Aljeria
| Aljeria | ||
| الجمهورية الجزائرية الديمقراطية الشعبية (Al-Jumhūrīyah al-Jazā’irīyah ad-Dīmuqrāţīyah ash-Sha’bīyah) ⵟⴰⴳⴷⵓⴷⴰ ⵜⴰⵎⴻⴳⴷⴰⵢⵜ ⵜⴰⵖⴻⵔⴼⴰⵏⵜ ⵜⴰⵣⵣⴰⵢⵔⵉⵜ (Tagduda Tadzayrit Tamagdayt Taɣerfant) | ||
| ||
| Standardo di Aljeria | Blazono di Aljeria | |
| Nacionala himno: | ||
| Kassaman (qasaman bin-nazilat il-mah.iqat) | ||
| ||
Urbi:
| ||
| Chefurbo: | Aljer | |
| · Habitanti: | 3 059 643 (metropolala regiono, 2003) | |
| Precipua urbo: | Aljer | |
Lingui:
| ||
| Oficala lingui: | Araba (80%) e Berbera | |
| Tipo: | Socialista Republiko | |
| · Prezidanto: | Abdelmadjid Tebboune | |
| · Chefministro: | Nadir Larbaoui | |
Surfaco: (11ma maxim granda)
| ||
| · Totala: | 2 381 741 km² | |
| · Aquo: | neglijebla % | |
Habitanti: (35ma maxim granda)
| ||
| · Totala: | 42 200 000 (2018) | |
Plusa informi:
| ||
| Valuto: | Aljeriana dinaro (AD) 100 centimi | |
| Veho-latero: | dextre | |
| ISO: | DZ
| |
DZA
| ||
012
| ||
| Reto-domeno: | .dz | |
Aljeria, oficale Republiko Popul-Demokrata Aljeria esas lando jacanta an nordal Afrika. Ol havas kom vicini Tunizia e Libia este, Nijer, Mali e Mauritania sude, e Maroko weste. Norde jacas Mediteraneo.
Pos la nedependo di Sud-Sudan, ol esas la 20ma maxim vasta lando del mondo segun surfaco totala, e la maxim vasta lando de Afrika.
Bazala fakti pri Aljeria
Historio
[redaktar | redaktar fonto]
| Precipua artiklo: Historio di Aljeria |
Hominidi ja habitis la nuna Aljeria cirkume 2 milion yari ante nun. Cirkume 7 000 yari ante num existis vasta pastureyi en la regiono Tassili. La populi qui habitis la regiono intermariajis e pose konocesis kom Berberi.
La regiono konocesis kom Numidia da Romani. Numidia havis relati kun Romani, Kartagani e Greki. Pos 1000 aK Kartagani establisis su en la litoro. Pos la Punika militi (264 aK til 146 aK) Berberi decidis nedependanteskar de Kartago. En 200 aK la regiono itere okupesis dal Romani. Kande Westala Romana imperio krulis en 476, kelka regioni habitita dal Berberi itere nedependanteskis, kontre ke vandali okupis altra regioni. Berbera princii rezistis kontre l'unesma ataki dal kalifio Umiyad, de 670 til 708.
Dum la 8ma yarcento Arabi okupis la regiono, qua guvernesis da diversa dinastii Mohamedana. Dum la 16ma yarcento Hispani okupis kelka urbeti an lua litoro: Mers El Kebir (1505), Oran (1509, Aljer e Bugia (1510). Hispani abandonis Aljer en 1529, Bugia en 1554, e Mers El Kebir ed Oran en 1708. En 1732 li rikonquestis Oran e Mers El Kebir, ma en 1792 Hispana rejulo Carlos la 4ma vendis la du urbi al bey (Otomana klanestro) di Aljer.
En 1830, sub pretexto di desrespekto a la konsulo Franca, Francia invadis Aljeria[1]. La konquesto esis extreme sangoza. De 1830 til 1872 la violento e l'epidemii mortigis preske 1/3 de la habitantaro di Aljeria.
