Սելիմ Ահեղի կամուրջը շահագործման է հանձնվել 2016 թվականի օգոստոսի 26-ին։ Մինչ կամրջի շահագործումը, բնապահպանական խմբերը ահազանգում էին, որ երրորդ կամրջի շինարարությունը կվտանգի Ստամբուլի հյուսիսային շրջանների էկոհամակարգը։ Բացի երեք կամուրջներից, որոնք կառուցված են Բոսֆորի վրա, նեղուցի տակով անցնում է Եվրասիա թունելը։ Վերջինս շահագործման է հանձնվել 2016 թվականի դեկտեմբերի 20-ին։ Թուրքիայի ասիական և եվրոպական հատվածները իրար են կապում նաև մոտորանավակները, որոնք հիմնականում տեղափոխում են զբոսաշրջիկների։

Ստամբուլի պատմական տրամվայը և տրամվայի ժամանակակից համակարգը

Ստամբուլի հասարակական տրանսպորտի քաղաքային համակարգը հանդիսանում է տրամվայների, ֆունիկուլյորների, մետրոպոլիտենի գծերի, ավտոբուսային ցանցի, արագընթաց ավտոբուսային ցանցի և լաստանավերի համակցություն։ Հասարակական տրանսպորտի տոմսերի գները ներառում են նաև ավելացված արժեքը, եթե կիրառվում են 2009 թվականին թողարկված IstanbulKart փոքր պլաստիկ քարտերը, կամ ավելի հին՝ Աքբիլ էլեկտրոնային քարտերը։ Ստամբուլում տրամվայները ի հայտ են եկել 1872 թվականին։ Առաջին տրամվայները քաղաքում եղել են ձիաքարշ։ Առաջին էլեկտրական տրամվայները քաղաքում ի հայտ են եկել միայն 1960-ական թվականներին։ Ցանցը ղեկավարվում է Ստամբուլի էլեկտրագնացքների, տրամվայի և Թյունելի վարչության կողմից։ Տրամվայի ցանցի դերակատարությունը մեծացավ 1990-ական թվականներին, երբ վերականգնվեց Ստամբուլի պատմական տրամվայի գործունեությունը և ներդրվեցին տրամվայի ժամանակակից գծեր։ Ներկայումս, տրամվայի ծառայություններից օրական օգտվում են մինչև 265 000 մարդ։ Թյունելը ֆունիկուլյորը բացվել է 1875 թվականին և եղել է աշխարհի երկրորդ ամենահին ստորգետնյա երկաթգիծը՝ Լոնդոնի երկաթուղային ցանցից հետո։ Այն մինչ օրս ուղևորներ է փոխադրում Քարաքյոյից մինչև Իստիկլյալ պողոտա՝ 573 մետր (1880 ոտնաչափ) ընդհանուր ուղեգծով։ 2006 թվականին շահագործման է հանձնվել ժամանակակից ֆունիկուլյորը, որն իրար է կապում Թաքսիմ հրապարակը և Քաբաթաշ թաղամասը։

