Gurmukhi
| Gurmukhi | ||||
|---|---|---|---|---|
| ||||
| Algemene informatie | ||||
| Type | Abugida | |||
| Talen | Punjabi, Sindhi | |||
| Bedenker | Goeroe Angad | |||
| Periode | 16e eeuw n.chr. - heden | |||
| Schrijfrichting | Links-naar-rechts | |||
| Verwantschap | ||||
| Moederschriften | Proto-Sinaïtisch | |||
| Zusterschriften | Khudabadischrift, Khojkischrift, Mahajanischrift, Multanischrift | |||
| Indeling | ||||
| Unicode-subbereik | U+0A00–U+0A7F | |||
| ISO 15924 | Guru, 310 | |||
| ||||
Gurmukhi (afgeleid van gur(u) en mukh(a): "mond") is een Brahmisch schrift dat hoofdzakelijk wordt gebruikt voor het schrijven van teksten in het Punjabi. Het schrift werd in de 16e eeuw opgesteld door Goeroe Angad, de tweede spirituele leider in het sikhisme na Goeroe Nanak. Het oorspronkelijke doel was een eenvoudig alfabet te creëren voor het weergeven van het Sanskriet.
Alfabet
[bewerken | brontekst bewerken]Het Gurmukhi-alfabet bestaat uit 35 letters en lettergrepen, 9 extra tekens die op klinkers worden toegepast en 5 symbolen die de uitspraak van een woord veranderen.
De 35 basistekens zijn:
| Naam | Uitspraak | Naam | Uitspraak | Naam | Uitspraak | Naam | Uitspraak | Naam | Uitspraak | |||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| ੳ | Ura | ਅ | Aira | ੲ | Iri | ਸ | Sussa | Sa | ਹ | Haha | Ha | |||
| ਕ | Kakka | Ka | ਖ | Khukha | Kha | ਗ | Gugga | Ga | ਘ | Ghugga | Gha | ਙ | Ungga | Nga |
| ਚ | Chuchaa | Ca | ਛ | Chhuchha | Cha | ਜ | Jujja | Ja | ਝ | Jhujja | Jha | ਞ | Yanza | Nya |
| ਟ | Tainka | Tta | ਠ | Thutha | Ttha | ਡ | Dudda | Dda | ਢ | Dhudda | Ddha | ਣ | Nahnha | Nna |
| ਤ | Tutta | Ta | ਥ | Thutha | Tha | ਦ | Duda | Da | ਧ | Dhuda | Dha | ਨ | Nunna | Na |
| ਪ | Puppa | Pa | ਫ | Phupha | Pha | ਬ | Bubba | Ba | ਭ | Bhubba | Bha | ਮ | Mumma | Ma |
| ਯ | Yaiyya | Ya | ਰ | Rara | Ra | ਲ | Lulla | La | ਵ | Vava | Va | ੜ | Rahrha | Rra |
Verder bestaat het Gurmukhi uit de volgende extra tekens:
| Naam | Uitspraak | |
|---|---|---|
| ਸ਼ | Shusha paireen bindi | Sha |
| ਖ਼ | Khukha paireen bindi | Khha |
| ਗ਼ | Gugga paireen bindi | Ghha |
| ਜ਼ | Zuzza paireen bindi | Za |
| ਫ਼ | Fuffa paireen bindi | Fa |
| ਲ਼ | Lulla paireen bindi | Lla |
Klinkers
[bewerken | brontekst bewerken]Gurmukhi volgt de spellingsprincipes van andere Brahmische schriften en dus worden alle medeklinkers gevolgd door een klinker (behalve aan het einde van een woord). De klinkers worden als het ware aan de medeklinkers "vastgemaakt". In de onderstaande tabel staan de gestippelde cirkels voor de bijbehorende medeklinker. De klinkers worden altijd uitgesproken ná de medeklinker waaraan zij worden vastgemaakt, ook als de karakters aan de aan linkerkant van de medeklinker worden vastgemaakt.
