Limes

rekonstruksie van nen Romeinsen wachttoorn bi-j castellum Hainhaus

Den limes (Latien veur 'grenze') is de benaming van de grenze van et Romeinse Riek. Dizzen leep van de Noordzee langs den Rien en Donau noar de Zwarte Zee. Meer noar et oosten volgden den limes den Eufraat (vanof de tied van keizer Septimius Severus den Tigris); in et zuden was de Sahara ne natuurleke grenze dee eigen eisen an de rieksverdaedeging stelden.

Weurdbetekkenis

Et Latiensen weurd limes is van eursprong ne laandmetersuutsproak en betekkenden anvankelek "grenspad", bi-jveurbeeld tussen twee akkers of wiengeerden. Loater kwam doar de betekkenis van "weg" bi-j. De betekkenis van "grenswegge" (in den zin van nen plaveiden weg langs forten) is postklassiek en et gebruuk van de uutsproak in de kriegsbetekkenis as grensscheiding tussen et Romeinse Riek en de neet-underworpen gebeeden wodden deur Duutse archeologen in-evoerd.

De noordeleke rieksgrenze

Plattegroand van n castellum

Den limes wodden evörmd deur nen gördel van verdaedigingstoorns, standaardiseerde kampen veur hulptröppe (castella) en legioensbases (castra), zoas Castra Vetera, Novaesium en Ulpia Noviomagus Batavorum. Den gemiddelden ofstaand tussen de castella bedroog 6,5 kilometer; op groand hiervan zollen der nog verborgen of vort-espeulden castella in Nederlaand mötten waen.

Howal et weurd limes strikt enommen zol mötten sloan op de eigenleke grenze an den Rien, hadden de Romeinen ok verdaediging in de deepte, zodat et bestoan van verstarkingen an de Waal en Maas annemmelek is. Verskillenden steen reste in den Maas bunt wal as militair beneumd. Bi-j Cuijk bunt de resten van n tiedelek kamp evonden. In de Late Oldheid wodden dizze deepteverdaediging uut-eebreid mit verstarkte bruggen in bi-jveurbeeld Maastricht en opni-j Cuijk. Doarnoast mot wodden esteld dat bi-jnoa elk castrum en elk castellum umrengd wierd deur n darp (vicus) dat deenstboar was an et fort.

Geskiednis

Den limes is ontstoan toon de Romeinen in 47 n. Chr. veur altied de veroavering van Germania opgaven. Zi-j trokken zich trög op den Rien, dee de grenze wierd. Et projekt kan wödden ezene as underdeel van de laegerhervormingen van keizer Claudius, howal de uutvoering ter plaatse in hende was van zienen generoal Corbulo.

In Nederlaand wödden langs den Rien rundumme twinteg forten ebouwd. An den weg lagen wachttoorns woarvan den onderlingen ofstaand dusdöäneg was dat zie van den enen noar den andere wachttoorn lecht tekkens kon ofgaeven.

Den limes was neet allenig bedoold um et gebeed an de oaverkante van de revier te beheersen en vi-jandeleke invallen unmeugelek te maakn of te bestrieden. De kriegsveurzeeningen waarn ok en veural bedoold um toozicht uut te oefenen ovver den Rien as ene van den belangriekste verbindingen in et noordeleke deel van et Romeinse riek, tussen et Duutse Rienlaand en Brittannië.

Bi-j den Bataafsen Opstaand van 69-70 wödden völle forten in braand estokken. Noa den opstaand bunt ze wier op-ebouwd. Ne volgende bouwtied blek tiedens et joar 200, toon de verstarkingen wödden herbouwd uut steen. uut de verwoostingsloagen lek et derop dat den limes rundumme et joar 240 is bezwaeken, wodden hersteld, en opni-j bezwaek rundumme 258, dee wödden vereurzoakt deur de ok uut eskraeven bronnen bekenden Frankiesen inval. Den Galliesen keizer Postumus herstelden de grenze, dee veur altied vort ging toon Aurelianus in 274 et Gallo-Romeinse Riek ruumden. De Romeinse anwaezigheid in de veerde eeuwe had n volledig andere uutstroaling.

Den name van n tröpken castella (mit euren afstaanden) bunt oaver-elaeverd op de Peutinger kaarte en et Itinerarium Antonini. In Nederlaand leep den limes langs wat noe de Olde Rien, den Krommen Rien en den Nederrien is, van Katwiek noar Duutslaand. Lengs dizze grenze leep den limesweg, dee ok wal den limes wodden eneumd. Hi-j verboand castella dee lengs de grenze waarn ebouwd mit mekare. Archeologies underzeuk mek duedelek dat in de tied van de keizers Traianus en Hadrianus flink is uut-egovven an in den uutbouw en et onderhold van den weg.