Ստամբուլի մետրոպոլիտենի Լևենտ կայարանը

Ստամբուլի մետրոպոլիտենը բաղկացած է հինգ հիմնական գծերից՝ M1, M2, M3 և M6, որոնք գտնվում են քաղաքի եվրոպական հատվածում, իսկ M4-ը գտնվում է քաղաքի ասիական հատվածում։ Այս գծերը հատվում են M5, M7 և M8 գծերի հետ, որոնք գտնվում են կառուցման փուլում։ Ստամբուլի մետրոպոլիտենի երկու կողմերը (ասիական և եվրոպական) կապված են Մարմարայ թունելի միջոցով, որը կառուցված է Բոսֆորի նեղուցի տակ։ Մարմարայը շահագործման է հանձնվել 2013 թվականին և համարվում է առաջին երկաթգիծը, որն իրար է կապում Արևելյան Թրակիան և Անատոլիան։ Մարմարայի երկաթգծի կառուցման արդյունքում, քաղաքում երկաթուղուց օգտվողների թվաքանակը բնակչության 4 %-ից հասել է 28 %-ի։ Այս ցուցանիշով Ստամբուլը զիջում է միայն Տոկիոյին և Նյու Յորքին։ Մինչ երկաթգծի նոր ցանցի շահագործումը, ավտոբուսները օրական տեղափոխում էին ավելի քան 2,2 միլիոն մարդու, ովքեր բնակվում էին քաղաքի տարբեր հատվածներում։ Ստամբուլի մետրոավտոբուսը՝ հասարակական տրանսպորտի արագընթաց տեսակներից մեկը, ուղղագիծ գծերի միջոցով հատում է Բոսֆորի կամուրջը։ Ստամբուլի ծովային ավտոբուսները քաղաքի երկու մասերից ծովային ճանապարհով տեղափոխում են բնակիչներին և զբոսաշրջիկներին։ Նրանք քաղաքի նավահանգիստներից բնակիչներին Բոսֆորի և Ոսկեղջյուրի երկայնքով տեղափոխում են ընդհուպ մինչև Սև ծով։ Մարմարա ծովում առկա ուղղությունները ներառյալ, Ստամբուլի ծովային ավտոբուսները իրականացնում են ամենամեծ թվաքանակով ուղևորափոխադրումներն աշխարհում։ Քաղաքի գլխավոր զբոսաշրջային տերմինալը Ստամբուլի նավահանգիստն է։ Վերջինս գտնվում է Քարաքյոյում և ամեն ժամ տեղափոխում մոտ 10 000 ուղևորների։ Այցելուների մեծ մասը Ստամբուլ ժամանում է օդային ճանապարհով, սակայն յուրաքանչյուր տարի 1,5 միլիոն զբոսաշրջիկներ Ստամբուլ են ժամանում ծովային ճանապարհով։

Կառուցվելով 1873 թվականին՝ կայարանի փոքր տերմինալը եղել է Օսմանյան կայսրության Ռումելիայի երկաթուղու գլխավոր տերմինալը։ Վերջինս կայսրության մայրաքաղաքը կապել է Վիեննայի հետ։ Սիրքեջի կայարանի ներկայիս մասնաշենքը կառուցվել է 1888-1890 թվականներին և դարձել Արևելյան ճեպընթացի, որն իրար էր կապում Փարիզը և Ստամբուլը, արևելյան ծայրակետը։

Ստամբուլում միջազգային երկաթուղային ցանցը ներդրվել է 1889 թվականին, որն իրար էր կապում Բուխարեստը և Սիրքեջի կայարանը։ Վերջինս համարվում էր նաև Արևելյան ճեպընթացի արևելյան ծայրակետը։ Արևելյան ճեպընթացը Փարիզը կապում էր Ստամբուլին։ Դեպի Բուխարեստ և Սալոնիկ մշտական փոխադրումները շարունակվել են ընդհուպ մինչև 2010-ականների սկիզբը, երբ Մարմարայի կառուցման պատճառով այն ընդհատվեց։ Ընդհատման պատճառներից մեկը Հունաստանում առկա տնտեսական ճգնաժամն էր։ 1908 թվականին Հայդարփաշա կայարանի կառուցումից հետո, վերջինս դարձել է Բաղդադի երկաթուղու արևմտյան ծայրակետը։ Արդյունքում, ընդլայնվել է նաև Հեջազ երկաթուղին։ Այսօր, երկու երկաթուղիններն էլ չեն շահագործվում Ստամբուլում։ Ուղևորափոխադրումները դեպի Անկարա և Թուրքիայի մյուս քաղաքներ իրականացվել են Թուրքական պետական երկաթուղու կողմից, սակայն Մարմարայի կառուցման և «Անկարա-Ստամբուլ արագընթաց երկաթգծի» շահագործման արդյունքում 2012 թվականին սովորական ավտոբուսափոխադրումները դադարեցվեցին։ Նոր կայարանները, որոնք պետք է փոխարինեն Հայդարփաշային ու Սիրքեջիին և միացնեն քաղաքի երկաթուղային այն ցանցերը, որոնք միացված չէին այս կայարաններին, նախատեսվում է, որ կբացվեն Մարմարայի կառուցումից հետո։ Այդուհանդերձ, ներկայումս Ստամբուլում չկա միջքաղաքային երկաթուղային ծառայություն։ Այդ բացը լրացնում են մասնավոր կազմակերպությունները, որոնք ավտոբուսների միջոցով կազմակերպում են ուղևորափոխադրումները։ Ստամբուլի ավտոբուսային կենտրոնական պարկը ամենամեծն է Եվրոպայում, որտեղ գործում են շուրջ 15 000 ավտոբուսներ։ Ավտոբուսները օրական տեղափոխում են մինչև 600 000 ուղևորների։ Ավտոբուսային գծի ընդհանուր երկարությունը հավասար է Ստամբուլից Ֆրանկֆուրտ ընկած հեռավորությանը։

