Æ

Æ
	Æ æ
	Informacje podstawowe
Majuskuła	Æ
Minuskuła	æ
Podstawowy alfabet	alfabet łaciński
	Pochodzenie
Oparty na grafemie	a i e
	Multimedia w Wikimedia Commons
	Ta strona zawiera symbole fonetyczne MAF. Bez właściwego wsparcia renderowania wyświetlane mogą być puste prostokąty lub inne symbole zamiast znaków Unikodu.

Æ, æ – litera alfabetu łacińskiego powstała jako ligatura liter a i e. Używana często w łacińskich tekstach na oddanie częstej w łacinie grupy ae. Często używana w językach staroangielskim, islandzkim, duńskim, norweskim i farerskim. Jako litera staroangielskiego alfabetu niegdyś nazywana była æsc („ash tree”) od anglosaskiej runy . Jej aktualna angielska nazwa to ash^[1].

Języki

Łacina

W klasycznej łacinie kombinacja AE oznacza dyftong [ae̯], który ma wartość podobną do długiego i w angielskim słowie fine, wymawianego w większości dialektów współczesnego języka angielskiego.^[2] Zarówno klasyczna, jak i obecna praktyka polega na pisaniu liter osobno, ale ligatury używano w pismach średniowiecznych i wczesnych nowożytnych, po części dlatego, że w czasach Cesarstwa Rzymskiego æ zostało zredukowane do prostej samogłoski [ ɛ ]. W niektórych średniowiecznych pismach ligatura została uproszczona do ę, e z ogonkiem, zwanego e caudata (łac. „ogoniaste e”). Zostało to jeszcze bardziej uproszczone do zwykłego e, na które mogła mieć wpływ zmiana wymowy lub pod jej wpływem. Jednak ligatura jest nadal stosunkowo powszechna w księgach liturgicznych i partyturach muzycznych.

Francuski

We współczesnym alfabecie francuskim æ (zwane e-dans-l'a, „e w a”) jest używane do zapisu zapożyczeń łacińskich i greckich, takich jak Curriculum vitæ, et cætera, ex æquo, tænia i imię Lætitia. Nawiązanie do tego występuje w tytule piosenki Serge'a Gainsbourga Elaeudanla Téïtéïa, będącej interpretacją sposobu przeliterowania imienia Lætitia po francusku: „L, E dans l'A, T, I, T, I, A”.

Angielski

W języku angielskim użycie ligatury różni się w zależności od miejsca i kontekstu, ale jest dość rzadkie. We współczesnej typografii, jeśli ograniczenia technologiczne utrudniają użycie æ (na przykład w przypadku maszyn do pisania, telegrafów lub ASCII), zamiast tego często używa się dwuznaku ae.

W Stanach Zjednoczonych w wielu przypadkach pomija się kwestię ligatury poprzez użycie uproszczonej pisowni z „e”, jak to miało miejsce również w przypadku œ. Sposób użycia może się jednak różnić; na przykład medieval jest obecnie bardziej powszechne niż mediaeval (i obecnie staromodne mediæval), nawet w Wielkiej Brytanii^[3], ale archaeology jest preferowaną formą w stosunku do archeology, nawet w USA.^[4]

Ze względu na ich długą historię ligatury są czasami używane do ukazania archaizmu lub dosłownych cytatów ze źródeł historycznych; na przykład w tych kontekstach często zapisuje się w ten sposób słowa takie jak dæmon i æther.

Ligatura jest widoczna na nagrobkach z XIX wieku, skrót od ætate („w wieku (o)”): „Æ xxYs, yyMs, zzDs”. Jest również powszechny w typografii formalnej (zaproszenia, uchwały, ogłoszenia i niektóre dokumenty rządowe); na przykład w "okólniku sądu" (ang. Court Circular) nadal używano pisowni „ortopædic” aż do XXI wieku^[5].

W numizmatyce „Æ” jest używane jako skrót od „brązu”^[6] pochodzącego od łacińskiego aes (aere w ablacji „z brązu”).

W staroangielskim æ reprezentowało dźwięk pomiędzy a i e (/æ/), bardzo podobnie do krótkiego a od słowa cat w wielu dialektach współczesnego angielskiego. Jeśli samogłoski długie odróżnia się od samogłosek krótkich, wersja długa /æː/ jest oznaczona makronem (ǣ) lub rzadziej ostrym (ǽ).

Osetyjski

Język osetyjski używał litery æ, gdy była ona zapisywana alfabetem łacińskim od 1923 do 1938 r. Od tego czasu Osetyjczycy używali cyrylicy z identycznie wyglądającą literą (Ӕ i ӕ). Wymawia się je jako samogłoskę środkową środkową (szwa).