Inter 1825 e 1847, cirkume 50 000 Franci enmigris vers Aljeria[2] ma la konquesto esis lenta pro la rezisto dal Aljeriani. La koloniigisti Franca profitis de la konfisko di komunala tereni e l'uzo di moderna tekniki, qui augmentis l'agrokultivala produktado. La tensi inter indijena habitanti e Franci pokope pluintensigesis, e fine en 1954 komencis la milito kontre Franc okupeso.
Ye la 5ma di julio 1962 pos paco-pakto kun Franca guvernerio, Aljeria nedependanteskis. Abdur Rahman Farès esis lua unesma statestro, e Ahmed Ben Bella, chefo di la Fronto por Nacionala Libereso - FLN - divenis lua unesma prezidanto. Ben Bella guvernis de 1963 til la 19ma di junio 1965, kande ilu revokesis de la povo da lua ex-aliancito, kolonelo Houari Boumédiène. Boumédiène nacionaligis l'extraktado di petrolo.
Boumédiènne mortis en 1978, e lua sucedinto Chadli Bendjedid esis plu liberala. Ilu diminutis l'interveno dil stato en l'ekonomio. En 1991 militisti intervenis en elekto por preventar vinko dil partiso Front Islamique du Salut ("Islamala fronto pri nacionala salveso"). To efektigis interna milito. Militisti koaktis Bendjedid renuncar ye la 11ma di januaro 1992. Mohamed Boudiaf remplasis Bendjedid, ma ye la 29ma di junio sam yaro ilu asasinesis. On kalkulas ke de 1992 til 2002, cirkume 160 000 personi mortis pro ataki dal Armizita Islamala Grupo, e dal Islamala Armeo por Salveso.
En 2002 la precipua gerilera* grupi ja kapitulacis o destruktabis. Granda parto de Aljeriana ekonomio rekuperesis pos l'interna milito.
En 2008 la konstituco di la lando modifikesis por establisar limito pri rielekto di la prezidanto. To posibligis Abdelaziz Bouteflika (prezidanto pos 1999) disputar la prezidanteso itere en 2009. Bouteflika vinkis e promisis programo por nacionala rikoncilio, e la spenso di 150 miliard dolari por krear 3 milion nova laboraji, konstruktar 1 milion nova domi, e durar la modernigo di substrukturi e di la publika sektoro.[3]
Ye la 28ma di decembro 2010 komencis protesti kontre la guvernerio de Bouteflika, simila a protesti qui eventis en altra Nord-Afrikana e Mez-Orientala landi.
Politiko
[redaktar | redaktar fonto]
Dum multa yari, elektita politikisti havis relate poka influo sur Aljeria. Dum la guvernerio di Abdelaziz Bouteflika, la chefo di militarala inteligenteso, Mohamed Mediène, esis un ek la maxim povoza influinti en la guvernerio.
Formale, la prezidanto esas la chefo di stato di la lando, komandero dil armeo, chefo di la ministraro, e chefo di la Supera Konsilistaro pri Sekureso. Lu elektesas dal populo por 5-yara mandato. Ante l'aprobo di konstitucala emendo en 2008, la prezidanto povis rielektesas nur unfoye por la sequanta periodo, ma pose ca limitizo revokesis. Ye la 3ma di aprilo 2019, pos intensa populara protesti, Abdelaziz Bouteflika renuncis. La prezidanto nominas la chefministro, qua esas la chefo di guvernerio.
La parlamento havas 2 chambri. La Konsilistaro di la Naciono (equivalanta a Senato) konsistas ek 144 membri, di qui 2/3 elektesas per populala votado, kontre ke 1/3 nominezas dal prezidanto. La Nacional Asemblitaro dil Populo (al-Majlis al-Sha'abi al-Watani) nun havas 462 membri. La lando havas plua kam 40 politikala partisi. La parlamento Aljeriana esas min povoza kam l'exekutiva povo di la lando, kande komparata ad altra landi.
La Judiciala sistemo mixas Franca civila legaro kun Islamala legaro. Existas Konstitucala Korto konsistanta ek multa publika oficisti, inkluzite judiciisti de la Supra Korto, qui revizas la legi aprobita dal parlamento. La konstituco di la lando aprobesis en 1976, ed emendesis en 1988, 1989, 1996 e 2016. Segun ol, ula partiso ne povas kreesar se sua bazo esez "diferi pri religio, idiomo, etnio, sexuo, o regiono".