Աթաթուրքի անվան միջազգային օդանավակայանը, որը 2015 թվականի տվյալներով տեղափոխել է 61.8 միլիոն մարդու, քաղաքի ամենամեծ և գլխավոր օդանավակայանն է։

Ստամբուլում գործում են երկու միջազգային օդանավակայաններ։ Ամենամեծը Աթաթուրքի անվան միջազգային օդանավակայանն է, որը գտնվում է քաղաքից 24 կիլոմետր (15 մղոն) հեռավորության վրա։ 2015 թվականի դրությամբ, օդանավակայանը տեղափոխել է 61,3 միլիոն մարդու։ Այս ցուցանիշներով Ստամբուլը Եվրոպայում երրորդն է և ութերորդը՝ աշխարհում։ Սաբիհա Գյոքչենի անվան միջազգային օդանավակայանը, որը քաղաքի կենտրոնից գտնվում է 45 կիլոմետր (28 մղոն) հեռավորության վրա, բացվել է 2001 թվականին՝ Աթաթուրքի անվան օդանավակայանը բեռնաթափելու նպատակով։ Հիմնականում սպասարկելով բյուջետային ավիաընկերությունների՝ Ստամբուլի երկրորդ օդանավակայանը դարձել է ավելի հայտնի 2009 թվականին, երբ բացվել է նոր միջազգային տերմինալը։ 2012 թվականի տվյալներով օդանավակայանը տեղափոխել է 14.7 միլիոն մարդու։ Մեկ տարի անց Օդանավակայանների միջազգային խորհուրդը օդանավակայանը ճանաչել է աշխարհում ամենաարագ աճողը։ Աթաթուրքի անվան օդանավակայանը նույնպես արագ աճում է։ 2011 և 2012 թվականներին ուղևորների ընդհանուր թիվը աճել է 20,6 %-ով։ Այս ցուցանիշով օդանավակայանը աշխարհի թոփ 30 օդանավակայանների շարքում առաջինն է։ Ստամբուլի օդանավակայանների ծանրաբեռնվածության պատճառով՝ երրորդ միջազգային օդանավակայանը կառուցվում է Սև ծովի ափին։ Աթաթուրքի անվան օդանավակայանում նոր թռիչքուղու կառուցումը մերժվեց, քանի որ այն բավականաչափ ծախսատար էր։ Նոր օդանավակայանի կառուցման դեմ պայքարում են բնապահպանները՝ կապված շրջակա միջավայրի վնասների հետ։ Ներկայումս կառուցման փուլում է գտնվում Ստամբուլի նոր օդանավակայանը, որը շահագործումից հետո լինելու է աշխարհի ամենամեծ օդանավակայանը։ Նախագծի չորս փուլերի ավարտից հետո, օդանավակայանը տարեկան կսպասարկի 150 միլիոն ուղևորների։

