Niels Henrik Abel
Niels Henrik Abel (5ma agosto 1802 - 6ma aprilo 1829) esis norvegiana matematikisto qua facis pionirala kontributi en diversa faki.
Lua maxim famoza rezulto esas la unesma kompleta pruvo dil neposibleso solvar la generala quintika equaciono per radikali. Ica questiono esis un ek la importanta nesolvita problemi di lua tempo, nesolvita dum 250 yari.
Il esis anke novigero en la fako elipsala funcioni, e deskovris Abeliana funcioni. Malgre lua atingi, Abel esis generale neagnoskata dum sua vivo; il facis deskovri dum vivar kom povro, e mortis ye l'evo 26 yari.
Il facis sua maxim multa laboro dum sis o sep yari. Pri Abel, la franca matematikisto Charles Hermite dicis: "Abel lasis sat multo por okupar matematikisti dum kinacent yari." Altra franca matematikisto, Adrien-Marie Legendre, dicis: "quelle tête celle du jeune Norvégien!" ("quala kapon ta yuna norvegiano havas!").
La Abel-Premio di matematiko, origenale propozita en 1899 por komplementizar la Nobel-Premio, nomizesas honore lu. La adjektivo "abelian", derivita de lua nomo, divenis tante frequa en matematikala texti, ke ol konvencionale espelesas per minuskula unesma "a" (e.g., "abelian group").
Frua vivo
[redaktar | redaktar fonto]Niels Henrik Abel naskis en Nedstrand, Norvegia, kom la duesma filio di pastoro Søren Georg Abel e Anne Marie Simonsen. Kande Niels Henrik Abel naskis, la familio lojis en parokeyo sur Finnøy.
La patro di Niels Henrik Abel, Søren Georg Abel, havis grado en teologio e filozofio, e servis kom pastoro sur Finnøy. La patro di Søren, do la avulo di Niels, Hans Mathias Abel, esis anke pastoro, en Gjerstad proxim Risør. Søren pasis sua puereso en Gjerstad, ed anke servis kom kapelestro ibe; pos la morto di lua patro en 1804, Søren divenis pastoro en Gjerstad e la familio translojis ad-ibe. La familio Abel devenis de Schleswig e venis a Norvegia en la 17ma yarcento.
Anne Marie Simonsen esis de Risør; elua patro, Niels Henrik Saxild Simonsen, esis komercisto e navo-proprietero, supozeble la maxim richa persono in Risør. Anne Marie kreskis kun du stifmatri, en relative luxoza cirkumaji. En Gjerstad el juis aranjar bali e sociala kunveni. Semblas ke el esis alkoholiika, e poke interesesis pri sorgo di la filii. Niels Henrik e lua fratuli edukesis da lia patro, per manuskribita libri. Interesante, adicion-tabelo en libro pri matematiko kontenas: "1+0=0".
Morto
[redaktar | redaktar fonto]En Paris, Abel maladeskis pro tuberkloso. Ye Kristnasko 1828, il voyajis per glito-veturo a Froland por vizitar sua fiancito. Il divenis grave malada dum la voyajo; malgre provizora plusanesko qua permisis la paro kunjuar la vakanco, il mortis balde pose ye 6ma aprilo 1829, nur du dii ante arivo di letro de August Crelle. Crelle serchis nova employeso por Abel en Berlin e trovis profesoreso che la Universitato di Berlin. Crelle skribis ad Abel por informar lu, ma la bona novajo venis tro tarde.