Zavaboary

Hopetoun Falls, any Aostralia

Ny zavaboary na natiora dia tontolo tsy nokasihan' ny olombelona, indrindra ny tontolo manodidina ny planeta na izao rehetra izao. Ny tontolo voatr' olombelona, izany hoe ny tontolo namboarin' ny olombelona toy ny saha, ny trano na ny tanàna, no mifanohitra amin' ny zavaboary.

Amin' ity heviny ankapobeny ity dia manondro ny lalàna sy ny singa ary ny zava-mitranga rehetra ao amin' ny tontolo fizika (azo tsapain-tanana) ny teny hoe "natiora" bna "zavaboary", anisan' izany ny fiainana. Na dia anisan' ny zavaboary aza ny olombelona dia matetika no ampifanipahina na sarahina aminy tanteraka ary ambony noho ny natiora mihitsy aza ny asan' ny olombelona na ny olombelona amin' ny fitambarany.

Nandritra ny fanombohan' ny fomba fiasa siantifika môderina tao anatin' ny taonjato maromaro farany dia nanjary ny zava-misy miandry hasaina na hiasana sady voalamina sy hetsehin' ny lalàn' Andriamanitra, ny zavaboary. Tamin' ny Revôlisiôna Indostrialy dia noheverna ho ampahany amin' ny zava-misy tsy misy fidirana an-tsehatra atosiky ny finiavana ny zavaboary: noho izany dia noheverina araka ny fomba fijery sasany ho masina izy io (Jean-Jacques Rousseau, transendentalisma amerikana) na ho vondrom-pitsipika tsy maintsy tandremana mba hihazonana ny laharan' ny tena ao anatin' ny lamim-pitantanan' Andriamanitra na ao amin' ny tantaran' ny olombelona (Hegel, Marx). Na izany aza dia teraka indray tamin' izany fotoana izany, indrindra nanaraka an' i Charles Darwin, ny fomba fijery vitalista momba ny natiora, izay manakaiky kokoa ny an' ny presôkratika.

Amin' ny fampiasana azy isan-karazany ankehitriny dia matetika manondro ny jeôlôjia sy ny fitambaran' ny karazan-javamananaina ny teny hoe "natiora" na "zavaboary". Azo anondroana ny sehatra ankapoben' ny zavamananaina, ary amin' ny toe-javatra sasany, anondroana ny dingana rehetra mifandray amin' ny zavatra tsy miaina ny hoe "zavaboary" — araka ny fomba fisiana sy fiovan' ny karazan-javatra samihafa araka ny nahiny avy, toy ny toetrandro sy ny jeôlôjian' ny Tany. Matetika io teny io no ilazana ny "tontolo iainana voajanahary": ny bibidia, ny vato, ny ala, ary amin' ny ankapobeny ny zavatra rehetra tsy novain' ny asan' olombelona, ​​na izay mbola manohy fisiana na dia eo aza ny fitsabahan' ny olombelona. Ohatra, tsy heverina ho anisan' ny zavaboary ny zavatra namboarin' ny olombelona sy ny fifandraisan' ny olombelona amin' ny samy olombelona amin' ny ankapobeny, raha tsy ao amin' ny filazana hoe "natioran' olombelona" (izany hoe ny toetran' ny olombelona) na "ny zavaboary manontolo", ohatra. Midika fanavahana ny voajanahary sy ny voatr' olombelona (artifisialy) io hevitra nentim-paharazana kokoa momba ny zavatra voajanahary izay mbola hita ankehitriny io, ka ny voatr' olombelona na artifisialy eto dia izay noforonin' ny fahatsiarovan-tenan' olombelona na noforonin' ny sain' olombelona. Arakaraka ny teny manodidina no mety hanavahana ny teny hoe "voajanahary" amin' ny atao hoe "tsy voajanahary" na ny hoe "mihoatra ny natoraly".

Fandaharana

Ny bolantany enina : voany anaty (1) ; voany ivelany (2) ; kapaoty ambany (4) ; kapaoty ambony (5) ; litôsfera (6) ; hero-tany (6)

Ny siansan' ny tany dia mahalala bolantany efatra: ny litôsfera, ny hidirôsfera, ny soson-drivotra ary ny biôsfera; ireo bolantany efatra ireo dia mifandrify amin' ny vato, ny rano, ny rivotra ary ny fiainana.