Պատկերասրահ

• 
  Ոսկեղջյուր
• 
  Դոլմաբահչե պալատը
• 
  Ստամբուլը երեկոյան
• 
  Օրթաքյոյ մզկիթը

• 
  Էմինյոնյու
• 
  Իստիկլյալ փողոցը
• 
  Հովհաննես Պողոս 2-րդի արձանը
• 
  Թաքսիմ հրապարակում
• 
  Թաքսիմ հրապարակ
• 
  Օրթաքյոյ մզկիթ
• 
  Սուրբ Անտուանի եկեղեցին
• 
  Ամրոց Ռումելհիսար

Քույր-քաղաքներ

•  Ալմաթի, Ղազախստան (1998)
•  Ակտաու, Ղազախստան
•  Ամման, Հորդանան (1997)
•  Բանգկոկ, Թաիլանդ (2009)
•  Բարսելոնա, Իսպանիա (1997)
•  Բեյրութ, Լիբանան (2010)
•  Բենգազի, Լիբիա (2013)
•  Բեռլին, Գերմանիա (1989)
•  Բուսան, Հարավային Կորեա (2008)
•  Գիզա, Եգիպտոս (2012)
•  Գուանչժոու, Չինաստան (2012)
•  Դամասկոս, Սիրիա (2006)
•  Դուբայ, ԱՄԷ (1997)
•  Դուրրաս, Ալբանիա (1998)
•  Թավրիզ, Իրան (2010)
•  Թբիլիսի, Վրաստան (ապրիլի 18, 2016)
•  Թունիս, Թունիս (2010)
•  Լահոր, Պակիստան (1975)
•  Խարթում, Սուդան (2001)
•  Կազան, Ռուսաստան (2002)
•  Կահիրե, Եգիպտոս (1988)
•  Կոնստանցա, Ռումինիա (2001)
•  Հյուստոն, ԱՄՆ (1988)
•  Մարի, Թուրքմենստան (1994)
•  Մեխիկո, Մեքսիկայի Միացյալ Նահանգներ (2010)
•  /  Նիկոսիա, Կիպրոս / Հյուսիսային Կիպրոսի Թուրքական Հանրապետություն (2020)
•  Նջամենա, Չադ (2014)
•  Շանհայ, Չինաստան (1997)
•  Պլովդիվ, Բուլղարիա (2001)
•  Ջակարտա, Ինդոնեզիա (2007)
•  Ջիդդա, Սաուդյան Արաբիա (1984)
•  Ջոհոր Բահրու, Մալայզիա (1983)
•  Ռաբաթ, Մարոկկո (1991)
•  Ռիո դե Ժանեյրո, Բրազիլիա (1965)
•  Սանկտ Պետերբուրգ, Ռուսաստան (1990)
•  Սարաևո, Բոսնիա և Հերցեգովինա (1997)
•  Սիմոնոսեկի, Ճապոնիա (1972)
•  Սկոպիե, Հյուսիսային Մակեդոնիա (ապրիլի 3, 2003)
•  Վարշավա, Լեհաստան
•  Վենետիկ, Իտալիա (2007)
•  Քյոլն, Գերմանիա (1997)
•  Օդեսա, Ուկրաինա (1997)
•  Օշ, Ղրղզստան (1998)