Geografio
[redaktar | redaktar fonto]
Aljeria havas entote 6 343 km di frontieri kun lua vicini, di qui 1 559 km kun Maroko, 1 376 km kun Mali, 982 km kun Libia, 965 km kun Tunizia, 956 km kun Nijer, 463 km kun Mauritania e 42 km kun Westala Sahara. Nun ol esas la maxim vasta lando en Afrika, e lua surfaco esas 3,5-ople plu granda kam olta di Texas.
Lua klimato esas Mediteraneala che la marbordo, ube la mezvalora pluvo-quanto varias de 400 til 670 mm omnayare, malgre ke ol povas superirar 1.000 mm dum kelka yari. En Sahara, sude di la lando, la klimato esas varma e sika. La maxim alta temperaturo enrejistrita en Aljeria esis 50.6°C, en In Salah.
Proxim la litoro la topografio esas montoza. Lua maxim alta monto esas Monto Tahat, kun 2 918 metri di altitudo. Sude jacas vasta e plana dezerto. La vejetantaro esas plu richa apud la litoro e proxim la monti.
La precipua fluvio di la lando esas Sheliff, ma la maxim longa essas Draa. Nula fluvio di Aljeria esas navigebla.
Ekonomio
[redaktar | redaktar fonto]
| Precipua artiklo: Ekonomio di Aljeria |
La stato kontrolas granda parto de Aljeriana ekonomio. Petrolo reprezentas preske 30% de lua Totala nacionala produkturo, 60% de la budjetala revenui e 41% de l'exportaci totala. La lando produktas omnadie cirkume 1,1 milion bareli di petrolo. Naturala gaso reprezentas 40% de l'exportaci, kontre ke la produkturi di petrolo reprezentas 16% de la TNP. Béjaïa esas la precipua portuo por exportacar petrolo, naturala gaso e la produkturi di petrolo. Aljeria esas membro de ONEP depos 1969.
Malgre ke Aljeria havas fertila suli qui uzabas de la Roman-epoko, nun nur 9,4% de lua habitantaro laboras en l'agrokultivo.
Aljeria povas recevar viziteri dum tota yaro. Dum la somero, turisti povas balnar su en la plaji di Mediteraneo. Dum la vintro la monti Djurjura kovresas da nivo, e turisti povas praktikar skio. La montaro Tassili n'Ajjer, kun prehistoriala pikturi en lua roki, judikesas kom Kulturala Patrimonio di la Homaro depos 1982. Altra kulturala patrimonii esas la ruini di Djemila, Tipaza e Timgad.
Demografio
[redaktar | redaktar fonto]
Segun statistiki de The World Factbook por 2021, Aljeria havis 43 576 691 habitanti.[4] La maxim multa (99%) esas Araba-Berbera. Europani e decendanti esas min kam 1%.[4]
Cirkume 90% de la habitantaro habitas la nordo di la lando, apud Mediteraneo. La minoritati qui habitas Sahara koncentras su ordinare proxim l'oazisi. Cirkume 1,5 milion personi esas nomadi.
L'oficala linguo di la lando esas Araba e Berbera. La Franca komprenesas e parolesas da la maxim multa habitanti.[4]
Segun la sama statistiki, la maxim praktikata religio en Aljeria esas Mohamedana (oficala; la maxim multa esas Sunni), praktikata da 99% de la habitantaro. Kristani, Judi ed altra Mohamedani esas min kam 1%.[4] En 2008 on kalkulis ke kristani esis 10.000.
