Monachium

Monachium
*München*
Herb	Flaga
Państwo	Niemcy
Kraj związkowy	Bawaria
Rejencja	Górna Bawaria
Prawa miejskie	1158
Zarządzający	Dieter Reiter↗
Powierzchnia	310,74 km²
Wysokość	519 m n.p.m.
Populacja; • liczba ludności	; 1 510 378; (31 grudnia 2023)
Nr kierunkowy	089
Kod pocztowy	80331-81929, 85540
Tablice rejestracyjne	M, MUC
	Położenie na mapie Bawarii Monachium
	Położenie na mapie Niemiec Monachium
	48°08′N 11°34′E/48,133333 11,566667
	Multimedia w Wikimedia Commons
	Hasło w Wikisłowniku
	Informacje w Wikipodróżach
	Strona internetowa

Monachium (niem. München, ^ⓘ[ˈmʏnçən]; baw. Minga) – miasto na prawach powiatu w południowych Niemczech, stolica kraju związkowego Bawaria, siedziba rejencji Górna Bawaria, regionu Monachium, powiatu Landkreis München (do którego jednak miasto nie należy) oraz Stowarzyszenia Krajowego (Landesverband) Technisches Hilfswerk^[2], trzecie pod względem liczby ludności miasto Niemiec, zamieszkiwane pod koniec 2019 roku przez niemal 1,5 mln osób^{[potrzebny przypis]}.

Monachium położone jest na Wyżynie Bawarskiej, nad rzeką Izarą. Jest siedzibą Federalnego Trybunału Finansowego (Bundesfinanzhof) oraz centrali prestiżowego Towarzystwa Maxa Plancka prowadzącego działalność badawczo-rozwojową w Niemczech i innych krajach Europy. Miasto jest ponadto głównym ośrodkiem gospodarczym i kulturalno-naukowym południowej części kraju.

Historia

W 1158 roku Henryk Lew, książę Bawarii, dokonał lokacji miasta, nadając jednocześnie benedyktynom przywilej organizowania targów. Miasto powstało przy zamku i klasztorze, stąd pełna opisowa nazwa bei den Mönchen – przy mnichach. Dogodna lokalizacja na szlaku handlu solą i most na Izarze zadecydowały o szybkim rozwoju miasta. Od połowy XIII wieku Monachium stało się siedzibą rodu von Wittelsbach, który w 1255 przeniósł tu swoją rezydencję książęcą i władał miastem przez następne stulecia. W 1327 i 1429 miały miejsce wielkie pożary miasta. W latach 1468–1488 wzniesiono główną świątynię miasta – Katedrę Najświętszej Marii Panny. W okresie wojny trzydziestoletniej, w 1632, miasto zajęte zostało przez Szwedów pod wodzą Gustawa Adolfa. W 1759 została założona Bawarska Akademia Nauk, a w 1770 szkoła będąca zalążkiem Akademii Sztuk Pięknych.

Od XIX wieku

Feldherrnhalle w Monachium po zajęciu miasta przez wojska amerykańskie w 1945. Napis komentujący nazistowskie zbrodnie wykonany w jęz. niemieckim: Obozy koncentracyjne Dachau – Velden – Buchenwald; wstydzę się, że jestem Niemcem^[3].

W 1806 roku, podczas wojen napoleońskich, miasto zostało stolicą nowo utworzonego Królestwa Bawarii. W XIX wieku rozpoczął się okres przyspieszonego rozwoju Monachium. Maksymilian I – pierwszy król – zdobył środki na wzniesienie klasycznych budowli. Zostały zbudowane Teatr Narodowy i Odeonsplatz. Syn i następca Maksymiliana I – król Ludwik I, miłośnik kultury antycznej i włoskiego renesansu – sprowadził architektów, rzeźbiarzy i malarzy. Zlecił budowę nowej siedziby dla uniwersytetu z Landshut, Starej Pinakoteki, Gliptoteki, monumentalnej bramy-pomnika Propylejów, Dzielnicy Muzeów (Kunstareal), Portyku Marszałków (Feldherrnhalle), Siegestor, Königsplatz, Ludwigstraße (reprezentacyjnej ulicy)^[4], Ruhmeshalle i gigantycznego posągu Bavarii^[5]. Monachium stało się jednym z najważniejszych ośrodków kultury europejskiej, tworzył tu m.in. kompozytor Richard Wagner. W 1852 został ukończony łuk triumfalny Brama Zwycięstwa (Siegestor), w 1874 monumentalny gmach Maximilianeum, w 1909 monumentalny Nowy Ratusz.