Տես նաև

• Հայերը Կոստանդնուպոլսում

Ծանոթագրություններ

Գրականություն

• ʻAner, Nadav (2005). Pergola, Sergio Della; Gilboa, Amos; Ṭal, Rami (eds.). The Jewish People Policy Planning Institute Planning Assessment, 2004–2005: The Jewish People Between Thriving and Decline. Jerusalem: Gefen Publishing House Ltd. ISBN 978-965-229-346-6.
• Athanasopulos, Haralambos (2001). Greece, Turkey, and the Aegean Sea: A Case Study in International Law. Jefferson, N.C.: McFarland & Company, Inc. ISBN 978-0-7864-0943-3.
• Barnes, Timothy David (1981). Constantine and Eusebius. Cambridge, Mass.: Harvard University Press. ISBN 978-0-674-16531-1.
• Baynes, Norman H. (1949). Baynes, Norman H.; Moss, Henry S. L. B (eds.). Byzantium: An Introduction to East Roman Civilization. Oxford, Eng.: Clarendon Press. ISBN 978-0-674-16531-1.
• Béhar, Pierre (1999). Vestiges d'Empires: La Décomposition de l'Europe Centrale et Balkanique. Paris: Éditions Desjonquères. ISBN 2-84321-015-1.
• Bideleux, Robert; Jeffries, Ian (1998). A History of Eastern Europe: Crisis and Change. New York and London: Routledge. ISBN 0-415-16111-8.
• Boyar, Ebru; Fleet, Kate (2010). A Social History of Ottoman Istanbul. Cambridge, Eng.: Cambridge University Press. ISBN 978-0-521-13623-5.
• Bloom, Jonathan M.; Blair, Sheila (2009). The Grove Encyclopedia of Islamic Art and Architecture: Delhi to Mosque. Oxford University Press. էջ 1. ISBN 978-0-19-530991-1. Վերցված է 2013 թ․ ապրիլի 11-ին. «Whatever the prehistoric antecedents of Istanbul, the continuous historical development of the site began with the foundation of a Greek colony from Megara in the mid-7th century BCE...»
• Brink-Danan, Marcy (2011). Jewish Life in Twenty-First-Century Turkey: The Other Side of Tolerance. New Anthropologies of Europe. Bloomington, Ind.: Indiana University Press. ISBN 978-0-253-35690-1.
• Brummett, Palmira Johnson (2000). Image and Imperialism in the Ottoman Revolutionary Press, 1908–1911. Albany, N.Y.: SUNY Press. ISBN 978-0-7914-4463-4.
• Cantor, Norman F. (1994). Civilization of the Middle Ages. New York: HarperCollins. ISBN 978-0-06-092553-6.
• Çelik, Zeynep (1993). The Remaking of Istanbul: Portrait of an Ottoman City in the Nineteenth Century. Berkeley, Calif., & Los Angeles: University of California Press. ISBN 978-0-520-08239-7.
• Chamber of Architects of Turkey (2006). Architectural Guide to Istanbul: Historic Peninsula. Vol. 1. Istanbul: Chamber of Architects of Turkey, Istanbul Metropolitan Branch. ISBN 978-975-395-899-8.
• Chandler, Tertius (1987). Four Thousand Years of Urban Growth: An Historical Census. Lewiston, N.Y.: St. David's University Press. ISBN 978-0-88946-207-6.
• Connell, John (2010). Medical Tourism. CAB Books. Wallingford, Eng.: CABI. ISBN 978-1-84593-660-0.
• Dahmus, Joseph (1995). A History of the Middle Ages. New York: Barnes & Noble Publishing. ISBN 978-0-7607-0036-5.
• De Sélincourt, Aubery (2003). Marincola, John M (ed.). The Histories. Penguin Classics. London: Penguin Books. ISBN 978-0-14-044908-2.
• De Souza, Philip (2003). The Greek and Persian Wars, 499-386 B.C. London: Routledge. ISBN 978-0-415-96854-6.
