Умар Хайям

Умар Хайям
عمر خیام
Умар Хайяман портрет
Хайила ганвай тӀвар:	Гиясаддин Абу-аль-Фатгь Умар ибн Ибрагьим аль-Хайям Нишапури
Хайи тарих:	18 май 1048
Хайи чка:	Нишапур, Персия
Кьиникьин тарих:	4 декабрь 1131 (83 йис)
Кьиникьин чка:	Нишапур, Персия
Крарин жуьре:	зари, философ, астроном, математик
Литературадин рекьер:	зарият
Жанр:	рубаи
Эсеррин чӀал:	фарс чӀал
Умар Хайям Викигьамбарда

Гиясаддин Абу-аль-Фатгь Умар ибн Ибрагьим аль-Хайям Нишапури (фарс غیاث ‌الدین ابوالفتح عمر بن ابراهیم خیام نیشابورﻯ‎;  1048 йисан 18 май, Персия (Иран), Нишапур — 1113 йисан 1 декабрь, Персия, Нишапур) — фарсарин зурба зари, философ, математик, астроном, астролог.

Умар вири дуьньядиз «рубаи» тӀвар алай кьуд цӀарцӀин бенддикай ибарат тир шииррив машгуьр хьанва. Алгебра илимда ада кубдин барабарвилин классификация туькӀуьрна, ва конусдин кьацӀарин куьмекдалди абурун гъял ганвай. Иранда Умар Хайям, чна къенин юкъуз менфят къачузвай европадин (григорийдин) чӀаваргандилай (календарь) мадни дуьз тир «Ракъинин гьижра» чӀаварган туькӀуьрунив тӀвар-ван аваз хьанвай. И чӀаварган Иранда ва Афганистанда XI виш йисалай гатӀумна гилалди кардик ква.

ТӀварцӀин мана

Заридин тӀварцӀи адан уьмуьрда хьайи вакъиаяр къалурзава:

• غیاث ‌الدین Гийяс ад-Дин — «Диндин кьуьнт», Къуръандин хъсан чирвилер къалурзава.
• ابوالفتح عمر بن ابراهیم Абу ль-Фатгь Умар ибн Ибрагьим — кунья. «Абу» — дах, «Фатгь» — дяведалди къачур кас, «Умар» — уьмуьр, Ибрагьим — дахдин тӀвар.
• خیام Хайям — лакӀаб — «гъвечӀи туьквендин иеси», адан дахдин пеше къалурзава.
• نیشابورﻯ Нишапури — Хайям хайи — Нишапур шегьер къалурзава.

Биография

Умар Ирандин рагъэкъечӀдай патан Хорасан вилаятдин (гила Хорасан-Резави) Нишапур шегьердин эгьли я. Адан буба гъвечӀи туьквендин иеси тир, гьакӀни адаз гъвечӀи вах Аиша авай. Адан 8 йис хьайила ам математика, философия ва астрономия илимрал дегьнедай алахънавай. 12 йисуз Умар Нишапур шегьердин медреседин шакӀурт хьанвай. Мусурман диндин къанунрин ва медицинадин курсар акьалтӀай хъсан дережада акьалтӀарна, ада гьакимдин, яни духтурдин пешекарвилин дережа къачунай. Амма медицинадин практикадал Умаран акьванни гьевес квачир. Ада машгьур математик ва астроном Сабит ибн Курран ва грециядин математекрин эсерар кӀелна чирзавай.

Хайяман аялвал Юкьван Азия селжукри дяведалди кьунвай регьим авачир вахтариз атанвай. А чӀавуз пара кьадарда инсанар кьенвай, абурук алимрин чӀехи пайни кваз. Гуьгъуьнлай, вичин «Алгебра» улубдин сифте гафара Хайяма уьмуьрдин туькьуьл вакъиаяр рикӀел хкизвай гафар кхьизва:

Чун, алимрин телефвал жуван вилерив акур ксар тир, абурукай гзаф азабар-зиллетар чӀугур инсанрин гъвечӀи кӀеретӀ амукьнавай. А чӀавара кьисметдин атӀугъайвили абуруз чеб чпин илимдиз дегьнедай экечӀуниз ва тамам хъсанруниз манийвал авунай. Алай чӀавуз алимрин къамат авай ксарин гзафни — гзаф пайди, илимда къалпдинни кьве-ччин-алайвилин сергьятритлай къеце патаз элячӀ тавуна, гьакъикъатдин винел таб алукӀзава. Абуруз, чпелай тавафат авай, гьакъикъатдихъ къекъвезвай, гьахъ кӀандай, таб ва кьве-ччин-алайвал кьабул тийизвай, яцӀу гафар ийидай хесетар квачир ва табдиз ваъ лугьузвай кас гьалтайла, абуру ам чпин рахшандвилинни нифретдин затӀ ийизвай.