Międzynarodowy alfabet fonetyczny

Symbol [æ] jest również używany w Międzynarodowym Alfabecie Fonetycznym (IPA) do oznaczenia prawie otwartej, przedniej, niezaokrąglonej samogłoski, który jest dźwiękiem najprawdopodobniej reprezentowanym przez język staroangielski. W IPA jest to zawsze pisane małymi literami. U+10783 𐞃 LITERA MODYFIKUJĄCA MAŁA AE to litera IPA w indeksie górnym.^[7]

Uralski alfabet fonetyczny (UPA) wykorzystuje cztery dodatkowe symbole związane z æ.^[8]

Cyrylica

Osobny artykuł: Ӕ.

Litery łacińskie są często używane zamiast cyrylicy Ӕ i ӕ w tekstach cyrylicą (np. na osetyjskich stronach internetowych).

Wpisywanie znaku

Klawiatura nordycka z klawiszami Æ i Ø. W układzie duńskim zastosowano etykiety niebieskie, a w układzie norweskim – zielone. (Białe etykiety dotyczą języka szwedzkiego i fińskiego, w których używane są Ä i Ö.)

Znak Æ jest dostępny za pomocą AltGr+z na klawiaturze amerykańskiej i międzynarodowej.

Elementy HTML to: Æ i æ.
Windows: Alt+0198 lub Alt+146 dla dużej litery, Alt+0230 lub Alt+145 dla małej litery.
W systemie pisowni TeX litera ӕ powstaje poprzez \ae.
Microsoft Word: Crtl+⇧ Shift+&, a następnie A lub A.
X: klawisz komponującyAE i klaiwsz komponującyAE
We wszystkich wersjach systemu Mac OS (systemy od 1 do 7, Mac OS 8 i 9, OS X, macOS 11 i 12 oraz bieżący system macOS 13): æ: ⌥ Option+' (apostrof), Æ: ⌥ Option+⇧ Shift+'
Na iPhonie, iPodzie touch i iPadzie, a także telefonach z systemem operacyjnym Google Android lub Windows Mobile OS oraz na Kindle Touch i Paperwhite: przytrzymaj „A”, aż wyświetli się małe menu.
Na amerykańskich klawaiaturach Æ jest dostępny za pomocą AltGR+Z.
Islandzki układ klawiatury ma oddzielny klawisz dla Æ (oraz dla Ð, Þ i Ö.
Norweski układ klawiatury ma również oddzielny klawisz dla Æ, znajdujący się najbardziej na prawo od liter, na prawo od Ø i poniżej Å.
W Vimie dwuznak to „AE” dla Æ i „ae” dla æ. (Naciśnij Ctrl-K w trybie wstawiania.)

Unicode

00C6 Æ ŁACIŃSKA DUŻA LITERA AE
00E6 æ ŁACIŃSKA MAŁA LITERA AE
01E2 Ǣ ŁACIŃSKA DUŻA LITERA AE Z MAKRONEM
01E3 ǣ ŁACIŃSKA MAŁA LITERA AE Z MAKRONEM
01FC Ǽ ŁACIŃSKA DUŻA LITERA AE Z OTRYM AKCENTEM
01FD ǽ ŁACIŃSKA MAŁA LITERA AE Z OSTRYM AKCENTEM

1D01 ᴁ ŁACIŃSKA DUŻA LITERA AE W MAŁEJ FORMIE (UPA)
1D02 ᴂ ŁACIŃSKA MAŁA LITERA ZMIENIONA AE (UPA)
1D2D ᴭ DUŻA LITERA MODYFIKATORA AE (UPA)
1D46 ᵆ LITERA MODYFIKUJĄCA MAŁA OBRÓCONA AE
1DD4 ◌ᷔ ŁĄCZENIE MAŁYCH LITER ŁACIŃSKICH AE
10783 𐞃 LITERA MODYFIKUJĄCA MAŁA LITERA AE (IPA)

Zobacz też

Ӕ (cyrylica)
Ae
Œ
Ä
Å
Ø
Ð
Þ
Ƿ
Ȝ
ligatura
samogłoska prawie otwarta przednia niezaokrąglona

