Buxara xanlıǵı

Buxara xanliǵi — Ózbek mámleketliligi sistemasındaǵı xanliqlardan biri.

Payda boliwi

1533-jılǵa shekem mámleket orayı Samarqand bolǵan. Ubaydullaxan dáwirinde (1533—39 ) paytaxt Buxaraǵa kóshirilgen hám xanliq Buxara xanliǵi atına alǵan. 1510-jıl Marv qasında shoh Ismoil I Safaviy áskerlerinen jeńilip qaytıs bolǵannan keyin Movarounnahr Temuriylardan Zahiriddin Muhammed Babur qolına ótedi. Biraq, kóp ótpey shaybaniylar taǵı Movarounnahrdı iyelegen. Sol waqıttan baslap Movarounnahr pútkilley shaybaniylerǵa baǵınıqlı bolǵan. Sol waqıtlarda xanliqqa házirgi Ózbekstan hám Tadjikistandıń úlken bólegi, Balx hám Badaxshan kirgen. Ubaydullaxan óliminen keyin Buxara xanligi mayda bóleklerge bólinip ketken. Buxarada Ubaydullaxandiń balası Abdulazizxan, Samarqandta bolsa Kóchkunchixandin' balası Abdullatifxan ǵárezsizlik járiyalaǵan. Balx hám Badaxshanda shaybaniylardan Pirmuhammadxan ǵárezsiz húkimranlıq etken. Sol jılları shayboniy sultanları hám jergilikli múlk iyeleriniń húkimet ushın gúresi kúshiygen. Tashkent hám Turkistanda Sortróz Ahmadxan (Túklixan), Karmana hám Miyanqolda Iskandarxan, Balxda Pirmuhammadxan hám basqa kishi hukimdarlar ǵárezsiz bolıp alǵanlar. 1551—56-jıllarda shaybaniylar ortasındaǵı Movarounnahr ushın gúresde Iskandarxandin' balası Abdullaxan jeńimpaz shıǵıp, Buxara xanliǵinda óz hákimiyatin ornatǵan. 1557-jıldan baslap Buxara uzilkesil xanliq paytaxtına aynalǵan. Iskandarxan (1563—83) jáne onıń balası Abdullaxon II dáwirinde Buxara xanliginıń siyasiy poziciyasi artqan. Abdullah Xon II Balx (1573),Samarqand(1578), Tashkent (1582), Ferǵana (1583), Badaxshan (1584), Kólob (1585), Xurasan (1588), Xorezm(1595—96 ) ústinen óz húkimranlıǵın ornatǵan; oraylıq mámleket basqarıw toplamın bekkemlegen. Sonday etip 16-ásir aqırına kelip Buxara xanliǵi oraylasqan úlken mámleketke aynalǵan. Shıǵısda Qashqar menen shegara qatar bolǵan, batıs sheti Aral hám Kaspiy teńizi jaǵalarına shekem barıp tutasǵan. Xanliqtin' arqadaǵi shegaraları Turkiston hám Sayramǵa jetip, ja'nede Xurasandıń arqa bólegin óz ishine alǵan. Shaybaniylar húkimranlıǵı jıllarında, ásirese Abdullaxon II zamaninde Buxara xanligi da dıyxanshılıq, ónermentshilik, sawda-satıq rawajlanǵan, mádeniy turmıs talay ósgen. Júdá kop suwǵarıw imaratları: Abdullaxan bandi, Tuyetartar kanalı, Oqchopsoy bógeti hám suw bazası, Vaxshdan shıǵarılǵan kóplegen salmalardıń qurılısı dıyxanshiliqdi rawajlantirdi. Bul waqıtlarda Buxara xanlignida biydaydıń 10 qıylı túri: sulı, juweri, noqat, mákke, lobıya, salı, paxta,gunji, jońıshqa, arpa, palız eginleri hám palız eginleri egilgen, baqshiliq, sharbashılıq hám jipekshilik rawajlanǵan. Samarqand, Buxara, Marǵilan, Xójand, Andijan, Tashkent, Jizzaq, Oratepa, Shaxrisabz hám basqa iri qalalarda ónermentshilik rawaj tapqan. Samarqand qazı kalaniniń hújjetlerinen málim bolıwınsha, 16 -ásirde Samarqandta ónerdiń 61 túri ámelde bolǵan. Movarounnahrlıq qol ónermentiler zor kórkem óner menen túrli rayon metall buyımlar, sabaq hám jipek shúberekler, artıqmash sortlı qaǵazlar islep shıǵarganlar. Buxara qalası bir qansha keńeytirilgen, diywal hám áskeriy istehkamlar qaytadan qurılǵan. Qalada medreseler, meshittegi keń namazxana hám karwansaraylar, jańa sawda qatarları júzege keliwi etilgen. Qalalar ortasındaǵı sawda jollarında tim (Abdullaxon timi), kósheler kóshe kesispesi ústine gúmbeztoqlar, juwınıw bólmesiler, karwan jollarında suw saqlaǵıshlar, karwansaraylar, kópirler qurılǵan. Shaybaniylar zamaninda Buxara xanliǵiniń Indiya, Turkiya, Rassiya menen sawda hám diplomatik munasábetleri rawajlanǵan. Tariyxıy dereklerden málim bolıwısha, 1572—78- jılları Indiyada Buxara xaniniń elshileri, Buxarada bolsa Indiya patshahi Akbarntt elshileri bolǵan. Abdullaxan dáwirinde baslanǵan ishki siyasiy dawlar nátiyjesinde 1598-jılda Abdullaxandıń ózi sol jılda onıń balası Abdulmo'min óltirilgen. Taxtqa Pirmuhammadxan II shıqqan. Biraq onıń húkimranlıǵı da uzaqqa barmay, 1601-jıl taxtdan awdarilgan.