• Dumper, Michael; Stanley, Bruce E., eds. (2007). Cities of the Middle East and North Africa: A Historical Encyclopedia. Santa Barbara, Calif.: ABC-CLIO. ISBN 978-1-57607-919-5.
• Efe, Recep; Cürebal, Isa (2011). «Impacts of the "Marmaray" Project (Bosphorus Tube Crossing, Tunnels, and Stations) on Transportation and Urban Environment in Istanbul». In Brunn, Stanley D (ed.). Engineering Earth: The Impacts of Megaengineering Projects. London & New York: Springer. էջեր 715–34. ISBN 978-90-481-9919-8.
• El-Cheikh, Nadia Maria (2004). Byzantium Viewed by the Arabs. Cambridge, MA: Harvard University Press. ISBN 0-932885-30-6.
• Finkel, Caroline (2005). Osman's Dream: The Story of the Ottoman Empire, 1300–1923. New York: Basic Books. ISBN 978-0-465-02396-7.
• Freely, John (1996). Istanbul: The Imperial City. New York: Viking. ISBN 978-0-670-85972-6.
• Freely, John (2000). The Companion Guide to Istanbul and Around the Marmara. Woodbridge, Eng.: Companion Guides. ISBN 978-1-900639-31-6.
• Freely, John (2011). A History of Ottoman Architecture. Southampton, Eng.: WIT Press. ISBN 978-1-84564-506-9.
• Georgacas, Demetrius John (1947). «The Names of Constantinople». Transactions and Proceedings of the American Philological Association. The Johns Hopkins University Press. 78: 347–67. doi:10.2307/283503. JSTOR 283503.
• Göksel, Aslı; Kerslake, Celia (2005). Turkish: A Comprehensive Grammar. Comprehensive Grammars. Abingdon, Eng.: Routledge. ISBN 978-0-415-21761-3.
• Göktürk, Deniz; Soysal, Levent; Türeli, İpek, eds. (2010). Orienting Istanbul: Cultural Capital of Europe?. New York: Routledge. ISBN 978-0-415-58011-3.
• Grant, Michael (1996). The Severans: The Changed Roman Empire. London: Routledge. ISBN 978-0-415-12772-1.
• Gregory, Timothy E. (2010). A History of Byzantium. Oxford, Eng.: John Wiley and Sons. ISBN 978-1-4051-8471-7.
• Gül, Murat (2012). The Emergence of Modern Istanbul: Transformation and Modernisation of a City (Revised Paperback ed.). London: IB.Tauris. ISBN 978-1780763743.
• Harter, Jim (2005). World Railways of the Nineteenth Century: A Pictorial History in Victorian Engravings (illustrated ed.). Baltimore: Johns Hopkins University Press. ISBN 978-0-8018-8089-6.
• Holt, Peter M.; Lambton, Ann K. S.; Lewis, Bernard, eds. (1977). The Cambridge History of Islam. Vol. 1A (illustrated, reprint ed.). Cambridge, Eng.: Cambridge University Press. ISBN 978-0-521-29135-4.
• Isaac, Benjamin H. (1986). The Greek Settlements in Thrace Until the Macedonian Conquest (illustrated ed.). Leiden, the Neth.: BRILL. ISBN 978-90-04-06921-3.
• Kapucu, Naim; Palabiyik, Hamit (2008). Turkish Public Administration: From Tradition to the Modern Age. USAK Publications. Vol. 17. Ankara: USAK. ISBN 978-605-4030-01-9.
• Karpat, Kemal H. (1976). The Gecekondu: Rural Migration and Urbanization (illustrated ed.). Cambridge, Eng.: Cambridge University Press. ISBN 978-0-521-20954-0.
• Keyder, Çağlar, ed. (1999). Istanbul: Between the Global and the Local. Lanham, Md.: Rowman & Littlefield. ISBN 978-0-8476-9495-2.
• King, Charles (2014). Midnight at the Pera Palace, The birth of modern Istanbul. Norton & Cy. ISBN 9780393089141-.