Przypisy

↑ æsc. W: James A. Harrison, W. M. Baskervill: A Handy Anglo-Saxon Dictionary: Based on Groschopp's Grein. A. S. Barnes, 1885, s. 11. (ang.).
↑ James Morwood (1999). Latin Grammar, Oxford University Press. ISBN 978-0-19-860199-9, p. 3
↑ Pisownia „medieval” ma pierwszeństwo zarówno w zaawansowanych słownikach Oxford i Cambridge. Dostęp wrzesień 22, 2014.
↑ The Britannica Dictionary. britannica.com. [dostęp 2024-01-21]. (ang.).
↑ Court Circular. royal.uk. [dostęp 2024-01-21]. (ang.).
↑ David Sear: Greek Imperial Coins and Their Values. Spink Books, 1992, s. xxxv. ISBN 978-1-912667-35-2. (ang.).
↑ Kirk Miller, Michael Ashby: L2/20-252R: Unicode request for IPA modifier-letters (a), pulmonic. [dostęp 2024-01-21]. (ang.).
↑ Michael Everson: L2/02-141: Uralic Phonetic Alphabet characters for the UCS. 2020-03-20. [dostęp 2024-01-21]. (ang.).

[1] æsc. W: James A. Harrison, W. M. Baskervill: A Handy Anglo-Saxon Dictionary: Based on Groschopp's Grein. A. S. Barnes, 1885, s. 11. (ang.).

[2] James Morwood (1999). Latin Grammar, Oxford University Press. ISBN 978-0-19-860199-9, p. 3

[3] Pisownia „medieval” ma pierwszeństwo zarówno w zaawansowanych słownikach Oxford i Cambridge. Dostęp wrzesień 22, 2014.

[4] The Britannica Dictionary. britannica.com. [dostęp 2024-01-21]. (ang.).

[5] Court Circular. royal.uk. [dostęp 2024-01-21]. (ang.).

[6] David Sear: Greek Imperial Coins and Their Values. Spink Books, 1992, s. xxxv. ISBN 978-1-912667-35-2. (ang.).

[7] Kirk Miller, Michael Ashby: L2/20-252R: Unicode request for IPA modifier-letters (a), pulmonic. [dostęp 2024-01-21]. (ang.).

[8] Michael Everson: L2/02-141: Uralic Phonetic Alphabet characters for the UCS. 2020-03-20. [dostęp 2024-01-21]. (ang.).