Usınıń menen derlik 100 jıl húkim súrgen shaybaniylar úrim-putaǵı toqtatıw tawıp, Movarounnaxrda Jo'jixan naslinen bolǵan ashtarxanjlar (joniylar) sulalasi húkimranlıǵı baslandi.

Buxara xanligi Ashtarxaniyler dawrinde

Ashtarxaniyler dáwirinde xanliqda siyasiy daw hám boysinbawshiliqlar derlik toqtamagan. Dáslep tiykarı ashtarxanliq, Buxarada qónim tapqan shahzoda Jonibektiń balası Boqi Muhammed (1601— 05), keyininen onıń úkesi Vali Muhammed (1605—11) taxtga ótirǵan.

Imomqulixan dáwirinde (1611—42) qazaq biyleri hám basqa kóshpenshilerdiń Buxara xanliǵi jerlerine talawshılıq júriwleri kúshiygen. Mısalı Imomqulixon 1612-jıl Tashkentti iyelep, balası Iskanderdi hákim etip tayınlaydı, biraq qalada kóterilis kóterilip Iskander óltiriledi. Imomqulixan Tashkentti xanliqqa qosıp aladı. Onıń dáwirinde xanliq talay bekkemlenedi. Imomqulixan soqır bolıp qalgannan kiyin, taxtin iyelegen úkesi Nadr Muhammadxan (1642—45) da shápáátsizliǵi hám zalımlıǵı menen narazılıq shıǵaradı. Nátiyjede qarsılas kúshler qısıwı menen taxtdan waz keshedi.Húkimet onıń balası Abdulaziz II (1645— 81) qolına ótedi. Ol oraylıq hákimiyattı bekkemlewge háreket etedi, biraq barǵan sayın kúsheyip baratırǵan bóliniwdı jónge sala almaydi. Bul waqıtta Iran shohi Abbos Balxdi iyeleydi, keyin Balx Irandan qaytarıp alınǵan. Abdulaziz II menen onıń úkesi Subhanqulixan ortasında húkimet ushın gúres baslanadı. Ashtarxaniyler húkimranlıǵı jıllarında Xiva xani Abulǵaziy Batırxan hám odan keyin balası Anushaxan Buxara hám Samarqand átirapına tez-tez hújim etip turǵan. Taxtti iyelep alǵan Subhanqulixan (1681 — 1702) óz qarsilaslarina 6shápáátsiz gúresgen. Ol Balx hám Xurasanǵa áskeriy júriwler etken. Onıń balası Ubaydullaxan (1702—11) húkimranlıǵı dáwirinde Balx, Termiz, Shahrisabz hákimleri ǵárezsiz bolıp alıwǵa háreket etken. Xan olarǵa qarsı áskeriy júriwler etiwge májbúr. Samarqand hám Hisorda bas kótergen qáwimlerge qarsı ásker jibergen. Ózara toqtawsiz urıslar, áskeriy júriwlerden keyin ǵáziyne bosap, ekonomikalıq jaǵday qıyınshılıqlılasqan. 