Cirkume 70% de la advokati e 60% de la judiciisti di la lando esas mulieri. Eli anke esas majoritato de la mediki, e 60% de la studenti en l'universitati, segun inquesto.[5]
| La 10 maxim granda urbi di Aljeria (2008) |
|---|
| Imaji | Rango | Nomo | Habitantaro |
|---|---|---|---|
 Aljer  Oran | |||
| 1ma | Aljer | 2 998 145 | |
| 2ma | Oran | 1 224 540 | |
| 3ma | Constantine | 943 112 | |
| 4ma | Sétif | 609 499 | |
| 5ma | Annaba | 317 206 | |
| 6ma | Bilda | 264 598 | |
| 7ma | Batna | 246 379 | |
| 8ma | Chlef | 235 062 | |
| 9ma | Tlemcen | 221 231 | |
| 10ma | Sidi Bel Abbès | 208 498 | |
| Fonto: ONS, 2008 | |||
Kulturo
[redaktar | redaktar fonto]
Pri literaturo, importanta poeti esas Mufdi Zakaria, Mohammed al Aid, Achour Fenni e Azrag Omar. Pri prozo, Kateb Yacine, Rachid Mimouni, Mouloud Mammeri, Mouloud Feraoun, Assia Djebar e Mohammed Dib. La filozofo e teologiisto katolika Santa Augustinus di Hippo, qua skribis en Latina linguo dum la 5ma yarcento, naskis e habitis Numidia. Altra notora skriptisto naskinta en Aljeria esis Albert Camus, Nobel-premiizito pri literaturo en 1957. Malgre ke ilu defensis homala yuri por Aljeriani, ilu opozis la nedependo di la lando. Pro to, lua reputeso en Aljeria esas vundita. Nun, Ahlam Mosteghanemi esas la maxim prestijoza skriptistino che l'Araba mondo.
Chaâbi esas muzikala jenro developita pos la yari 1930a qua mixas specifika ritmi a tradicionala poemi Araba. La nacionala muziko inkluzas la muziki de la beduini, la jenro Shawiya, ed altri. Recente, kreskis la populareso dil jenro rap. La Berbera kantistino Souad Massi komencis elua muzikala kariero en la rock-bando Atakor, e nun el kantas fado, country, rock e la tradicionala muziko Aljeriana.
Futbalo esas la maxim populara sporto. Aljeriana nacionala esquado konkursis tri foyi en Mondala Kupo di Futbalo: 1982, 1986 e 2010.
Referi
[redaktar | redaktar fonto]- ↑ Alistair Horne, (2006). A Savage War of Peace: Algeria 1954-1962 (New York Review Books Classics). 1755 Broadway, New York, NY 10019: NYRB Classics. pp. 29-30
- ↑ France - Republic, Monarchy, and Empire By Keith Randell
- ↑ "Country Profile:Algeria" - Autoro: Foreign and Commonwealth Office. Dato di publikigo: 31ma di decembro 2012.
- ↑ 4,0 4,1 4,2 4,3 Algeria - The World Factbook - Publikigita da CIA. URL vidita ye 14ma di novembro 2021. Idiomo: Angla.
- ↑ A Quiet Revolution in Algeria: Gains by Women - Autoro: Slackman, Michael. Publikigita da The New York Times. Dato di publikigo: 26ma di mayo 2007. URL vidita ye 29ma di agosto 2011.
| Nedependanta stati en Afrika |
| Aljeria | Angola | Benin | Botswana | Burkina Faso | Burundi | Centrafrika | Chad | Demokratial Republiko Kongo | Djibuti | Egiptia | Equatorala Guinea | Eritrea | Eswatini | Etiopia | Gabon | Gambia | Ghana | Guinea | Guinea Bisau | Ivora Rivo | Kabo Verda | Kamerun | Kenia | Komori | Kongo | Lesotho | Liberia | Libia | Madagaskar | Malawi | Mali | Maroko | Maurico | Mauritania | Mozambik | Namibia | Nigeria | Nijer | Ruanda | San-Tome e Principe | Senegal | Sierra Leone | Seycheli | Somalia | Sudafrika | Sudan | Sud-Sudan | Tanzania | Tunizia | Togo | Uganda | Zambia | Zimbabwe |
| Nesuverena teritorii |
| Ceuta | Kanarii | Madeira | Melilla | Ocidental Sahara | Mayotte | Reunion | Sokotra |
| Nedependo ne agnoskata |
| Somalilando | Puntlando |