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

Podstawowe litery*	A a B b C c D d E e F f G g H h I i J j K k L l M m N n O o P p Q q R r S s T t U u V v W w X x Y y Z z
Warianty litery A	Á á Â â À à Ă ă Ȃ ȃ Ả ả A̋ a̋ Ȁ ȁ Ǎ ǎ Ā ā A̍ a̍ Ȧ ȧ Å å A̐ a̐ Ã ã Ä ä A̓ a̓ Ⱥ ⱥ A̭ a̭ A̧ a̧ ᶏ A̱ a̱ Ą ą Ạ ạ Ḁ ḁ A̰ a̰ A̲ a̲ A̤ a̤ Ấ ấ Ầ ầ Ẩ ẩ Ẫ ẫ Ắ ắ Ằ ằ Ẳ ẳ Ẵ ẵ Ā́ ā́ Ā̀ ā̀ Ā̂ ā̂ Ā̌ ā̌ Ā̊ ā̊ Ǡ ǡ Ǻ ǻ Ã́ ã́ Ã̀ ã̀ Ã̂ ã̂ Ã̌ ã̌ Ã̍ ã̍ Ä́ ä́ Ä̀ ä̀ Ä̂ ä̂ Ä̌ ä̌ Ǟ ǟ Ä̃ ä̃ Á̧ á̧ À̧ à̧ Â̧ â̧ Ǎ̧ ǎ̧ Á̱ á̱ À̱ à̱ Â̱ â̱ Ā̱ ā̱ Ā̱́ ā̱́ Ā̱̀ ā̱̀ Ā̱̂ ā̱̂ Å̱ å̱ Ä̱ ä̱ Ạ́ ạ́ Ạ̀ ạ̀ Ậ ậ Ặ ặ Ạ̄ ạ̄ Ạ̃ ạ̃ Ạ̈ ạ̈ Ą́ ą́ Ą̀ ą̀ Ą̂ ą̂ Ą̌ ą̌ Ą̄ ą̄ Ą̄́ ą̄́ Ą̄̀ ą̄̀ Ą̄̂ ą̄̂ Ą̄̌ ą̄̌ Ą̊ ą̊ Ą̃ ą̃ Ą̈ ą̈ Ą̈̀ ą̈̀ Ą̈̂ ą̈̂ Ą̈̌ ą̈̌ Á̤ á̤ À̤ à̤ Â̤ â̤ Ă̤ ă̤ Ā̤ ā̤ A̤̍ a̤̍ Æ æ
Inne litery	Æ æ Ð ð Ə ə Ɣ ɣ Ŋ ŋ Ħ ħ Œ œ Þ þ Ʃ ʃ ẞ ß Ʒ ʒ Đ đ Ƀ ƀ Ꝑ ꝑ Ŧ ŧ Ɑ ɑ Ʌ ʌ Ꞵ ꞵ Ꝺ ꝺ Ɛ ɛ Ɜ ɜ Ǝ ǝ ꟻ Ɡ ɡ Ɣ̓ ɣ̓ Ɣ̌ ɣ̌ Ꜧ ꜧ Ɥ ɥ I ı Ɪ ɪ Ɩ ɩ J ȷ Kʼ ĸ Ʞ ʞ Ꞁ ꞁ ƛ ƛ̓ ꟽ Ƞ ƞ Ŋ́ ŋ́ Ŋ̀ ŋ̀ Ŋ̂ ŋ̂ Ŋ̋ ŋ̋ Ŋ̏ ŋ̏ Ŋ̄ ŋ̄ Ŋ̈ ŋ̈ Ɔ ɔ ꟼ Ɋ ɋ Ƣ ƣ Ʊ ʊ Ʊ́ ʊ́ Ʊ̀ ʊ̀ Ꞷ ꞷ ﬆ Ʇ ʇ Ʋ ʋ ϴ θ Ƹ ƹ Ȣ ȣ Ꭓ ꭓ Ꞌ ꞌ
Nieużywane współcześnie litery	Ꞛ ꞛ Ꜳ ꜳ Ꜳ́ ꜳ́ Ꜳ̋ ꜳ̋ Ꜳ̇ ꜳ̇ Ꜳ̈ ꜳ̈ Ꜳ̣ ꜳ̣ Æ̆ æ̆ Æ̇ æ̇ Ǣ́ ǣ́ Ǣ̆ ǣ̆ Æ̨ æ̨ Ǽ̨ ǽ̨ Æ̣ æ̣ Ꜵ ꜵ Ꜵ́ ꜵ́ Ꜵ̋ ꜵ̋ Ꜵ̣ ꜵ̣ Ꜷ ꜷ Ꜷ́ ꜷ́ Ꜷ̣ ꜷ̣ Ꜹ ꜹ Ꜹ́ ꜹ́ Ꜹ̋ ꜹ̋ Ꜻ ꜻ Ꜹ̨ ꜹ̨ Ꜹ̣ ꜹ̣ Ꜽ ꜽ Ꜽ̇ ꜽ̇ Ꜽ̣ ꜽ̣ Ƃ ƃ Ↄ ↄ Ꜿ ꜿ Ꝣ ꝣ Ꝯ ꝯ Ƌ ƌ Ꝺ ꝺ Ꝺ́ ꝺ́ Ꝺ̇ ꝺ̇ ẟ Ꞝ ꞝ Ⅎ ⅎ ꟻ Ꝼ ꝼ Ꝼ́ ꝼ́ Ꝼ̇ ꝼ̇ Ꝼ̣ ꝼ̣ Ᵹ ᵹ Ꝿ ꝿ Ƣ ƣ Ⱶ ⱶ Ƕ ƕ ꟾ ꟷ Ʞ ʞ Ꝇ ꝇ Ꞁ ꞁ Ỻ ỻ ꟽ ꟿ Œ̄̆ œ̄̆ Ꝏ ꝏ Ꝏ́ ꝏ́ Ꝏ̋ ꝏ̋ Ꝏ̈ ꝏ̈ Ꝏ̣ ꝏ̣ Ɔ̨ ɔ̨ ꟼ Ʀ ʀ Ʀ̣ ʀ̣ Ꝛ ꝛ Ꝛ́ ꝛ́ Ꝛ̣ ꝛ̣ Ꝝ ꝝ Ꞃ ꞃ ſ ſ́ ẜ ẝ Ꞅ ꞅ Ꝭ ꝭ Ꞇ ꞇ Ʇ ʇ Ꜩ ꜩ Ꝥ ꝥ Ꝧ ꝧ Þ̣ þ̣ Ꝫ ꝫ Ꞟ ꞟ Ỽ ỽ Ꝡ ꝡ Ꝡ̋ ꝡ̋ Ꝡ̈ ꝡ̈ Ƿ ƿ Ꝩ ꝩ Ꝩ́ ꝩ́ Ꝩ̇ ꝩ̇ Ꝩ̣ ꝩ̣ Ɯ ɯ ꟿ Ỿ ỿ Ȝ ȝ Ꜫ ꜫ Ꜭ ꜭ Ꜯ ꜯ Ƨ ƨ Ƽ ƽ Ƅ ƅ ꭠ ꭡ ꭢ ꭣ
