Arghpedrevan

Arghpedrevanes
	Kuntel a gorfow eskern arghpedrevanes menhesennek.Naswedhek dhyworth an skeusen gledh a-wartha: Microraptor gui (theropod gans eskelli), Apatosaurus louisae (sauropod bras dres eghen, Edmontosaurus regalis (ornithopod gans gelvin hos, Triceratops horridus (ceratopsian kornek), Stegosaurus stenops (stegosaur platys), Pinacosaurus grangeri (ankylosaur arvwiskys)
Klassans bewoniethek
Gwlaskor:	Animalia
Fylum:	Chordata
Klass:	Reptilia
Ugh-urdh:	Arghpedrevanes
Bagasow meur
	†Ornithischia † Cerapoda † Ornithopoda; † Pachycephalosauria; † Ceratopsia; ; † Thyreophora † Stegosauria; † Ankylosauria; ; Saurischia † Sauropodomorpha † Sauropoda; ; Theropoda;

Arghpedrevan, (po dinosaur yn Sowsnek, ow styrya "pedrevan bras”) yw esel a vagas varyes a gramviles. An enevales tir gwarthevyek ens i y’n Osweyth Mesozoek. Aswonnys yw dres 500 kinda a arghpedrevan, h.y arghpedrevanes menhesennek a-der ydhyn arnowydh. Diskudhys veu menhesennow arghpedrevanes war bub brastir, ha gwrys yw hwath diskudhyansow nowydh yn fenowgh.

Arghpedrevanes a omdhiskwedhas y’n Amser Triassek diwedhes, nans yw a-dro dhe 230 milvil vledhen. An dedhyas a-varra a venhesen arghpedrevan yw Eoraptor ha Herrerasaurus a Arghantina, ha Saturnalia a Vrasil, 237-238 milvil vledhen kyns a-lemmyn. Erbynn an Amser Jurassek a-varr, an mellkeynoges posekka ens i, ow kwarthevya an brassa rann a gerghynedhow war an tir. I a dhuryas bys dhe dharvos difeudhans K/T (Kalghek/Terthek) nans yw 66 milvil vledhen.

Dhyworth menhesennow, ni a wor bos ydhyn arghpedrevanes byw pluvennek. I a esplegyas dhyworth an theropods a-varra dres an Amser Jurassek. An unnik agh a arghpedrevanes dhe dreusvewa dhe’n termyn a-lemmyn yns i.

Arghpedrevanes a’n jevo aswiwansow a weres aga bos sewenus. An arghpedrevanes kynsa o preydhoryon munys a gerdhas war dhiwarr. Re anedha o bras lowr re omdhiskwedhsa erbynn nans yw 246 mv. Olow menhesennek a omdhiskwedh agh an arghpedrevanes dhe omdhiskwedhes a verr spys wosa an darvos difeudha Permek-Triassek. Termyn hir a dhuryas (an brassa rann a’n Amser Triassek) kyns an arghpedrevanes dhe warthevya. Pubonan a’ga diyskynysi a gerdhes yn syth gans aga garrow yn-dann an korf. Hemm a janjyas aga fordh a vewa. Yth esa gnasow erel ynwedh. Lies arghpedrevan byghan a’n jevo pluvennow ha goos tomm. Drefen hemma, gweythresek ens i, gans metaboledh ughella ages kramviles arnowydh. Kesvewa kowethasek, kepar ha bewa yn greow ha kesoberyans o pur wirhaval dhe lies unn anedha.

Aswonnys yn kynsa veu menhesennow arghpedrevanes y’n 19ves kansvledhen a-varr. William Buckland, Gideon Mantell ha Richard Owen a welas bos aga eskern bagas arbennik a enevales. A-lemmyn, arghpedrevanes yw tennvosow pur bosek yn gwithvaow a-derdro’n bys. Rann yns i a wonisogeth an werin lemmyn. Dyllys veu lies lyver ha fylm a-dro dhedha. Diskudhyansow nowydh yw derivys y’n routh vedia.

Eghennow a arghpedrevan

Arghpedrevanes a rannas lies gnas yn aga korfow eskern. Drefen an gnasow kemmyn, godhonydhyon a wor bos dallethvos kemmyn dhedha.

Byttegyns, pan omdhiskwedhas menhesennow arghpedrevan y’n Amser Triassek, rynnys vons dhe dhiw urdh veur, an Saurischia ha’n Ornithischia. An Saurischia a synsas furv an glun eritys dhyworth aga hendasow, mes an Ornithischia a’s tevo kesweyth klun amendys.

A. Eoraptor, saurischian a-varr, B Lesothosaurus, ornithischian sempel.
C Pelvis saurischian (Staurikosaurus) D Pelvis Lesothosaurus

Klassans arghpedrevanes

An huni a sew yw rol sempel a vagasow arghpedrevanes selys war aga esplegyans. Nyns eus dhe vagasow gans (†) rybdha eseli byw.