W 1919 powstała w Monachium Bawarska Republika Rad. W okresie Republiki Weimarskiej miasto stanowiło ośrodek ruchu nazistowskiego (pucz monachijski). W 1938 było miejscem zawarcia układu między Niemcami, Włochami, Francją a Wielką Brytanią. Miasto zostało poważnie zniszczone w czasie II wojny światowej.

Liczba mieszkańców

1880 – 230 023, 1885 – 261 981, 1890 – 349 024, 1900 – 499 932, 1910 – 596 467, 1925 – 680 704, 1933 – 735 388, 1939 – 815 212, 1950 – 831 937, 1960 – 1 079 400^[6], 2020 – 1 488 202.

Architektura

Położony na Starym Mieście Marienplatz wyznacza centrum Monachium. Wokół placu rozciąga się strefa ruchu pieszego, obejmująca powierzchnię 1 km².

Trzy dawne bramy miejskie: Isartor, Sendlinger Tor i Karlstor, będące pozostałością po średniowiecznych fortyfikacjach miejskich.
Katedra Najświętszej Marii Panny (niem. Frauenkirche) pochodząca z XV wieku. Jest najbardziej znaną świątynią w Monachium. Wybudowana z cegły, posiada dwie wieże zwieńczone miedzianymi kopułami, które górują nad miastem.
Kościół św. Piotra (niem. Peterskirche) położony w pobliżu Marienplatz, gotycki, jest najstarszym kościołem w Monachium, jego historia sięga połowy XII wieku.
Kościół Ducha Świętego (niem. Heiliggeistkirche), pierwotnie gotycki, przebudowany w stylu barokowym (1724–1730).
Kościół św. Michała (niem. Michaelskirche), późnorenesansowy.
Kościół św. Jana Nepomucena (niem. Asamkirche, 1733–1738), dzieło braci Asamów.
Kościół Teatynów (niem. Theatinerkirche), barokowy z XVII wieku.
Kościół Świętej Trójcy (niem. Dreifaltigkeitskirche), barokowy, z początków XVIII w.
Bürgersaal – dwukondygnacyjny, barokowy kościół z początków XVIII wieku, z wnętrzem w stylu rokokowym.
Kościół św. Ludwika z I połowy XIX wieku.
Alter Hof, dawna rezydencja cesarska Ludwika IV Bawarskiego pochodząca z XIII wieku, znajdująca się w centrum Monachium; po zniszczeniach wojennych zrekonstruowana w 1950.
Rezydencja (niem. Residenz) to położony na północnych obrzeżach Starego Miasta pałac wybudowany dla Wittelsbachów w stylu manierystycznym w latach 1570–1620. Wielokrotnie przebudowywany, zwłaszcza na początku XIX wieku, kiedy rozbudowano go o, reprezentujące styl arkadowy, Königsbau i kościół Wszystkich Świętych. Zniszczony w czasie II wojny światowej, odbudowany w latach 60., służy obecnie jako muzeum.
Nowy Ratusz (niem. Neues Rathaus) to bogato zdobiona budowla pochodząca z końca XIX wieku w stylu neogotyckim znajdująca się na Marienplatz. Monumentalny budynek o prawie 100-metrowej fasadzie posiada powierzchnię 7115 m². Na prawo od dziedzińca ratuszowego stoi gotycka wieża Starego Ratusza (Altes Rathaus), będąca rekonstrukcją XV-wiecznej budowli, która spłonęła od uderzenia pioruna.
Feldherrnhalle – pomnik bohaterów Bawarii.
Stara Pinakoteka (niem. Alte Pinakothek) to muzeum, w którym znajdują się zbiory malarstwa pochodzące z wieków od XIV do XVIII. Mieści się w neorenesansowym budynku zaprojektowanym przez Lea von Klenze.
Nowa Pinakoteka, kolekcja sztuki europejskiej od czasów klasycyzmu do art nouveau.
Gliptoteka – muzeum sztuki starożytnej w neoklasycystycznym gmachu projektu Lea von Klenze.
Pałac Nymphenburg – barokowa budowla pochodząca z XVII wieku, zbudowana pierwotnie w stylu włoskiego dworku wiejskiego przez Agostina Barelli. W swej historii pałac był wielokrotnie rozbudowywany i przekształcany.
Budynek Maximilianeum, pochodzący z 1876 roku, wybudowany jest w stylu neogotyckim. Budowla mieści się w monachijskiej dzielnicy Haidhausen; obecnie jest siedzibą bawarskiego parlamentu.