ЦӀуругуд яшара Хайямаз вичин уьмуьрдин садлагьай чӀехи хажалат акунай, тӀегъуьнин чӀавуз сифте адан дах, ахпани диде кьенай. Умара дахдин кӀвал ва устӀархана маса хгана Самарканддиз хъфенай. Гьа чӀавуз и шегьер РагъэкъечӀдай пата кьабулнавай илимдинни культурадин юкь тир. Самаркандда Хайям сифте медреседин шакӀурт жезва, гуьгъуьнаваз, илимдин месэладал халкь кӀватӀ хьанвай чкада гьуьжетдин рахунра экъечӀнавай Умарди ана авай алимар вичин акьулдивни алимвилив тажуб авурдилай кьулухъ, адаз гьасятда муаллимвилин везифа ганвай.

А девирдин муькуь зурба алимар хьиз Умарни са шегьерда гзаф акъвазавачир. Кьуд йисалай кьулухъ ам Самаркаддай Бухара шегьердиз куьч хьанвай, гьина улубар хуьдай карханайра кӀвалахиз эгечӀнавай. Бухарада уьмуьр гьалнавай цӀуд йисан къене Умара математикадин кьуд асул дибдин трактат кхьенвай.

1074 йисуз адаз Инсафахан шегьердиз, селжукрин султан I Мелик - шагьан пачагьдин кӀвалериз ша лагьанвай. Шагьдин кьилин визир тир Низам аль-Мулкан сифте кьил кутунин ва гъилик хуьнин куьмекдалди Умар султанан ругьани муаллим хьанвай. Кьве йисалай, Мелик — шагьа ам, дуьньяда виридалайни чӀехи обсерватория тир, пачагьдин кӀвалин обсерваториядин регьбер хьиз тайин авунай. И везифада кӀвалахиз, Умара са математикадин илимдал алахъунилай гъейри, ам дуьньяда виридалайни машгьур астрономрикай сад хьанвай. Алимрин кӀеретӀдихъ галаз ада, чи гилан григориан календарьдилай дуьз, ракъинин календарь туькӀуьрнавай. Ада гьакӀни, гъетерин каталогдикай ибарат тир «Мелик — шагьан астрономиядин таблицаяр» туькӀуьрнавай. Амма 1092 йисуз, ам лувак хуьнвай султан Мелик-шагь ва визир Низам аль-Мулк кьейидилай кьулухъ, Умаран Исфаханда уьмуьрдин девир куьтягь жезва. Аллагь авачирвилин тегьерда азад фикир авунин тахсир кутунвай Хайям, селжукрин кьилин шегьердай хъфин мажбур жезва.

Кьиникай

Зари 1131 йисан 4 декабрьдиз регьеметдиз фенвай.

Умаран уьмуьрдин эхиримжи сятерикай, адан вахан гъуьлуьн гафар шагьид яз къалурзавай, адахъ галаз са заманда уьмуьр гьалнавай — Бехакидин гафарикай малум я:

Садра Абу Али ибн Синадин «Сагъруникай улуб» кӀелзавай чӀавуз Хайяма кьиникьин мукьва хьун гьисснай (а чӀавуз адан яшар кьудкъадалай пара тир). Ада, виридалайни четин суалрикай тир «Гзафвиле теквал» тӀвар алай метафизикадин меселадиз талукь тир улубдин паюнда кӀелун акъвазарна, чарарин арада гъиле авай сарара экъуьрдай къизилдин къал туна, улуб агалнай. Гуьгъуьнлай, ада вичин мукьвабурни шакӀуртар эверна, весидин чар кхьена, гьа идалай кьулухъ ада фуни яд кьабулзавачир. Йифен капӀ авуна, ада чилин салам-дуьа гана ва метерал ацукьна гуьгъуьнинбур лагьана: «Я Аллагь! Зи къуватрин мумкин кьадарда за Вун чириз алахънавай. Гъил къачу зи гунагьрилай! Заз Вун чир хьуниз килигна, зун Ваз мадни мукьва хьана». Мецел гьа и гафар алаз Хайяма вичин уьмуьр масакӀа авунай.