• Klimczuk, Stephen; Warner, Gerald (2009). Secret Places, Hidden Sanctuaries: Uncovering Mysterious Sights, Symbols, and Societies. New York: Sterling Publishing Company, Inc. ISBN 978-1-4027-6207-9.
• Knieling, Jörg; Othengrafen, Frank (2009). Planning Cultures in Europe: Decoding Cultural Phenomena in Urban and Regional Planning. Urban and Regional Planning and Development. Surrey, Eng.: Ashgate Publishing, Ltd. ISBN 978-0-7546-7565-5.
• Köksal, Özlem, ed. (2012). World Film Locations: Istanbul. Bristol, Eng.: Intellect Books. ISBN 978-1-84150-567-1.
• Köse, Yavuz (2009). «Vertical Bazaars of Modernity: Western Department Stores and Their Staff in Istanbul (1889–1921)». In Atabaki, Touraj; Brockett, Gavin (eds.). Ottoman and Republican Turkish Labour History. Cambridge, Eng.: Cambridge University Press. էջեր 91–114. ISBN 978-0-521-12805-6.
• Landau, Jacob M. (1984). Atatürk and the Modernization of Turkey. Leiden, the Neth.: E.J. Brill. ISBN 978-90-04-07070-7.
• Limberis, Vasiliki (1994). Divine Heiress: The Virgin Mary and the Creation of Christian Constantinople. London: Routledge. ISBN 978-0-415-09677-5.
• Lister, Richard P. (1979). The Travels of Herodotus. London: Gordon & Cremonesi. ISBN 978-0-86033-081-3.
• Masters, Bruce Alan; Ágoston, Gábor (2009). Encyclopedia of the Ottoman Empire. New York: Infobase Publishing. ISBN 978-1-4381-1025-7.
• Morris, Ian (2010 թ․ հոկտեմբեր). Social Development (PDF). Stanford, Calif.: Stanford University. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2012 թ․ սեպտեմբերի 15-ին. Վերցված է 2012 թ․ հուլիսի 5-ին.
• Necipoğlu, Gülru (1991). Architecture, Ceremonial, and Power: The Topkapi Palace in the Fifteenth and Sixteenth Centuries. Cambridge, Mass.: The MIT Press. ISBN 978-0-262-14050-8.
• Necipoğlu, Gülru (2010). «From Byzantine Constantinople to Ottoman Kostantiniyye». In ölcer, Nazan (ed.). From Byzantion to Istanbul. Istanbul: SSM. ISBN 978-605-4348-04-6.
• Norris, Pippa (2010). Public Sentinel: News Media & Governance Reform. Washington, D.C.: World Bank Publications. ISBN 978-0-8213-8200-4.
• Organisation for Economic Co-operation and Development (2008). Istanbul, Turkey. OECD Territorial Reviews. Paris: OECD Publishing. ISBN 978-92-64-04371-8.
• Oxford Business Group (2009). The Report: Turkey 2009. Oxford, Eng.: Oxford Business Group. ISBN 978-1-902339-13-9. {{cite book}}: |author= has generic name (օգնություն)
• Papathanassis, Alexis (2011). The Long Tail of Tourism: Holiday Niches and Their Impact on Mainstream Tourism. Berlin: Springer. ISBN 978-3-8349-3062-0.
• Quantic, Roy (2008). Climatology for Airline Pilots. Oxford, Eng.: John Wiley & Sons. ISBN 978-0-470-69847-1.
• Reinert, Stephen W. (2002). «Fragmentation (1204–1453)». In Mango, Cyril (ed.). The Oxford History of Byzantium. Oxford, Eng.: Oxford University Press. ISBN 978-0-19-814098-6.
• Reisman, Arnold (2006). Turkey's Modernization: Refugees from Nazism and Atatürk's Vision. Washington, D.C.: New Academia Publishing, LLC. ISBN 978-0-9777908-8-3.
• Roebuck, Carl (1959). Ionian Trade and Colonization. Monographs on Archaeology and Fine Arts. New York: Archaeological Institute of America. ISBN 978-0-89005-528-1.