Panorama Monachium z wieży telewizyjnej Olympiaturm

Parki

Monachium posiada wiele całorocznie pielęgnowanych parków i terenów zielonych. Dużą część pielęgnowanej zieleni miejskiej stanowią tzw. pasy zieleni (Grünstreifen). Są to najczęściej obszary usytuowane między osiedlami lub na tyłach ciągów kamienic, pielęgnowane przez gospodarkę komunalną miasta z taką samą starannością jak parki miejskie. Rozpiętość pasów zieleni osiąga nierzadko kilkaset metrów do kilometra.

Ogród Angielski

Osobny artykuł: Ogród Angielski.

W samym sercu miasta znajduje się założony w 1788 roku na obszarze wcześniejszego prywatnego lasu Ogród Angielski (niem. Englischer Garten), obejmujący powierzchnię 4,17 km². Jest on największym śródmiejskim parkiem na świecie. Położony jest wzdłuż przecinającej miasto rzeki Izary, w większości po jej lewobrzeżnej stronie. Park jest podzielony na część południową mającą charakter prototypowego parku miejskiego i część północną przypominającą zadbany park leśny. Obie części przecina trasa samochodowa szybkiego ruchu, niekolidująca z drogami łączącymi obie części parku. W części południowej znajduje się jeden z największych w Monachium ogrodów piwnych (Biergarten) wokół chińskiej wieży, jak i sztucznie nasypane wzniesienie z klasycystyczną kopułą na greckich kolumnach, będące popularnym punktem widokowym na centrum miasta i południową część parku. W parku znajduje się również słynna na cały świat plaża naturystów, jedyna taka na świecie w centrum wielkiego miasta. W pobliżu parku, po jego zachodniej stronie, znajduje się większość instytutów Uniwersytetu Ludwika i Maksymiliana, w tym budynek główny, przez co park jest licznie odwiedzany przez studentów i ogólnie młodych ludzi. Park jest udostępniony bez ograniczeń rowerzystom. Latem młodzi ludzie grają muzykę na żywo.

Gospodarka

Monachium jest wielkim ośrodkiem gospodarczym i finansowym z siedzibami banków, przedsiębiorstw ubezpieczeniowych (m.in. największego na świecie towarzystwa reasekuracyjnego Munich Re), instytucji handlowych. Silnie rozwinięty przemysł elektrotechniczny (m.in. zakłady Siemens), środków transportu (produkcja samochodów BMW), maszynowy i włókienniczy. Znajdują się tu zakłady przemysłu chemicznego, elektronicznego, poligraficznego, a także precyzyjnego (zakłady optyczne) i spożywczego (browarnictwo). Jest też dużym ośrodkiem handlu i siedzibą znanych koncernów przemysłowych. Rozwinięte jest tu też rzemiosło artystyczne (m.in. wyroby z porcelany).

Transport

Aglomeracja monachijska, licząca 2,6 miliona mieszkańców, posiada dobrze rozbudowaną infrastrukturę transportową. Transport na terenie miasta zapewnia osiem linii metra oraz S-Bahn, kolej regionalna i liczne linie tramwajowe. System dodatkowo uzupełniony jest przez linie autobusowe docierające na tereny pozbawione połączeń szynowych. Dworzec główny München Hauptbahnhof umiejscowiony jest w ścisłym centrum miasta. Od 28 maja 2006 Monachium połączone jest trasą kolei dużych prędkości ICE prowadzącą do Norymbergi przez Ingolstadt. Pociągi na tej trasie mogą rozwijać prędkość 300 km/h. Port lotniczy w Monachium usytuowany jest w odległości około 30 km na północny wschód. Jest to jedno z najbardziej ruchliwych lotnisk w Niemczech. W 2006 lotnisko obsłużyło 34 miliony pasażerów. Podróż koleją z dworca głównego na lotnisko trwa 40–45 minut.

Stacje kolejowe

München Hauptbahnhof, München-Giesing, München Harras, München-Laim, München-Langwied, München Leienfelsstraße, München Donnersbergerbrücke, München Hackerbrücke, München Isartor, München Karlsplatz, München Marienplatz, München Westkreuz, München-Pasing, München Ost.

Nauka i oświata

Budynek Uniwersytetu Ludwika i Maksymiliana

Monachium jest największym i najbardziej znaczącym ośrodkiem naukowym południowych Niemiec. Znajdują się tu liczne uczelnie, między innymi:

Akademia Sztuk Pięknych.
Uniwersytet Ludwika i Maksymiliana, sięgający tradycjami 1472 roku.
Uniwersytet Techniczny, powołany w 1868 roku jako politechnika. W 1930 wchłonął wyższą szkołę rolniczą. Obecna nazwa obowiązuje od roku 1970.
Wyższa Szkoła Zawodowa (Fachhochschule München), istniejąca od 1971 roku.
Uniwersytet Bundeswehry w Monachium, powstały w 1972 roku.
Wyższa Szkoła Muzyczna (Musikhochschule München).
Wyższa Szkoła Telewizji i Filmu (Hochschule für Fernsehen und Film München).
Wolny Uniwersytet Ukraiński, powstały w 1921 (w Monachium od 1945).