ГьакӀни, заридин уьмуьрдин эриримжи йисарикай лугьузвай, «Кьуд эхтилатдин» кирамди тунвай, шагьадатнама ава:

1113 йисуз Балх шегьердин ЛукӀарин Савдагаррин куьчеда авай Абу Саидан кӀвале хожа имам Умар Хайям ва хожа имам Музаффар Исфизари амукьнавай, зун абуруз къуллугъ ийиз рази хьанвай. Садра, тӀуьн-хъунин чӀехи межлисда заз Умара лагьанвай гафар ван атанай: «Зи сур ахьтин чкадал жеда хьи, гьина гьар гатфариз шагьварди зун цуькверив кӀвадарда» И гафари зун мягьтел авунай, амма за, Умар ихьтин касди ичӀи гафар лугьун тийидайди кьатӀузвай. 1136 йисуз зун Нишапурдиз атайла, а чӀехи касди вичин чин накьвадин шаршавдив кӀевирунилай кьуд йис алатнай, ва агъуз тир дуьнья Хайям галачиз етим хьанвай. Заз ам чӀехи муаллим тир. Са жуьмя къуз за адан сур алай чка чидай кас къачуна адан кьилив фенай. Касди зун «Хайре» тӀвар алай сурал гъана, сурарин бахча элкъуьрна кӀевирнай суван кӀаникай чапла патаз элкъуьрна, ва заз Умаран сур акуна. Багъдай, адан сурун винелай цуьк ахъайнай хилер гадарна экӀя хьанвай чуьхверринни гугърийрин тарар куьрс хьанвай, адан сур кьиляй — кьилиз цуьквери кӀевирнай. Зи рикӀел ада Балхда лагьай гафар атана, ва зун завай эхиз тахьана, шел кьаз тежез гзаф шехьнай, вучиз лагьайтӀа завай вири дуньяда адаз и чкадилай мадни кутугай чка гьатиз жедачир. Я Аллагь, Пак, ЧӀехиди, вуна жуван регьимвилив ва жумартвилив адаз женнетдин бахчайра чка гьазур ая!

Умаран сур

Умаран сурун гуьмбет

Заридин сурун гуьмбет Нишапур шегьерда, имама Махрукан гуьрметдай эцигнавай мискӀиндин мукьвал ала. Алимдин сурун винел виниз акъатнай гьейбат авай сурун гуьмбет, Ирандин виридалайни хъсан мемориал дараматрикай сад я. 1934 йисуз, адан эсерар гзаф рикӀ алаз сейлиз кьадайбурун, дуьньядин гьар са патай кӀватӀнавай такьатралди заридин сурал обелиск хкажнавай.

Умара туькӀуьрай эсеррин сиягь

Хайям пара кьадардин илимдинни литературадин эсеррин кирам язва.