• Room, Adrian (2006). Placenames of the World: Origins and Meanings of the Names for 6,600 Countries, Cities, Territories, Natural Features, and Historic Sites (2nd ed.). Jefferson, N.C.: McFarland & Company. ISBN 978-0-7864-2248-7.
• Rôzen, Mînnā (2002). A History of the Jewish Community in Istanbul: The Formative Years, 1453–1566 (illustrated ed.). Leiden, the Neth.: BRILL. ISBN 978-90-04-12530-8.
• Sanal, Aslihan (2011). Fischer, Michael M. J.; Dumit, Joseph (eds.). New Organs Within Us: Transplants and the Moral Economy. Experimental Futures (illustrated ed.). Chapel Hill, N.C.: Duke University Press. ISBN 978-0-8223-4912-9.
• Schmitt, Oliver Jens (2005). Levantiner: Lebenswelten und Identitäten einer ethnokonfessionellen Gruppe im osmanischen Reich im "langen 19. Jahrhundert" (German). München: Oldenbourg. ISBN 978-3-486-57713-6.{{cite book}}: CS1 սպաս․ չճանաչված լեզու (link)
• Shaw, Stanford J.; Shaw, Ezel K. (1977). History of the Ottoman Empire and Modern Turkey. Vol. 2. Cambridge, Eng.: Cambridge University Press. ISBN 978-0-521-29166-8.
• Tarasov, Oleg; Milner-Gulland, R. R. (2004). Icon and Devotion: Sacred Spaces in Imperial Russia. London: Reaktion. ISBN 1-86189-118-0.
• Taşan-Kok, Tuna (2004). Budapest, Istanbul, and Warsaw: Institutional and Spatial Change. Delft, the Neth.: Eburon Uitgeverij B.V. ISBN 978-90-5972-041-1.
• Taylor, Jane (2007). Imperial Istanbul: A Traveller's Guide: Includes Iznik, Bursa and Edirne. New York: Tauris Parke Paperbacks. ISBN 978-1-84511-334-6.
• Tigrek, Sahnaz; Kibaroğlu, Ayșegül (2011). «Strategic Role of Water Resources for Turkey». In Kibaroğlu, Ayșegül; Scheumann, Waltina; Kramer, Annika (eds.). Turkey's Water Policy: National Frameworks and International Cooperation. London & New York: Springer. ISBN 978-3-642-19635-5.
• Time Out Guides, ed. (2010). Time Out Istanbul. London: Time Out Guides. ISBN 978-1-84670-115-3.
• Turan, Neyran (2010). «Towards an Ecological Urbanism for Istanbul». In Sorensen, André; Okata, Junichiro (eds.). Megacities: Urban Form, Governance, and Sustainability. Library for Sustainable Urban Regeneration. London & New York: Springer. էջեր 223–42. ISBN 978-4-431-99266-0.
• WCTR Society; Unʼyu Seisaku Kenkyū Kikō (2004). Urban Transport and the Environment: An International Perspective. Amsterdam: Elsevier. ISBN 978-0-08-044512-0.
• Wedel, Heidi (2000). Ibrahim, Ferhad; Gürbey, Gülistan (eds.). The Kurdish Conflict in Turkey. Berlin: LIT Verlag Münster. էջեր 181–93. ISBN 978-3-8258-4744-9.
• Wynn, Martin (1984). Planning and Urban Growth in Southern Europe. Studies in History, Planning, and the Environment. Los Altos, Calif.: Mansell. ISBN 978-0-7201-1608-3.

Արտաքին հղումներ

• Ստամբուլի մարզային քաղաքապետարանի պաշտոնական կայք էջ
• Ստամբուլի մարզապետարանի պաշտոնական կայք էջ Արխիվացված 2017-03-30 Wayback Machine
• Ստամբուլի մարզային քաղաքապետարան. Ստամբուլի շրջանների 1946, 1966, 1970, 1982, 2006, 2011 և 2013 թվականների լուսանկարներ
• Ստամբուլի մարզային քաղաքապետարան. Ստամբուլի տեսարժան վայրերի մոտ տեղադրված տեսախցիկներ
• Եղանակը Ստամբուլում

Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Ստամբուլ» հոդվածին։