Neogotyk

Kościół św. Mikołaja w Przyszowej projektu Teodora Talowskiego

Neogotyk – styl w architekturze, a także rzemiośle artystycznym, nawiązujący formalnie do gotyku, powstały około połowy XVIII wieku w Anglii i trwający do początku XX wieku, zaliczany do historyzmu.

Najczęściej spotyka się kościoły nawiązujące do kontynentalnych gotyckich lub rozbudowane gotyckie (katedra w Kolonii, katedra św. Wita w Pradze) oraz budowle wzorowane na gotyku angielskim (zamek w Kórniku, Świątynia Miłosierdzia i Miłości w Płocku).

Historia

W meblarstwie neogotyk był popularny głównie w Anglii i Niemczech od lat 30. do lat 60. XIX wieku^[1].

Architektura

Z tym tematem związana jest kategoria: Architektura neogotycka według państw.

W Anglii od czasów średniowiecza istniała nieprzerwana tradycja gotycka – gothic revival, która po okresie klasycyzmu zaczęła się rozprzestrzeniać do innych krajów europejskich^[2]. Pierwszą rezydencją w stylu neogotyckim było Strawberry Hill zbudowane dla pisarza powieści gotyckich Horacego Walpole’a, przebudowane w stylu neogotyckim w 1750 roku.

Styl neogotycki uważano za odpowiedni do budowy okazałych budynków użyteczności publicznej (w tym m.in. budynków parlamentów Węgier w Budapeszcie i Wielkiej Brytanii w Londynie) oraz kościołów. Na uwagę zasługuje budynek dworca kolejowego we Wrocławiu i w Nowych Skalmierzycach.

Neogotyk na ziemiach polskich

Początki stosowania form gotyzujących

Pierwszą realizacją neogotycką w Polsce był łuk triumfalny z 1764 roku zbudowany na rynku w Warszawie z okazji koronacji Stanisława Augusta Poniatowskiego^[3]. Pierwszą stałą budowlą o charakterze gotyzującym była zachowana do dzisiaj wieża wzniesiona w 1780 roku w ogrodzie księżnej Izabeli z Czartoryskich Lubomirskiej na Mokotowie pod Warszawą^[4]. Z kolei pierwszym pałacem uznawanym przez część badaczy za zawierający cechy gotyckie był zbudowany w latach 1787 - 1789 pałac w Korsuniu koło Kaniowa^[3], jednak uważa się też, że prezentował on stylistykę mauretańską^[5]. Pierwszą realizacją, którą można uznać w pełni za neogotycką był Dom Gotycki w Arkadii zbudowany w latach 1795–1797 wg koncepcji Aleksandra Orłowskiego i projektu Szymona Bogumiła Zuga^[6]. W 1802 roku wystawiona została z inicjatywy Stanisława Kostki Potockiego Galeria Gotycka w jego pałacu w Wilanowie, którą zaprojektował Chrystian Piotr Aigner oraz w tym samym roku architekt Jakub Kubicki odbudował w 1802 roku ruinę zameczku w Radziejowicach w stylu neogotyckim^[7]. Przed rokiem 1807, w gotyzującym stylu została przekształcona fasada zamku w Łańcucie. W 1809 roku w Puławach w stylu klasycystyczno-neogotyckim na cele muzealne wzniesiono Dom Gotycki^[8].

Rozwinięcie stylu neogotyckiego

Jednym z pierwszych kościołów neogotyckich w Polsce był kościół w miejscowości Wielącza pod Zamościem zbudowany w latach 1821–1832 według projektu Wacława Ritschela. Kolejnym była kaplica św. Anny na cmentarzu w Wilanowie według projektu Chrystiana Piotra Aignera w latach 1823–1826 oraz Galeria Gotycka, jaka została w latach 1823–1825 zbudowana przed warszawskim kościołem Dominikanów^[9]. Około roku 1828 został od podstaw zbudowany niewielki neogotycki pałacyk w Opinogórze.

Spośród budynków świeckich jako jeden z wczesnych przykładów w pełni architektury neogotyckiej można wymienić Pałac Paca w Dowspudzie z lat 1820–1823^[10]. Innymi przykładami neogotyckiej architektury rezydencjonalnej są zamek w Kórniku, dworzec w Nowych Skalmierzycach, pałac w Leśkowej w stylu neogotyku elżbietańskiego, pałac w Landwarowie, pałac w Czerniatynie, pałac w Kosowie. Pod koniec XIX wieku styl neogotycki często był stosowany przy dekoracji kamienic mieszczańskich (np. Kamienica Ławrynowicza w Warszawie lub Gmach Warszawskiego Towarzystwa Wioślarskiego w Warszawie).