Den Limes as monnument

Den Unesco oaverwaegt den limes op de waeldarfgoodlieste te zetten. Veur n deel van den limes in Duutslaand is dat al ebeurd. In Nederlaand is neet völle meer te zeen van den limes. De gemeenten bunt doarumme de zichtboarheid an et vergroten. Zo wodden op 9 november 2007 in et centrum van Utrecht, vlak bi-j den Dom mit nen 80 centimeter breedn strook van gekleurd lech en naevel de plaatse van et olde castellum Traiectum an-egaeven.

Elders

Bu Njem; foto Livius.Org.

Den limes had oaveral ne andere uutstroaling. In Engelaand bescharmden ne stenen mure de Romeinen teggen de Picten. Dizze mure besteet deels nog en wöd Mure van Hadrianus eneumd. De verstaerkingsliene deur et Odenwald en Zwarte Wold (den Germaans-Raetische limes) was doarenteggen van holt, al wodden et oosteleke deel later uut steen herbouwd. Lengs den Midden-Donau had de Romeinse rieksgrenze ne uutstroaling dat an den limes in de Laege Laanden dut denken. In Dacia slingerden de riege forten zich deur de Karpoaten. De woostiengrenze in Syrië en langs de Sahara (Limes Tripolitanus) hadden ne meer oppen uutstroaling.

Romeinse forten lengs den limes in Nederlaand

Noord-weg (Olde-Rien-grenze) vanof de Duutsen grenze tot de Noordzee:

1. Carvium, Bi-jlaandsen Weerd
2. castellum bi-j Duve, Looweerd
3. castellum bi-j Meinerswiek Arnem (Castra Herculis?), moar de castra ligt volgens de Peutinger kaarte an den weg Nimwaege-Rien-kuste.
4. meugelek een castellum bi-j Driel
5. castellum bi-j Randwiek
6. Carvo(ne), Kesteren.
7. Mannaricium, Maurik indeen den ofstaand FECTIO-LEVEFANO XVI op de Peutinger kaarte inderdoad nen skrieffolt is van VIII.
8. Levefanum, Rieswiek indeen den afstaand FECTIO-LEVEFANO XVI op den Peutinger keerte inderdoad nen skrieffolt is van VIII.
9. Fectio, Vechten, altoar evonden mit inskriptie FECTIONE.
10. castellum in Utrecht (Traiectum?)
11. castellum Fletio bi-j Utrecht-Den Meern.
12. Laurium, Woerden.
13. mini-castellum bi-j Bodegroaven, vermeudelek ter verdaediging van ne brugge.
14. Nigrum Pullum, Zwammerdam.
15. Albaniana, Alphen an den Rien.
16. Matilo of Matilone, Den wiek Roomburg in Leiden.
17. logistieke basis bi-j Valkenburg ZH-Marktveld
18. Praetorium Agrippinae, Valkenburg ZH, scharf evonden mit inscriptie (A)GRIPPINA(E).
19. Lugdunum, westelek van Katwiek; de ruïne steet bekend as Brittenburg.

Zuudweg (deels Waal/Maasgrenze) vanof de Noordzee langs Nimwaege:

1. Forum Hadriani (ok geneumd Municipium Aelium Cananefatium ), Veurburg
2. Flenio
3. Tablis
4. Caspingio
5. Grinnibus, Rossum (Gelderlaand)
6. Ad Duodecimum
7. Oppidum Batavorum/Ulpia Noviomagus Batavorum, Nimwaege mit castra op de Kops vlakte en den Hunnerbarg
8. Ceuclum, Cuijk: tiedelek kamp, loater ok ne brugge
9. Blariacum, (Holt-)Blerick
10. Catualium, Heel
11. Feresne, Dilsen in België
12. Atuatuca Tungrorum, Tongeren in België
13. Traiectum ad Mosam, Maastricht

Ok as kustverdaediging hadden de Romeinen eure forten, zoas:

1. Flevum te Velsen?, forten verzameling mit tentenkaamp en marinehaavn.
2. Oostvoorne (Helinio?) (vermeudelek).
3. Goedereede-Olde Waeld (vermeudelek).
4. Walcheren-De Roompot (vermeudelek).
5. Rodanum, Eerdenburg.
6. castellum te Maldegem.
7. castellum te Oldenburg.

Literatuur

• Tilmann Bechert en Willem Willems, De Romeinse Rijksgrens tussen Moezel en Noordzeekust (1995)
• Bernard Colebrander, MUST(redactie), Limes Atlas, (Uitgeverij 010, 2005 Rotterdam)
• Margot Klee, Grenzen des Imperiums. Leben am römischen Limes (2006 Stuttgart)

Zee ok

• Romeinen in Nederlaand
• Lieste van Romeinse bouwwarken in Nederlaand
• Limes Tripolitanus
• Limeswegge
• Liemers (streek)

Uutgoande verwiezingen

• Limes: algemeen artikel
• Limes.NL: den limes in Nederlaand
• Limes in Germania Inferior: den limes in Nederlaand en Duutslaand
• Oaverzichte plekken en vondsten
• Den LIMES-weg van Katwiek noar Woerden