Dinosauria

Golvan an chi yw onan a’n theropods moyha kemmyn

Saurischia ("gans klunyow pedrevan"; ow komprehendya Theropoda ha Sauropodomorpha)

Theropoda (pub onan anedha a gerdh war dhiwarr; an brassa ran anedha o kigdhebroryon)

†Herrerasauridae (kigdhebroryon a-varr gans diwarr)
†Coelophysoidea (theropods munys a-varr; ow komprehendya Coelophysis ha’y neskerens ogas)
†Dilophosauridae (theropods kigdhebrus a-varr gans kribow)
†Ceratosauria (dell yw usys gans karnow afinys, i o an kigdhebroryon gwarthevys yn rann dhyghow an bys y’n Amser Kalghek)
Tetanurae (ow styrya "lostow serth"; ow komprehendya an brassa niver a theropods)

†Megalosauroidea (bagas a-varr a gigdhebroryon bras ow komprehendya an spinosaurids hanter-dowrek)
†Carnosauria (Allosaurus ha neskerens ogas, kepar ha Carcharodontosaurus)
Coelurosauria (theropods pluvennek, gans efander a vynsow korf ha kerghennedh)

†Compsognathidae (coelurosaurs kemmyn a-varr gans garrow le)
†Tyrannosauridae (Tyrannosaurus ha’y neskerens ogas; y’n jevo garrow le)
†Ornithomimosauria (ow styrya “mockyer strus"; an brassa niver anedha heb dens; kigdhebroryon po losowdhebroryon)
†Alvarezsauroidea (hweskerdhebroryon munys gans diwvregh a’s tevo unn ewin hir)

Komparyans myns a lies dromeosaurid, teylu a arghpedrevanes leun-pluvennek ow komprehendya *Velociraptor* ha *Deinonychus*.

Maniraptora (ow styrya "kibyoryon leuv"; gans breghow ha besies hir tanow)

†Therizinosauria (losowdhebroryon gans diwarr. I a’s tevo ewines leuv meur ha pennow byghan)
†Oviraptorosauria (an brassa rann anedha heb dens; ansur yw aga boos ha fordh a vewa)
†Archaeopterygidae (theropods munys gans eskelli po ydhyn sempel)
†Dromaeosauridae (aga myns o byghan po kres, hevelep orth ydhyn, gans ewines apert war aga threys.)
Avialae (ydhyn arnowydh ha’ga neskerens difeudhys)

†Scansoriopterygidae (avialans gans tressa besies hir)
†Omnivoropterygidae (avialans bras gans ewines kott)
†Confuciusornithidae (avialans munys heb dens)
†Enantiornithes ( avialans sempel a neyja ha triga yn gwydh)
Euornithes (ydhyn avonsys a neyja)

†Yanornithiformes (ydhyn densek a China y’n Amser Kalghek)
†Hesperornithes (ydhyn dowrek a sedhi)
Aves (ydhyn arnowydh gans gelvin ha’ga neskerens difeudhys)

Dyffransow myns a’n sauropods moyha komparys dhe dhen

†Sauropodomorpha (losowdhebroryon gans pennow byghan, konaow ha lostow hir)

†Guaibasauridae (sauropodomorphs munys sempel olldhebrus)
†Plateosauridae ("prosauropods"sepel war dhiwarr)
†Riojasauridae (sauropodomorphs sempel munys)
†Massospondylidae (sauropodomorphs sempel munys)
†Sauropoda (bras ha poos dres eghen, dell yw usys gans hys dres 15 meter, i a gerdhes war beder garr)

†Vulcanodontidae (sauropods sempel gans breghow ha garrow hevelep orth golovennow)
†Eusauropoda ("sauropods gwir")

†Cetiosauridae ("kramviles morvil")
†Turiasauria (bagas a sauropods europek dhyworth an Amser Jurassek ha Kalghek)
†Neosauropoda ("sauropods nowydh")

†Diplodocoidea (krogen benn ha lost hir; dens ynn hevelep orth pluven plomm)
†Macronaria (krogen benn hevelep orth gist; dens gans shap lo po pluven plomm)

†Brachiosauridae (macronarians gans konaow ha breghow hir)
†Titanosauria (divers; berdew, gans klunyow ledan; moyha kemmyn yn brastiryow an Dhyghow y’n Amser Kalghek diwedhes)

†Ornithischia ("klunyow-edhen"; losowdhebroryon divers war dhiwarr ha peder garr)

†Heterodontosauridae (ornithopods losowodhebrus po kigdhebrus munys gans dens kius apert)
†Thyreophora (arghpedrevanes arvwiskys; dell yw usys war beder garr)