Ny taranja siantifika lehibe mikasika ny tany dia ny jeôgrafia, ny jeôlôjia, ny jeôfizika ary ny jeôdezia. Ireo taranja ireo dia mampiasa ny fizika, ny simia, ny biôlôjia, ny krônôlojia ary ny matematika mba hametraka ny taranja na fandrafetan' ny tany sy ny fahazoana azy tsara.

Ny rano eto an-tany

Ny Riandrano Iguazu eo amin' ny sisin-tany manasaraka an' i Brezila sy i Arzantina

Akora simika misy hidrôzenina sy ôksizenina (H₂O) sady tena iankinan' ny fiainan' ny zavamananaina rehetra fantatra ny rano. Amin' ny fampiasana azy mahazatra, ny teny hoe "rano" dia tsy manondro afa-tsy ny endrika ranoka, nefa manana toetra vainga (ranomandry) sy etona (eton-drano) koa ny rano. Ny rano no mandrakotra ny 71 % amin' ny velaran' ny Tany. Eto amn' ny Tany dia hita any anaty ranomasimbe sy any amin' ny hadirin-drano lehibe hafa izy io, anisan' izany ny izay rano ambanin' ny tany (1,6 %) sy ny rano eny amin' ny rivotra toy ny eton-drano sy ny rahona ary ny rotsa-drano (orana, oram-panala, sns) (0,001 %). Ny 97 % amin' ny rano ety ambonin' ny Tany dia ao amin' ny ranomasimbe, ny tahirin-dranomandry, ary ny 2,4 % ao amin' ny ranomandry mamorona ny saron-tendrontany, ary ny rano hafa ambonin' ny Tany toy ny ony, ny renirano, ny farihy ary ny dobo dia miantoka ny 0,6 %. Fanampin' izany dia voatahiry ao anatin' ny vatan' ny zavamananana sy ny vokatra namboarin' ny olombeona ny ampahany kely amin' ny rano eto amin' ny Tany.

Ranomasimbe

Ny Ranomasimbe Atlantika avy eo Leblon, Rio de Janeiro

Hadirin-drano lehibe misy rano masira, sady singa fototra ao amin' ny bolan-drano (na hidrôsfera), ny ranomasimbe na ôseana. Manodidina ny 71 % amin' ny velaran' ny Tany (361 km² eo ho eo) no rakotry ny ranomasimbe, izay rano mitohy nefa matetika zaraina ho ranomasimbe maromaro sy ranomasina kely kokoa. Maherin' ny antsasany amin' io faritra io no manana halalina mihoatra ny 3 000 m. Manodidina ny 35 ‰ (na 3,5 %) ny salan-kasiran' ny ranomasimbe, ary saika ny rano an-dranomasina rehetra dia manana hasira eo anelanelan' ny 30 ‰ (na 3 %) ka hatramin' ny 38 ‰ (na 3,8 %). Na dia ifanarahana amin' ny ankapobeny aza izy ireo fa ranomasimbe "misaraka" maromaro, dia rano masira iray mitambatra sy mifandray ireo rano ireo, izay antsoina hoe Ranomasimbe eran-Tany. Manan-danja lehibe eo amin' ny ôseanôgrafia ny hoe "Ranomasimbe eran-Tany", izay manondro rano mitohy misy fifanakalozana malalaka eo amin' ny faritra misy azy.

Voafaritry ny kôntinenta sy vondronosy isan-karazany ary fepetra hafa ny fizaràna lehibe eo amin' ny ranomasimbe: amin' ny fandaharana midina ny habeny, ireo fizaràna ireo dia ny Ranomasimbe Pasifika, ny Ranomasimbe Atlantika, ny Ranomasimbe Indianina, ny Ranomasimbe Atsimo ary ny Ranomasimbe Arktika. Ny ranomasina, ny hoala, ny helodrano ary velaran-drano masira madinika hafa no faritra kely kokoa ao amin' ny ranomasimbe. Misy ihany koa ny farihy masira, izay velaran-drano masira kely, kokoa voahidy an-tanety, tsy mifandray amin' ny Ranomasimbe eran-Tany. Ohatra roa miavaka ny Ranomasina Aral sy ny Great Salt Lake ("farihy masira lehibe").

Farihy

Ny farihy Yinderitu, eo afovoan' ny tany efitr' i Badain Jaran any Sina.