LMU, TUM, FH i MH posiadają wspólną organizację (Studentenwerk München) zarządzającą wszystkimi państwowymi domami studenckimi w Monachium. Studentenwerk dysponuje obecnie (2008) 10 000 miejsc w akademikach, z czego 99% to miejsca w jednoosobowych pokojach lub jednoosobowych apartamentach.

Podział administracyjny

Nowy podział na dzielnice (Stadtbezirke), który wszedł w życie w roku 1992, zmniejszył liczbę dzielnic w Monachium z 41 do 25. Są to (w porządku alfabetycznym):

Neuhausen-Nymphenburg (9)
Obergiesing-Fasangarten (17)
Pasing-Obermenzing (21)
Ramersdorf-Perlach (16)
Schwabing-Freimann (12)
Schwabing-West (4)
Schwanthalerhöhe (8)
Sendling (6)
Sendling-Westpark (7)
Thalkirchen-Obersendling-Forstenried-Fürstenried-Solln (19)
Trudering-Riem (15)
Untergiesing-Harlaching (18)

Polonica

Herby Bawarii i Rzeczypospolitej na szczycie fasady Kościoła Teatynów

Szkoła monachijska, monachijczycy, grupa polskich malarzy działających od połowy XIX w. do 1914 w Monachium.
Muzeum Rezydencji posiada bogate zbiory polskie, pochodzące z czasów I Rzeczypospolitej.
Fasada XVII-wiecznego Kościoła Teatynów jest ozdobiona kartuszem z herbami Elektoratu Bawarii i I Rzeczypospolitej. W kościele spoczywają polskie królewny Teresa Kunegunda Sobieska i Maria Anna Wettyn.
W Katedrze Najświętszej Marii Panny została pochowana piastowska księżniczka Beatrycze świdnicka.
Na Stadionie Olimpijskim w Monachium reprezentacja Polski odniosła zwycięstwo nad Brazylią w meczu o brązowy medal Mistrzostw Świata w Piłce Nożnej 1974.
Działają tu Centrum Kultury Polskiej oraz klub piłkarski Polonia Monachium. Ukazuje się także pismo Polonik Monachijski.
Mieści się tu Konsulat Generalny RP.

Galeria

Karlstor
Wnętrze kościoła św. Jana Nepomucena
Kościół Świętego Piotra, w głębi kościół Ducha Świętego i wieża Starego Ratusza
Marienplatz
Kościół św. Michała
Propyleje
Siegestor
Posąg Bavarii i Ruhmeshalle
Olympiaturm

Miasta partnerskie

Miejscowości partnerskie:

Bordeaux, Francja
Cincinnati, Stany Zjednoczone
Edynburg, Wielka Brytania
Harare, Zimbabwe
Kijów, Ukraina
Sapporo, Japonia
Subotica, Serbia
Vogošća, Bośnia i Hercegowina
Werona, Włochy

Zobacz też

Przypisy

↑ Zielony Przewodnik Michelin Monachium i Bawaria – Udane Wakacje, wyd. 2015, s. 44.
↑ THW – Dienststellen.
↑ Weltkriegsende in München: Späte Scham – München – SZ.de [online], sueddeutsche.de [dostęp 2020-12-31] (niem.).
↑ Zielony Przewodnik Michelin Monachium i Bawaria – Udane Wakacje, wyd. 2015, s. 42, 44, 61, 70.
↑ Zielony Przewodnik Michelin Monachium i Bawaria – Udane Wakacje, wyd. 2015, s. 85.
↑ Informationsseite – DENIC eG [online], verwaltungsgeschichte.de [dostęp 2018-07-27] [zarchiwizowane z adresu 2017-09-15] (niem.).

Linki zewnętrzne

Strona miasta (niem.), (ang.), (fr.), (wł.), (ros.)
Informacje o Monachium (pol.)
Galeria zdjęć (niem.)
Zdjęcia miasta [online], travel-impressions.de [zarchiwizowane z adresu 2012-06-03] (niem.).

[1] Zielony Przewodnik Michelin Monachium i Bawaria – Udane Wakacje, wyd. 2015, s. 44.

[2] THW – Dienststellen.

