Matêia scûa

ZE	Quésta pàgina a l'é scrîta in zenéize, segóndo a grafîa ofiçiâ

Animaçion de 'na galàsia a-a mancinn-a co-îna poscìbile cùrva de rotaçion s'a no ghe fîse a matêia scûa. A-a drîta 'na galàsia co-îna cùrva de rotaçion ciatta scìmile a-a cùrva de rotaçion vista inte vêe galàsie

In cosmologîa, a matêia scûa a l'é 'n particolâre tîpo de matêia ch'a l'é stæta teorizâ pe spiêgâ di efètti gravitaçionali che no pêan êse descrîti solo co-a matêia òrdenâia. A diferénsa da matêia che semmo abitoæ a vedde tutti i giorni, a matêia scûa a no l'emétte de radiaçioìn eletromagnétiche, perciò a l'é ben ben difìçile da amiâ. A-a giornâ d'ancheu no l'é stæto ancon trovòu de evidense dirètte da sò existénsa, ma, a men che-e lêze da fixica conosciûe no ségian sbaliæ (cösa ch'a poriæ êse vêa ascì), a matêia scûa a doviéiva raprezentâ quæxi o 90% de tutta a matêia de l'univèrso.

Aspètti generâli

O nomme scûa, comme za acenòu primma, o l'é ligòu a-o fæto che l'unica cösa ch'a ne manca a l'é a seu lûxe. O modello ch'adêuviemmo òua, ò sæ o "modéllo standard da cosmologîa (ciamòu ΛCDM, donde CDM o veu di Cold Dark Matter)" o l'é bazòu in sciô Big Bang, ma sensa a matêia scûa gh'é di conti che no tórnan. Prezenpio no s'acapìsce comme l'àn fæto e galàçie a formâse into tenpo che gh'àn avûo a dispoxiçión da-o sccéuppo do mæximo Big Bang, e manco comme fan a restâ insemme co-a sola gravitæ dæta da-a matêia che semmo boin a vedde, quella fæta de barioìn. L'univèrso, tra l'âtro, o se spàntega de longo de ciù, ma a seu veloçitæ, a-o posto d'asbasciâse comme se porieiva pensâ, a l'é de longo aprêuvo a cresce. Sta cösa chi a l'à portòu ascì a inmaginâ che ghe segge ascì 'n atro tipo de energîa, ancon ciù misteriôza da matêia scûa, ò sæ l'energîa scûa. L'energîa scûa a l'é indicâ co-o scinbolo Λ, scinbolo ch'o fa parte do nomme do modello standard.

Stöia

Into 1933 l'astrònomo svìseo Fritz Zwicky o s'é misso a mezuâ a distriboçión de velocitæ de l'amàsso da Chioma di Berenice, e o l'à scovèrto che, pe no andâ contr'a-e lêze da fìxica, a massa de l'amàsso a l'aviæ dovûo êse 400 vòtte ciù grande de quella ch'a se pêu calcolâ pe mêzo da seu luminoxitæ. S'é pensòu sùbito che ghe fîse quarche forma de matêia no luminôza comme gazzo ò pûa interstelâre, ma a questión a no l'é stæta aprofondîa scinn'a-i anni '60/'70, quande i astrònomi americhen Vera Rubin e Kent Ford àn confermòu a prezensa de 'na grande quantitæ de massa ch'a no se peu vedde (ma che a ghe dêv'êse) inte 'na série de galàsie a spirale. Co-e modèrne riçérche s'é acapîo che ni o gazzo ni a pûa peuan êse a spiegaçion de sta diferensa chi: a-e cùrte, ghe dêv'ese 'na particèlla nêuva.

Preuve prinçipâli de l'existensa da matêia scûa

• Quande 'n còrpo o l'é aprêuvo a gjâ co-în möto circolâre uniforme, gh'é 'na fòrsa ciamâ "fòrsa centrìpeta" ch'a fa 'n mòddo cò-u còrpo o reste inta seu traietöia: se sta fòrsa chi a no ghe fîse, o còrpo o l'andiéiva avanti drîto, sensa percorî a circonferénsa. O penscêo o l'é o mæximo pe-e galasie: e stélle e i atri còrpi che fan parte de lô gîan asæ velôci in gîo a-o seu centro. Calcolòu a veloçitæ di còrpi, s'acapìsce ben chi-â fòrsa de gravitæ prodûta da-a matêia vixibile a no l'é bastansa pe poei tegnî insemme a galasia, a quæ a se desfaiéiva. A matêia scûa a ven pròpio in agiùtto pe spiêgâ sto fæto chi.
• 'Na segonda preuva a ne vegne diretaménte da-o Einstein. Segondo a seu teorîa da gravitaçion universâle, a gravitæ a l'é bonn-a a cegâ a traietöia da lûxe. Into 1919 o Eddington o n'à dæto a preuva che sta cösa chi a l'é vea. Partindo da-a teorîa do Einstein, emmo adêuviòu a técnica da "lente gravitaçionâle" pe ripête e mezûe do Zwiky ma co 'na precixón mazô. 'N'atra técnica a l'é quella inandiâ da l'italian Roberto Giacconi inti anni '60, conosciûa comme "astronomîa a raggi X". Meténdo insemme e inmàgine trovæ co-e dôe técniche, s'é visto che l'êa tùtto veo: sta massa chi a ghe dêv'êse.

A riçerca di sti ùrtimi anni a çerca de mezuâ quarche interaçión da matêia scûa co-a matêia òrdenâia, dêuviàndo di aceleratoî ascì, ma o travàggio o l'è ben ben difìçile. Si-â teorîa a fîse provâ, l'òmmo o gh'aviæ no solo a poscibilitæ d'acapî mêgio a natûa, ma ascì de conosce quello ch'o saiâ o destìn de l'univèrso.

Âtri progètti

Altri progetti

• Wikimedia Commons

• Wikimedia Commons a contêgne di files in sce matêia scûa