Velaran-dranoka eo ambonin' ny planeta na satelita izay hita ao amin' ny fanambanin' ny deboka ny farihy. Eto an-tany dia heverina ho farihy ny velaran-drano rehefa eny an-tanety, fa tsy anisan' ny ranomasimbe, sady lehibe sy lalina noho ny dobo, ary ivarinan' ny renirano. Ny hany tontolo ankoatra ny Tany fantatra fa misy farihy dia i Titan(volana lehibe indrindra mihodidina an' i Satiorna) izay misy farihin' etanina (C₂H₆) azo inoana fa mifangaro amin' ny metanina (CH₄). Tsy fantatra raha ivarinan-drenirano ny farihy eny amin' i Titan, na dia lalan-drenirano maro aza no misoritsoritra ny vohon' i Titan.

Hita amin' ny ankapobeny any amin' ny faritra be tendrombohitra sy any amin' ny faritra mitriatra ary any amin' ny faritra misy fandrian-drano mitohy na vao haingana ny farihy voajanahary eto an-tany. Hita eny amin' ny deboka na lempona endôreika, na manaraka ny moron' ny renirano na ony lehibe ny farihy hafa. Any amin' ny faritra sasany amin' izao tontolo izao dia misy farihy maro noho ny fikorontanan' ny fitatarana tavela tamin' ny Vanim-potoan' ny Ranomandry farany. Voafetra fisiana ara-potoana ny farihy rehetra raha oharina amin' ny fotoana jeôlôjika, satria ho feno antsanga na hivoaka avy ao anaty deboka na lempona misy azy ny rano.

Dobo

Dobo

Velaran-drano misy rano mihandrona, voajanahary na nataon' olombelona, ​​izay matetika kely noho ny farihy, ny dobo. Velaran-drano isan-karazany nataon' olombelona no sokajiana ho dobo, anisan' izany ny zaridaina an-drano izay atao fanaingoana tanàna, ny dobon-trondro atao ho an' ny fiompiana trondro hamidy, ary ny dobo masoandro atao hitehirizana angovon-kafananana.

Miavaka amin' ny kinga ny dobo sy ny farihy noho ny fiadan' ny fikoriany. Mora jerena ny fikoriana ao amin' ny korian-drano, fa manana fikoriana madinika vokatry ny hafanana sy fikoriana antonony vokatry ny rivotra kosa ny dobo sy ny farihy. Manavaka ny dobo amin' ny karazan-toerana hafa misy ranomamy, toy ny dobon-kinga sy ny dobom-pamonta, ireo toetoetra ireo.

Ony sy renirano

Ny ony Colorado eo akaikin' i Horseshoe Bend, Arizona, Etazonia

Korian-drano voajanahary mandeha mankany amin' ny ranomasina na any amin' ny ranomasimbe ny ony. Korian-drano voajanahary mikoriana mankany amin' ny ranomasimbe, amin' ny ranomasina, amin' ny farihy, amin' ny ony, na amin' ny renirano hafa kosa ny renirano. Misy koa ny renirano izay mikoriana fotsiny ao anaty tany na maina tanteraka alohan' ny hahatongavana any amin' ny velaran-drano na korian-drano hafa. Ampahany ao amin' ny tsingerina hidrôlôjika ny ony sy ny renirano. Ny rano ao anaty ony na renirano, amin' ny ankapobeny, dia miangona avy amin' ny rotsak' orana amin' ny alalan' ny fikorianana ambonin' ny tany, avy amin' ny fihoaran' ny rano ambanin' ny tany, avy amin' ny loharano, na avy amin' ny famotsorana ny rano voatahiry ao anaty ranomandry voajanahary sy akanjon-dranomandry (izany hoe avy amin' ny tobin-dranomandry).

Tsingerina biôjeôsimika

lopy

Lahatsoratra antsipirihany : Tsingerina biojeosimika.

Jereo koa

• Zavamananaina

Rohy ivelany

• Nature Journal - Weekly journal of science.
• The WILD Foundation.
• BBC - Science and Nature.
• European Commission - Nature and Biodiversity homepage.
• The Nature Conservancy
• Science.gov - Environment & Environmental Quality Archived Aogositra 8, 2002 at the Wayback Machine.
• wallpapers nature Archived Jolay 20, 2010 at the Wayback Machine.
• NatureWatch - Wiki for documenting biodiversity (german)
• Ministry of Environment Republic of Korea - Nature Archived Jolay 18, 2011 at the Wayback Machine