| Klinker | Naam | IPA | |||
|---|---|---|---|---|---|
| Ind. | Dep. | met /k/ | Letter | Unicode | |
| ਅ | (geen) | ਕ | Mukta | A | ə |
| ਆ | ਾ | ਕਾ | Kanna | AA | ɑ |
| ਇ | ਿ | ਕਿ | Sihari | I | ɪ |
| ਈ | ੀ | ਕੀ | Bihari | II | i |
| ਉ | ੁ | ਕੁ | Onkar | U | ʊ |
| ਊ | ੂ | ਕੂ | Dulankar | UU | u |
| ਏ | ੇ | ਕੇ | Lavan | EE | e |
| ਐ | ੈ | ਕੈ | Dulavan | AI | ɛ |
| ਓ | ੋ | ਕੋ | Hora | O | o |
| ਔ | ੌ | ਕੌ | Kanuara | AU | ɔ |
Voorbeelden van klinkers
[bewerken | brontekst bewerken]| Woord | Transcriptie | Betekenis |
|---|---|---|
| ਆਲੂ | ālū | aardappel |
| ਦਿਲ | dil | hart |
Cijfers
[bewerken | brontekst bewerken]Het Gurmukhi-schrift heeft zijn eigen cijfers die dezelfde waarden vertegenwoordigen als de Arabische cijfers (het is ook tientallig). Deze cijfers worden in oude teksten veel gebruikt, maar in moderne teksten worden de cijfers steeds meer door de Latijnse standaardcijfers vervangen. Toch worden de Gurmukhi-cijfers ook tegenwoordig nog veel gebruikt.
- 0 - ੦
- 1 - ੧
- 2 - ੨
- 3 - ੩
- 4 - ੪
- 5 - ੫
- 6 - ੬
- 7 - ੭
- 8 - ੮
- 9 - ੯
Visarga
[bewerken | brontekst bewerken]Het symbool visarga (ਃ) wordt heel af en toe in het Gurmukhi gebruikt. Hij kan ofwel een afkorting representeren (zoals het punt in het Nederlands), maar het kan ook uitgesproken worden als een 'h' na een klinker.
Ek Onkar
[bewerken | brontekst bewerken]De Ek Onkar (ੴ) is een symbool dat veel gebruikt wordt in de sikh-literatuur. Het betekent letterlijk "één god".
Gurmukhi in Unicode
[bewerken | brontekst bewerken]Het Unicode-bereik van het Gurmukhi-schrift is U+0A00 tot U+0A7F. Het gebruik van Unicode voor het weergeven van de tekens heeft pas onlangs zijn intrede gedaan. Op veel plaatsen gebruiken mensen ASCII-codes om het Gurmukhi weer te geven.
| 0 | 1 | 2 | 3 | 4 | 5 | 6 | 7 | 8 | 9 | A | B | C | D | E | F | |
| A00 | ਁ | ਂ | ਃ | ਅ | ਆ | ਇ | ਈ | ਉ | ਊ | ਏ | ||||||
| A10 | ਐ | ਓ | ਔ | ਕ | ਖ | ਗ | ਘ | ਙ | ਚ | ਛ | ਜ | ਝ | ਞ | ਟ | ||
| A20 | ਠ | ਡ | ਢ | ਣ | ਤ | ਥ | ਦ | ਧ | ਨ | ਪ | ਫ | ਬ | ਭ | ਮ | ਯ | |
| A30 | ਰ | ਲ | ਲ਼ | ਵ | ਸ਼ | ਸ | ਹ | ਼ | ਾ | ਿ | ||||||
| A40 | ੀ | ੁ | ੂ | ੇ | ੈ | ੋ | ੌ | ੍ | ||||||||
| A50 | ਖ਼ | ਗ਼ | ਜ਼ | ੜ | ਫ਼ | |||||||||||
| A60 | ੦ | ੧ | ੨ | ੩ | ੪ | ੫ | ੬ | ੭ | ੮ | ੯ | ||||||
| A70 | ੰ | ੱ | ੲ | ੳ | ੴ |
- Dit artikel of een eerdere versie ervan is een (gedeeltelijke) vertaling van het artikel Gurmukhī op de Franstalige Wikipedia, dat onder de licentie Creative Commons Naamsvermelding/Gelijk delen valt. Zie de bewerkingsgeschiedenis aldaar.