1708—09-jıllarda ótkerilgen pul reforması nátiyjesinde pul mánisi tórt ret túsip ketken. Reformadan zálel kórgen xalıq qozǵalań kótergen, biraq kóterilis ayawsız bastırılǵan. Xanliqda siyasiy hám ekonomikalıq jaǵdaydıń jamanlasıwı ishki qarama-qarsılıqlardı kúsheytip jiberedi. Ayırım abıraylı ámirler shólkemlestirgen pitne nátiyjesinde Ubaydullaxan 1711-jılda óltiriledi.Taxtga marhum xannin' úkesi Abulfayzxan (1711—47) atina ǵana xan etip o'tkiziledi. Húkimet degi zárúrli lawazımlar abıraylı ámirler qolına ótip qaladı. Oraylıq húkimet hálsizlana baslaydi, 1711-jılda Balx, 1723-jılda Samarqand wálayatı Buxara xanliǵinan ajralıp shıǵadı. 1720 -jıllarda Tashkent wálayatın qalmaqlar basıp aladı. Sol tiykarda Xiywa xani Sherg'azixanda Buxara xanliǵina dawager boladı, biraq onıń háreketleri nátiyjesiz juwmaqlanadı. 1723-jılda qalmaqlar qazaq sahralarına bastırıp kirip qazaqlardı Movarounnahrǵa shaǵılısıwǵa májbúr etken. Qazaqlar sharba buyımları menen Zarafshan oypatlıǵına kirip baǵ hám egisliklerdi payda etken. Buxara xanliginda ekonomikalıq hám siyasiy krizis kúshiyip barıp xanliq páseńlewge júz tutqan. Movarounnahr bóleklenip, ush xanliqqa (Buxara, Qo'qon hám Xiwa) bolınıp ketken.

Bunnan paydalanǵan Iran húkimdarı Nadirshah 1740-jıl báhárinde Balxni iyeledi hám sol jılı kuzda úlken ásker menen Ámiwdaryadan ótip Buxara xanliǵin boysındiradi. Ol manǵıt qáwiminen bolǵan Muhammed Hakim otaliqni isenimli wákili retinde taxtqa otirǵizadi. Abulfayzxzndiń ornı tómenlep ketedi. Xanliq Nadirshah óliminen keyin (1747-jıl ) Iranǵa hákimniń qol astınan qutılıp, óz ǵárezsizligin tikleydi. 1747-jılda ákesi ornına otaliq tayınlanǵan Muhammad Rahim basshı pitneshiler Abulfayzxondi óltiredi. Bunnan narazı bolǵan wálayat hákimleri kóterilis kóterdiler. Kóterilisler shápáátsiz bastirilib, Muhammad Rahim hámeldarları mámleket hám ruxaniylar pátiwası menen 1753-jılda Buxara taxtin iyeledi hám ózin „amir“ dep járiyaladı.Sonnan keyin ashtarxaniyler sulalasi toqtaw tawıp manǵıtlar sulalasi húkimranlıǵı baslandı.