†Ankylosauria (arvwisk a blattys askornek; re anedha a’s tevo lostow kepar ha fust)
†Stegosauria (arvwisk a blattys ha kolghow)

†Neornithischia/Ceropoda ("ornithischians nowydh")

†Ornithopoda (lies myns war dhiwarr po peder garr; i a esplegyas fordh a gnias owth usya krogen benn hebleth ha lies dans)
†Marginocephalia (i a’s tevo tevyansow hevelep orth kromdo war aga krogennow penn gwrys a askorn)

†Pachycephalosauria (war dhiwarr gans tevyansow war aga krogennow penn)
†Ceratopsia (war beder garr gans kryghow; lies anedha a’n jevo kern)

Dalleth hag esplegyans an arghpedrevanes

Archosaurs

Archosaurs a esplegyas dhe dhew vagas (po “clade”) meur: an huni veu neskerens dhe’n krokodiles, ha’n huni veu neskerens dhe’n arghpedrevanes.

Archosauria
- Pseudosuchia: clade an krokodiles ha’ga neskerens.
- Avemetatarsalia: clade an arghpedrevanes, pterosaurs, ydhyn ha neskerens.
  - Aphanosauria
  - Ornithodira: clade an pterosaurs hag arghpedrevanes.
    - Pterosaurs
    - Arghpedrevanes

An arghpedrevanes a-varra

Furvow a-varr *Herrerasaurus* (meur), *Eoraptor* (byghan) ha *Plateosaurus* krogen benn

An arghpedrevanes kynsa aswonnys o preydhoryon kigdhebrus war dhiwarr gans hys a 1 po 2 m. An menhesennow afydhys a-varra a arghpedrevanes a gomprehend an saurachian (‘gans klunyow pedrevan’) Herrerasaurus nans yw 230–220 mb, Staurikosaurus martesen 230–225 mb, Eoraptor 231.4 mb, ha Alwalkeria 230–220 mb. Saturnalia, nans yw 232–225 mb, a alsa bos saurichian sempel po prosauropod. An re erel yw saurischians sempel.

Yn-mysk an ornithischians (‘gans klunyow edhen') yw Pisanosaurus nans yw 230–220 mb. Kyn teffo Lesothosaurus a-dhia nans yw 199–189 mb, gnasow an korf eskern a gampoll ev dhe folsa dhyworth an chyf linen Ornithischia mar a-varr avel Pisanosaurus.

Saurischians a-varr o hevelep orth ornithischians a-varr, mes dyffrans dhe grokodiles arnowydh. An dihevelepter moyha apert yntredha yw yn furv aga hlunyow (diskwedhys y’n delinyans a-ugh). Dihevelepter aral yw y’n grogen benn. Krogen benn ughella an Ornithischia yw moy soled, ha’n mell junys dhe’n wen isella moy hebleth. An gnasow ma o aswiwansow dhe dhybri losow, h.y. gweres rag mala boos ova.

Dewynnans aswiwus

Arghpedrevanes o bagas divers a enevales. Dewynnans aswiwus a asa i dhe vewa yn lies tyller ekologel. Palaeontologydhyon re aswonnas dres 500 kinda ha 1,000 eghen a arghpedrevanes nag yw ydhyn. Aga diskynysi, an ydhyn, a wra nivera a-dro dhe 10,000 eghen, hag i yw an bagas moyha divers a vellkeynogyon war an tir.

An moyha arghpedrevanes o losowdhebroryon, kepar ha Apatosaurus ha Brachiosaurus. An enevales brassa bythkweth dhe gerdhes war an tir ens i. Losowdhebroryon erel kepar hag ‘’Iguanodon’’ a’n jeves arvow arbennek, rag batalyas orth an kigdhebroryon. Rag ensampel, Triceratops a’n jevo tri horn war benn y skoos penn, hag yth esa dhe Stegosaurus kolghow war y lost.

Kigdhebroryon a gerdhes war aga diwarr, mes yn tyffrans dhyn ni. Omberthys o aga horfow moy war dhelergh tro’ha aga lostow. re anedha o pur vras kepar ha Tyrannosaurus, Allosaurus ha Spinosaurus, mes re erel o vyghan, kepar ha Compsognathus. An kigdhebroryon le aga myns a esplegyas dhe ydhyn. An edhen venhesennek kynsa, Archaeopteryx, a’n jevo korf eskern hevelep orth arghpedrevan.