Na ziemiach polskich do najbardziej znanych architektów tworzących budowle neogotyckie należeli: Józef Pius Dziekoński, Teodor Talowski, Henryk Marconi, Piotr Aigner, Feliks Księżarski, Alexis Langer, Franciszek Jaszczołd, Ludwig Schneider, Jan Sas-Zubrzycki, Konstanty Wojciechowski.

Styl wiślano-bałtycki

Kościół św. Józefa w Krakowie Podgórzu z 1905 roku

Jedną z odmian neogotyku stał się popularny w Polsce tzw. styl wiślano-bałtycki, który był uznawany przejściowo za „polski styl narodowy”. Koncepcję tę w latach 60. i 70. XIX wieku wypracowali krakowscy historycy Władysław Łuszczkiewicz i Józef Łepkowski. Ich koncepcje teoretyczne spotkały się z żywym odzewem wśród badaczy na Mazowszu.

W latach 80. XIX wieku problematyką gotyku jako polskiego stylu narodowego zajął się Karol Matuszewski, który propagował styl wiślano-bałtycki. Styl ten rozpropagował szczególnie ogłoszony w 1886 roku konkurs na projekt kościoła św. Michała i św. Floriana w Warszawie, podczas którego w regulaminie określono, że styl świątyni ma być ostro-łukowy w odcieniu tak zwanym wiślano-bałtyckim. Zrealizowano projekt Józefa Piusa Dziekońskiego, a kolejną ważną realizacją w tym stylu był kościół Wniebowzięcia NMP w Łodzi, projektu Konstantego Wojciechowskiego.

Kolejne realizacje to katedra Opieki Najświętszej Marii Panny w Radomiu, kościół Wniebowzięcia NMP w Białymstoku, kościół Matki Bożej Pocieszenia w Żyrardowie, kościół św. Stanisława w Czerwonce Liwskiej, kościół św. Stanisława Biskupa w Warszawie, kościół w Milejowie, Gorzkowicach, Zdunach, kościół w Markach, kościół w Radziwiu, Rozniszowie, kościół w Mogielnicy, kościół w Dłutowie, kościoły w Dąbrowie Górniczej, Sosnowcu-Pogoni, Sosnowcu-Niwce, Strzemieszycach, Sosnowcu-Zagórzu. W nieco innym stylu nawiązującym do gotyku małopolskiego projektowali Sławomir Odrzywolski (kościół w Miejscu Piastowym), Teodor Talowski (Kościół św. Elżbiety we Lwowie) i Jan Sas-Zubrzycki (kościół w Szczurowej, kościół w Trześniowie). Ten ostatni architekt wprowadził w latach 90. XIX wieku termin styl nadwiślański, którego przykładem może być kościół św. Józefa w Podgórzu w Krakowie.

Arkadia koło Nieborowa - Dom Gotycki (1795)
Domek Gotycki w Puławach^[11] (1809)
Zameczek w Radziejowicach^[12] (1802)
Kościół św. Marcina w Krzeszowicach^[13]
Zameczek Krasińskich w Opinogórze, 1828
Zamek w Kórniku^[14]
Hall pałacu w Starejwsi, 1859, B. Podczaszyński
Collegium Novum UJ^[15]
Ratusz w Ząbkowicach Śląskich
Poczta Główna w Bydgoszczy
Pałac Tyszkiewiczów w Landwarowie
Kościół św. Mikołaja w Nowej Rudzie
Dom Biesiadeckiego we Lwowie
Pałac w Kamieńcu Ząbkowickim
Kościół w Postoliskach^[16]
Mauzoleum Potockich w Wilanowie