Dwuznaki	Aa aa Ae ae Ai ai An an Ao ao Au au Aw aw Ay ay Bh bh Ch ch C’h c’h C̱h c̱h Ci ci Ck ck Cö cö Cs cs Cu cu Cx cx Cz cz Dd dd Dh dh Dj dj Dx dx Dz dz Dž dž Dź dź Dż dż Ea ea Ee ee Ei ei Eu eu Ew ew Ey ey Ff ff Fh fh Gb gb Gh gh Għ għ Gi gi Gj gj Gl gl Gn gn Gx gx Gy gy Hh hh Hs hs Hu hu Hx hx Ie ie Ii ii Ij ij Jö jö Jx jx Kh kh Kn kn Kp kp Ku ku Lh lh Lj lj Ll ll Ly ly Mb mb Mh mh Mp mp Nd nd Ng ng Nh nh Ni ni Nj nj Nk nk Ns ns Nt nt Ny ny Nz nz Oa oa Oe oe Oi oi Oo oo Ou ou Ow ow Oy oy Ph ph Qu qu Rd rd Rh rh Rl rl Rn rn Rr rr Rt rt Rz rz Sc sc Sh sh Si si Sj sj Sv sv Sx sx Sy sy Sz sz Th th Tj tj Tr tr Ts ts Tx tx Ty ty Tz tz Ue ue Ui ui Uu uu Ux ux Wh wh Xh xh Xö xö Yh yh Yk yk Yy yy Zh zh Zi zi Zs zs Zv zv
Trójznaki	Dzi dzi Dzs dzs Eau eau Ngb ngb Ngh ngh Ngk ngk Nkp nkp Nth nth Nyk nyk Rnd rnd Sch sch Tsj tsj
Tetragrafy	Dsch dsch Ough ough Tsch tsch Zsch zsch
Pentagrafy	Tzsch tzsch
Heksagrafy	Eabhai eabhai Eadhai eadhai Eamhai eamhai Eidhea eidhea Eighea eighea Oidhea oidhea Oighea oighea
Heptagrafy	Schtsch schtsch
Inne symbole	ᴀ ɐ ᴁ ʙ ᴃ ᴄ ᴅ ᴆ ᴇ ⱻ ꜰ ɢ ʛ ʜ ᵻ ᴊ ᴋ ʟ ᴌ ᴍ ɴ ᴎ ᴏ ᴐ ɶ ᴕ ꭥ ᴘ ʀ ʁ ᴙ ᴚ ꭆ ꝶ ꜱ ᴛ ᴜ ᵾ ꟺ ᴠ ᴡ ʏ ᴢ ᴣ ᶏ ɒ ꭤ ɒ ᶐ ꬰ ꬱ ᴂ ᶀ ᵬ ɕ ꞔ ʗ ȡ ᵭ ᶁ ƍ ȸ ʣ ʥ ʤ ꬳ ᶒ ⱸ ꬴ ɘ ꬲ Ɜ ɜ ᴈ Ꞝ ꞝ ɞ ɟ ᵮ ᶂ ꬵ ɸ ⱷ ᶃ ꬶ ᶖ ᴉ ȷ ᶄ ᶅ ɭ ȴ ꬷ ꬸ ꬹ ᶆ ᵯ ꬺ ᴟ ᵰ ȵ ɳ ᶇ ꬻ ꬼ ⱺ ᴑ ᴓ ɔ ꬿ ᴒ ɷ ᴥ ᴖ ᴖ̈ ᴗ ᴗ̈ ꬽ ꬾ ꭀ ᴔ ꭁ ꭂ ꭃ ꭄ ᵱ ᶈ ʠ ȹ ᵲ ɼ ᶉ ⱹ ɾ ᵳ ɿ ʅ ꭅ ꭇ ꭈ ꭉ ꭊ ꭋ ꭌ ʂ ꭍ ʆ ᶘ ƪ ᵵ ƫ ȶ ʨ ᵺ ƾ ʦ ʧ ꭎ ꭏ ꭐ ꭑ ꭒ ᴝ ᴞ ʮ ʯ ᶙ ᵫ ᵿ ⱴ ⱱ ᶌ ɤ ʍ ᶍ ꭔ ꭕ ꭖ ꭗ ꭘ ꭙ ʎ ꭚ ᵶ ʑ ᶎ ʐ ʓ ƺ ᶚ ʖ ↊ ↋ Ɂ ʔ ɂ ʕ ǀ ǁ ǂ ǃ ʘ ʻ ˀ