Fordh a vewa

Omwayans

Arghpedrevanes a omwaya yn sempel war aga diwarr. Aga hendasow, dell hevel, o dewdrosegyon byghan yn-mysk an Archosaurs ynwedh. Posek yw dedhyas an kinda arghpedrevan byghan a-varr Eoraptor nans yw 231.4 milvil vledhen. Gwirhaval yw bos Eoraptor hevelep orth hendas kemmyn pub arghpedrevan. Ytho godhonydhyon a grys bos an arghpedrevanes kynsa preydhoryon byghan a gerdhes war dhiwarr. Skoodhys veu an tybyans gans diskudhyans bagas a Archosaurs sempel kyns bosva an arghpedrevanes dedhyes dhe garrygi a’n Amser Triassek kres. I o hendasow dhe oll an arghpedrevanes ha pterosaurs , ha dielvennans a’ga menhesennow a gampoll bos an enevales ma dewdrosegyon ha preydhoryon byghan.

Mellow klun ha stons an dhiwarr dhelergh

An arghpedrevanes a dhehwelas dhe gerdhes war beder garr ow synsi an peder garr yn-dann aga horfow. Moy effeythek yw an stons ma ages an garrow omdhisplewys a bedrevan.

Ny alsa an sauropods bras drehedhes myns mar veur heb aga garrow kepar ha kolovennow.

Goos tomm

Chanj meur a dheuth dhe studhyansow arghpedrevanes y’n 1960ow, pan veu konvedhys bos dhe theropods byghan goos tomm. Mars esa dhe bub theropod po pub arghpedrevan hogen goos tomm yw heb y gonvedhes hwath.

Sur yw lemmyn (dhyworth menhesennow diskudhys yn China) bos dhe theropods byghan pluvennow. Kompes yw hemma dhe’n tybyans bos dhedha woos tomm, hag y hyllir sewya olow dalleth ydhyn dhe vagas a theropods byghan.

Aktivita

Enevales gans goos tomm a’n jeves kevradh metabolek ughel (ymons i owth usya boos moy uskis). I a yll bos moy gweythresek, hag rag hirra, ages enevales a grog war aga herghynnedh rag tommder. Ytho an tybyans a arghpedrevanes gans goos tomm ynysegys gans pluvennow a ledyas dhe’n tybyans aga bos moy gweythresek, skiansek ha resoryon moy uskis na brederys a-gynsow.

Dell yw usys, palaeontologydhyon a dhegemmer an tybyans ma rag theropods byghan, mes nyns esons unver rag losowdhebroryon moy. Godhvedhys yw bos ympynnyon stegosaurus myns knowen Frynk, ytho yma reson da dhe brederi bos ympynnyon ha skians arghpedrevan pur strothys.

Finwethow

Yn despit dh’aga sewyans meur dres termyn hir, yth esa fordhow a vewa na veu usys gans an arghpedrevanes. Ny wrug nagonan anedha esplegya dhe vewa y’n dowr yn tien, kepar ha lies bronnvil (kyn fe Spinosaurus hanter-dowrek). Oll an termyn dres an Mesozoek, an brassa rann a vellkeynogyon munys an tir o bronnviles ha pedrevanes.

Difeudhans

Garowdirow ogas dhe Drumheller, Alberta. Esknians re dhiskwedhas an or K/T (Kalghek/Terthek)

An difeudhans war dhiwedh an Amser Kalghek veu kawsys gans onan po moy a hwarvedhyansow gordhroklammek, kepar ha plowghyans planetik meur (an strokas Chicxulub yn Meksiko), po aktivita ynkressys gans loskvenydhyow.

Dedhyes yw niver a gordell strokas hag akivita loskvenydhyek meur kepar ha Gwastastir an Dekkan yn Eynda dhe dermyn an difeudhans. An hwarvedhyansow ma a alsa lettya howlwolow dhe dhrehedhes an nor ha’n argerdh a lughwrians. Hemm a kawsyas goderri meur yn ekologieth an Norvys.

A wrug arghpedrevanes an tir treusvewa an hwarvedhyans difeudha? Niver a venhesennow veu diskudhys y’n Furvyans Hell Creek, a-dro dhe 40,000 vledhen wosa an hwarvedhyans difeudha K/T. Nebes godhonydhyon a lever bos an menhesennow ma eyloberys, hemm yw golghys yn-mes a’ga tylleryow gwreydhyek hag ena eylynkleudhys yn godhesow yowynkka. Perswadus via korf eskern (r.e. moy ages unn askorn dhyworth an unn eneval a-ugh an or K/T), mes ny veu diskudhys trovyansow avel henna.

Arghpedrevannes yn fugieth

"...Dragons of the prime,
that tare each other in their slime". Tennyson, In Memoriam,1849.

Lyvrow a-dro dhe arghpedrevannes re beu gerys-da dres eghen, yn arbennik gans fleghes, mes gans tevesigyon ynwedh. Arthur Conan Doyle a skrifas novel a-dro dhe wastastir lenwys gans arghpedrevannes gelwys ganso The Lost World.

Jurassic Park yn 1990 a dhallathas spys nowydh yn gonisogeth an werin pan veu sewyes gans an fylm a’n keth hanow yn 1993.