Obywatel Kane
| |
| Gatunek | |
|---|---|
| Data premiery |
1 maja 1941 |
| Kraj produkcji | |
| Język | |
| Czas trwania |
119 min |
| Reżyseria | |
| Scenariusz |
Herman J. Mankiewicz |
| Główne role |
Orson Welles |
| Muzyka | |
| Zdjęcia | |
| Scenografia |
Darrell Silvera |
| Kostiumy | |
| Montaż | |
| Produkcja |
Orson Welles |
| Wytwórnia | |
| Dystrybucja |
RKO Radio Pictures |
| Budżet |
686 033 USD |
| Strona internetowa | |
Obywatel Kane (ang. Citizen Kane) – amerykański film fabularny z 1941 w reżyserii Orsona Wellesa.
Często uważany za najlepszy film w historii kina[2][3], szczególnie chwalony za nowatorski sposób realizacji, innowacyjność w zakresie struktury nieliniowej narracji, montażu (w tym tzw. montażu wewnątrzkadrowego) i zdjęć. Film był debiutem reżyserskim 25-letniego Orsona Wellesa, który był współscenarzystą i producentem oraz zagrał także rolę tytułową. Nominowany do Oscarów w dziewięciu kategoriach, otrzymał statuetkę za najlepszy scenariusz oryginalny[4].
Jest przykładem film à clef, czyli przedstawia prawdziwą historię za fasadą fikcyjnego scenariusza, używając zmienionych nazwisk[5]. Opowiada on o życiu i spuściźnie Charlesa Fostera Kane’a, magnata prasowego, którego pierwowzór stanowi William Randolph Hearst. Welles użył także kilku wątków autobiograficznych[6] oraz elementów biografii multimilionera Harolda McCormicka, niezwykle aktywnego w promocji swojej drugiej żony, Ganny Walskiej, śpiewaczki operowej, zdaniem wielu pozbawionej talentu. W filmie można ją zidentyfikować jako Susan. W czasie, gdy film wchodził do kin, żadna z ponad dwudziestu gazet, które posiadał Hearst, nie wspomniała o nim ani słowem.
Welles dotychczasową sławę zawdzięczał głównie działalności teatralnej i pracy w radiu. Szczególnie chwalony był za słuchowisko Wojna światów, które uważane jest za najlepiej przygotowaną produkcję radiową w dziejach[7]. Podpisał kontrakt z wytwórnią RKO Pictures w 1939. Co niezwykłe, zwłaszcza dla początkującego reżysera, otrzymał pełną swobodę w doborze tematu filmu, obsady aktorskiej i swoich współpracowników. Dostał także prawo decydowania o końcowym kształcie filmu (ang. final cut privilege). Po dwóch nieudanych próbach napisania scenariusza, przygotował go razem z Hermanem J. Mankiewiczem. Film nakręcono w 1940, a premierę miał 1 maja 1941. Polska premiera odbyła się w 1949 roku, a dystrybutorem było Przedsiębiorstwo Państwowe Film Polski[1].
Uznany za sukces przez krytyków, film został jednak chłodno przyjęty przez widzów[8]. Szybko zniknął z obrotu kinowego. Nie został doceniony przez amerykańską publiczność zapewne dlatego, że nigdy wcześniej nie opowiadano filmów wstecz, tj. od śmierci bohatera do wydarzeń wcześniejszych. Został doceniony, gdy dotarł w 1947 na ekrany europejskie, a sławę zdobył w latach pięćdziesiątych, głównie dzięki francuskim krytykom z wpływowego czasopisma Cahiers du cinéma i ponownemu wprowadzeniu filmu na rynek amerykański w 1956. Półoficjalny kompromis wśród krytyków filmowych[2][3] doprowadził do tego, że Roger Ebert stwierdził, że Obywatel Kane to „oficjalnie najlepszy film świata”[9].
W 1989 roku film został jednym z pierwszych 25 filmów wprowadzonych do Narodowego Rejestru Filmowego Stanów Zjednoczonych jako „znaczących kulturowo, historycznie bądź estetycznie”[10], a w 1995 roku, z okazji stulecia narodzin kina, znalazł się na watykańskiej liście 45 filmów fabularnych, które propagują szczególne wartości religijne, moralne lub artystyczne[11][12].