[3] Weltkriegsende in München: Späte Scham – München – SZ.de [online], sueddeutsche.de [dostęp 2020-12-31] (niem.).

[4] Zielony Przewodnik Michelin Monachium i Bawaria – Udane Wakacje, wyd. 2015, s. 42, 44, 61, 70.

[5] Zielony Przewodnik Michelin Monachium i Bawaria – Udane Wakacje, wyd. 2015, s. 85.

[6] Informationsseite – DENIC eG [online], verwaltungsgeschichte.de [dostęp 2018-07-27] [zarchiwizowane z adresu 2017-09-15] (niem.).

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

Miasta	Garching bei München Unterschleißheim
Gminy	Aschheim Aying Baierbrunn Brunnthal Feldkirchen Gräfelfing Grasbrunn Grünwald Haar Hohenbrunn Höhenkirchen-Siegertsbrunn Ismaning Kirchheim bei München Neubiberg Neuried Oberhaching Oberschleißheim Ottobrunn Planegg Pullach im Isartal Putzbrunn Sauerlach Schäftlarn Straßlach-Dingharting Taufkirchen Unterföhring Unterhaching
Obszary wolne administracyjnie	Forstenrieder Park Grünwalder Forst Perlacher Forst

Miasta na prawach powiatu	Monachium (München)
Powiaty	Dachau Ebersberg Erding Freising Fürstenfeldbruck Landsberg am Lech Monachium (München) Starnberg

Regiony planowania	Ingolstadt Monachium (München) Oberland Südostoberbayern
Miasta na prawach powiatu	Ingolstadt Monachium (München) Rosenheim
Powiaty ziemskie	Altötting Bad Tölz-Wolfratshausen Berchtesgadener Land Dachau Ebersberg Eichstätt Erding Freising Fürstenfeldbruck Garmisch-Partenkirchen Landsberg am Lech Miesbach Mühldorf am Inn Monachium (München) Neuburg-Schrobenhausen Pfaffenhofen an der Ilm Rosenheim Starnberg Traunstein Weilheim-Schongau

Miasta na prawach powiatu	Amberg Ansbach Aschaffenburg Augsburg Bamberg Bayreuth Coburg Erlangen Fürth Hof Ingolstadt Kaufbeuren Kempten (Allgäu) Landshut Memmingen Monachium (München) Norymberga (Nürnberg) Pasawa (Passau) Ratyzbona (Regensburg) Rosenheim Schwabach Schweinfurt Straubing Weiden in der Oberpfalz Würzburg
Powiaty	Aichach-Friedberg Altötting Amberg-Sulzbach Ansbach Aschaffenburg Augsburg Bad Kissingen Bad Tölz-Wolfratshausen Bamberg Bayreuth Berchtesgadener Land Cham Coburg Dachau Deggendorf Dillingen an der Donau Dingolfing-Landau Donau-Ries Ebersberg Eichstätt Erding Erlangen-Höchstadt Forchheim Freising Freyung-Grafenau Fürstenfeldbruck Fürth Garmisch-Partenkirchen Günzburg Haßberge Hof Kelheim Kitzingen Kronach Kulmbach Landsberg am Lech Landshut Lichtenfels Lindau (Bodensee) Main-Spessart Miesbach Miltenberg Monachium (München) Mühldorf am Inn Neu-Ulm Neuburg-Schrobenhausen Neumarkt in der Oberpfalz Neustadt an der Aisch-Bad Windsheim Neustadt an der Waldnaab Norymberga (Nürnberg) Oberallgäu Ostallgäu Pasawa (Passau) Pfaffenhofen an der Ilm Ratyzbona (Regensburg) Regen Rhön-Grabfeld Rosenheim Roth Rottal-Inn Schwandorf Schweinfurt Starnberg Straubing-Bogen Tirschenreuth Traunstein Unterallgäu Weilheim-Schongau Weißenburg-Gunzenhausen Wunsiedel im Fichtelgebirge Würzburg
Regiony (Planungsregion)	Allgäu Augsburg Bayerischer Untermain Donau-Iller Donau-Wald Industrieregion Mittelfranken Ingolstadt Landshut Main-Rhön Monachium (München) Oberfranken-Ost Oberfranken-West Oberland Oberpfalz-Nord Ratyzbona (Regensburg) Südostoberbayern Westmittelfranken Würzburg
Rejencje (Regierungsbezirk)	Dolna Bawaria (Niederbayern) Dolna Frankonia (Unterfranken) Górna Bawaria (Oberbayern) Górna Frankonia (Oberfranken) Górny Palatynat (Oberpfalz) Szwabia (Schwaben) Środkowa Frankonia (Mittelfranken)