1. Мушкилат ал-гьисаб — «Гьисабрин илимдин четинвилер» (гьисабрин илимдикай трактат, гъилив кхьинар дуьздал акъатнач).
2. ТӀвар алачир — (алгебрадин трактат, гъилив кхьинар авай чка — Тегеран).
3. Рисале фи-л-барахин 'ала масаьил алджабр ва-л-мукабала — «Алгебрадин ва алмукабаладин меселайрин успатрикай трактат» (алгебрадин трактат, гъилив кхьинар авай чка — Париж, Лейден, Лондон, Нью-Йорк, Рим).
4. Шарх ма Ашкале мин мусадарат Китаб Уклидис — «Евклидан мичӀи гьларикай баян гуникай трактат» (геометриядин трактат, гъилив кхьинар авай чка — Лейден)
5. Мухтасар фи-т-табиьйат — «ТӀебиатдикай куьрелди» (физикадин трактат, гъилив кхьинар авай чка малум туш)
6. Мизан ал-хикам — «ЧӀехи акьулдин терезар» (физикадин трактат, гъилив кхьинар авай — Санкт-Петербург, Бомбей, Хайдерабад, Гота)
7. Ливазим ал-амкина — «Чкайрикай герек тир малуматар» (географиядин трактат, гъилив кхьинар авай чка малум туш)
8. Рисалат ал-Каун ва-т-таклиф — «Авай гьакъикъатдикайни везифадикай трактат» (философиядин трактат, гъилив кхьинар авай — мумкин я Каир я)
9. Ал-жаваб ан Салас масаьил — «Пуд меселадин жавабар» (философиядин трактат, гъилив кхьинар авай чка — мумкин Каир я)
10. Ад-дийа 'ал-' Акли фи Мауд ал-'илм ал-шары — «Акьулдин экв, умуми илимдикай трактат» (философиядин трактат, гъилив кхьинар авай чка — мумкин Каир я)
11. Рисале фи-л-вуджуд — «Авай гьакъикъатдикай трактат» (философиядин трактат, гъилив кхьинар авай чка — Берлин, Пуна, Тегеран)
12. Зидж-и Малик — шагьи — «Малик — шагьан астрономиядин таблицаяр» (астрономияди таблицаяр, гъилив кхьинар авай чка — Париж)
13. Рисале фи куллийат ал-вуджуд — «Авай гьакъикъатдивай вири кьатӀуз хьуникай трактат» ва я «ТӀалабунин улуб» (философиядин трактат, гъилив кхьинар авай чка — Лондон, Париж, Тегеран)
14. Науруз-наме — (тарихдин трактат ва цӀийи йис тайин авуникай кхьинар, гъилив кхьинар авай чка — Берлин, Лондон)
15. Алм-и Куьллийат — (алгебрадин трактат)
16. Фил Мутайат — (илимрин принципар)
17. Аш-ари бил Арабийа — (араб чӀалал рубайат)
18. Низамуьлмуьлк — (дуст авай визирдин биография)
19. Абдуррагьман 'ал-' Несевие Джаваб — (Аллагьдин алемрин арадал атуникай кӀвалах)
20. Музанналкгьм — (цӀурурай акахьунин къене къизилдинни гимишдин кьадар чирунин месела алгебрадин рекьелди гьял авуникай кӀалах)

Хайям гилан заманадин культурада

Умаран тӀварунихъ галайбур

• Вацран кратеррикай садаз Умаран гуьрметдай «Умар Хайям» тӀвар ганвайди я.
• 1980 йисуз адан тӀвар Астероиддиз эцигнай.
• Тунисда «Хайям» тӀвар алай мугьманхана ава.
• Франциядани Мисрида гьасилзавай «Хайям» тӀвар алай чахурдин марка.
• Нишапур шегьердин мукьвал алай Хайям хуьр. Ина 2004 йисан 18 февральдиз чӀехи хасаратвал гъанвай вакъиа хьанвай, ракьун — рекьин состав хъиткьиннай, хъиткьинунин къуват 180 тонн тротилдин эквивалентдиз барабар тир, нетижада 300 — дилай пара кас кьенвай ва Хайям хуьр чкӀанвай.
• Тегеран шегьердин 12 — лагьай райондин Хайяман куьчедин тӀвар Умар Хайяман гьуьрметдай эцигнавай.
• Аддис-Абебада авай Ресторан Хайям.
• Кинг Мартин Лютера вичин экъечӀунда Умар Хайяман гафар цитатаяр хьиз гъанвай.

ЭлячӀунар

• Викигьамбарда темайриз килигна туькӀуьрнавай медиа-файлар ава Умар Хайям
• Русские стихотворные переводы рубаи Омара Хайяма (1891—1997). Архивация 28 ноябрь 2012.
• Биография и рубаи Омара Хайяма. Архивация 28 ноябрь 2012.
• Сайт посвященный Омару Хайяму. Архивация 28 ноябрь 2012.
• Изречения Омара Хайяма. Архивация 28 ноябрь 2012.
• Афоризмы Омара Хайяма. Архивация 28 ноябрь 2012.
• Омар Хайям. «Рубаи». Архивация 28 ноябрь 2012.
• Омар Хайям: Я спрятал свою истину за семью печатями. Архивация 28 ноябрь 2012.
• Хайам в «Визуальном словаре». Архивация 28 ноябрь 2012.
• Омар Хайам — рубаи о любви. Архивация 28 ноябрь 2012.
• Омар Хайям на Притчи.ру. Архивация 28 ноябрь 2012.
• Омар Хайям — рубаи о любви, жизни, вине и дружбе.. Архивация 28 ноябрь 2012.
• Лучшие рубаи.. Архивация 28 ноябрь 2012.
• Омар Хайям на Facebook.