Zobacz też

Przypisy

↑ Nowacki 2010 ↓, s. 22.
↑ Wilfred Koch: Style w architekturze. Warszawa: Świat książki, 2009, s. 272. ISBN 978-83-7943-007-9.
↑ ^a ^b https://rcin.org.pl/Content/225393/WA308_250963_P330_Z-problematyki_I.pdf
↑ J. Putkowska, Warszawskie rezydencje na przedmieściach i pod miastem w XVI–XVIII wieku, Warszawa 2016, s. 383 i n.
↑ S. Poniatowski, Pamiętniki synowca Stanisława Augusta, przekł. i oprac. J. Łojek, Warszawa 1979, s. 74.
↑ W. Piwkowski, Arkadia Heleny Radziwiłłowej. Studium historyczne = Arkadia of Helena Radziwiłł. A historical study, Warszawa 1998, s. 52, 379 n
↑ J. Frycz, Restauracja i konserwacja zabytków architektury w Polsce w latach 1795-1918, Warszawa 1975, s. 27
↑ Z.Żygulski jun, Dzieje zbiorów puławskich. Świątynia Sybilli i Dom Gotycki, Kraków 2009, s. 123 n.
↑ M. W. Urbanowski, Architektura kościoła św. Jacka w Warszawie, [w:] Studia nad historią dominikanów w Polsce 1222–1972, red. J. Kłoczowski, t. 2, Warszawa 1975, s. 209 n
↑ Jerzy Baranowski „Pałac Paca w Dospudzie”, [w:] Ziemia, 1965, s. 170.
↑ Dom z 1809, Chrystian Piotr Aigner
↑ Zameczek z 1802, Jakub Kubicki
↑ Kościół wg projektu 1832, budowa 1832–1844, Karl Friedrich Schinkel
↑ Zamek wybudowany w l. 1843–1860, Karl Friedrich Schinkel i Marian Cybulski przy udziale Tytusa Działyńskiego
↑ Kolegium w Krakowie z l. 1883–1887, proj. Feliks Księżarski
↑ Kościół pw. św. Stanisława Biskupa i Męczennikaz l. 1913–1919, proj. Hugon Kuder

Bibliografia

Sztuka 2 połowy XIX wieku. Materiały sesji SHS, Łódź, listopad 1971, Łódź 1973.
Sztuka XIX wieku w Polsce, Naród-Miasto. Materiały z sesji SHS, Poznań, grudzień 1977, Warszawa 1979.
Jan Skuratowicz, "Te na kształt zamków dźwigane słabe mury”. Neogotyk w architekturze rezydencjonalnej Wielkopolski XIX w. [w:] Problemy interpretacji dzieła sztuki i jego funkcji społecznych, red. K. Kalinowski, Poznań 1980.
Tadeusz S. Jaroszewski, O siedzibach neogotyckich w Polsce, Warszawa 1981.
Leszek Kajzer, Z problematyki siedzib neogotyckich w Polsce (na marginesie książki T. S. Jaroszewskiego), Kwartalnik Historii Kultury Materialnej, nr 30, z. 1, 1982, s. 123-130.
Jan Nowacki: Motywy antyczne na inkrustowanych meblach, z okresu historyzmu, ze zbiorów Muzeum Narodowego w Warszawie. Uniwersytet Warszawski: 2010.

[CITEREFNowacki201022-1] Nowacki 2010 ↓, s. 22.

[Koch-2] Wilfred Koch: Style w architekturze. Warszawa: Świat książki, 2009, s. 272. ISBN 978-83-7943-007-9.

[:0-3] ttps://rcin.org.pl/Content/225393/WA308_250963_P330_Z-problematyki_I.pdf

[4] J. Putkowska, Warszawskie rezydencje na przedmieściach i pod miastem w XVI–XVIII wieku, Warszawa 2016, s. 383 i n.

[5] S. Poniatowski, Pamiętniki synowca Stanisława Augusta, przekł. i oprac. J. Łojek, Warszawa 1979, s. 74.

[6] W. Piwkowski, Arkadia Heleny Radziwiłłowej. Studium historyczne = Arkadia of Helena Radziwiłł. A historical study, Warszawa 1998, s. 52, 379 n

[7] J. Frycz, Restauracja i konserwacja zabytków architektury w Polsce w latach 1795-1918, Warszawa 1975, s. 27

[8] Z.Żygulski jun, Dzieje zbiorów puławskich. Świątynia Sybilli i Dom Gotycki, Kraków 2009, s. 123 n.

[9] M. W. Urbanowski, Architektura kościoła św. Jacka w Warszawie, [w:] Studia nad historią dominikanów w Polsce 1222–1972, red. J. Kłoczowski, t. 2, Warszawa 1975, s. 209 n

[10] Jerzy Baranowski „Pałac Paca w Dospudzie”, [w:] Ziemia, 1965, s. 170.

[11] Dom z 1809, Chrystian Piotr Aigner

[12] Zameczek z 1802, Jakub Kubicki

[13] Kościół wg projektu 1832, budowa 1832–1844, Karl Friedrich Schinkel

[14] Zamek wybudowany w l. 1843–1860, Karl Friedrich Schinkel i Marian Cybulski przy udziale Tytusa Działyńskiego

[15] Kolegium w Krakowie z l. 1883–1887, proj. Feliks Księżarski

[16] Kościół pw. św. Stanisława Biskupa i Męczennikaz l. 1913–1919, proj. Hugon Kuder

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]