Fabuła
[edytuj | edytuj kod]
Fabuła to historia kariery potężnego magnata prasowego Charlesa Fostera Kane’a. Po jego śmierci reporter Jerry Thompson podejmuje próbę wyjaśnienia znaczenia słowa Różyczka (ang. Rosebud), wypowiedzianego przez Kane’a w chwili śmierci. Dziennikarz, poprzez serię rozmów z ludźmi z otoczenia swojego bohatera odkrywa powoli, jak skomplikowaną osobowością był ten enigmatyczny i na pozór pozbawiony skrupułów w robieniu kariery człowiek. Przez ostatnie lata życia mieszkał w rezydencji Xanadu[13], opatrzonej ogromnym napisem „Zakaz wstępu” (ang. No trespassing). Opowiadana głównie w formie retrospekcji historia podąża za dziennikarskim śledztwem. Widzimy, jak Kane rozpoczyna karierę w świecie prasy; chce dostarczać wiadomości rzetelnych, służących społeczeństwu, ale z czasem przemienia się w żądnego władzy i wpływów bogacza. Thompsonowi nie udaje się rozwikłać zagadki słowa Różyczka, ale pod koniec filmu wśród płonących resztek majątku Kane’a można dostrzec płonące dziecięce sanki, na których widnieje ten enigmatyczny napis. Ostatnie słowa Kane’a są więc nawiązaniem do jego dzieciństwa, które było prawdopodobnie najszczęśliwszym okresem jego życia[7].
Obsada i bohaterowie
[edytuj | edytuj kod]- Orson Welles jako Charles Foster Kane: tytułowy Obywatel Kane, bogaty magnat prasowy, którego życie jest głównym tematem filmu.
- William Alland jako Jerry Thompson: dziennikarz, którego zadaniem jest rozszyfrowanie ostatnich słów Kane’a. W filmie ukazuje się tylko w cieniu bądź tyłem do kamery.
- Joseph Cotten jako Jedediah Leland: najlepszy przyjaciel Kane’a i jego pierwszy współpracownik. Leland pracuje z nim przez cały okres rozwoju jego imperium, ale z czasem oddalają się od siebie. Kane zwalnia go, gdy ten w recenzji krytycznie odnosi się do operowego debiutu Susan Alexander.
- Everett Sloane jako pan Bernstein: lojalny przyjaciel i pracownik Kane’a.
- Ray Collins jako Jim W. Gettys: rywal polityczny Kane’a zajmujący stanowisko burmistrza Nowego Jorku. Kane wydaje się być faworytem kolejnych wyborów, ale Gettys ujawnia szczegóły jego związku z Susan Alexander, niszcząc tym samym popularność kontrkandydata.
- George Coulouris jako Walter Parks Thatcher: skromny bankier, który zostaje prawnikiem Kane’a.
- Agnes Moorehead jako Mary Kane: matka głównego bohatera.
- Harry Shannon jako Jim Kane: ojciec.
- Ruth Warrick jako Emily Monroe Norton Kane: pierwsza żona Kane’a, siostrzenica prezydenta.
- Dorothy Comingore jako Susan Alexander: początkowo kochanka Kane’a; później zostaje jego drugą żoną.
- Paul Stewart jako Raymond: cyniczny kamerdyner; towarzysz Kane’a w ostatnich latach jego życia.
W napisach końcowych widnieje informacja, że „większość aktorów jest nowicjuszami. Mercury Theathre jest dumne, że mogło ich Państwu przedstawić.”
Nagrody
[edytuj | edytuj kod]Opracowano na podstawie materiału źródłowego[14]:
| Nagroda | Rok | Kategoria |
|---|---|---|
| NYFCC | 1941 | najlepszy film |
| Nagroda Akademii Filmowej | 1942 | najlepszy scenariusz oryginalny – Orson Welles i Herman J. Mankiewicz |
| wybitny film – Orson Welles (nominacja) | ||
| najlepszy aktor pierwszoplanowy – Orson Welles (nominacja) | ||
| najlepszy reżyser – Orson Welles (nominacja) | ||
| najlepsza muzyka w dramacie – Bernard Herrmann (nominacja) | ||
| najlepsza scenografia (film czarno-biały) – A. Roland Fields, Darrell Silvera, Perry Ferguson, Van Nest Polglase (nominacja) | ||
| najlepsze zdjęcia (film czarno-biały) – Gregg Toland (nominacja) | ||
| najlepszy dźwięk – John Aalberg (RKO Radio Studio Sound Department) (nominacja) | ||
| najlepszy montaż – Robert Wise (nominacja) | ||
| Lista 100 najlepszych amerykańskich filmów wszech czasów Amerykańskiego Instytutu Filmowego | 1998 | 1. miejsce |
| Lista 100 najlepszych kwestii filmowych wszech czasów Amerykańskiego Instytutu Filmowego | 2005 | 17. miejsce – Orson Welles jako Charles Foster Kane: „Rosebud.” |
| Lista 100 najlepszych amerykańskich filmów wszech czasów Amerykańskiego Instytutu Filmowego – edycja z okazji 10-lecia | 2007 | 1. miejsce |
Odniesienia do filmu w kulturze i nauce
[edytuj | edytuj kod]- O kulisach powstawania filmu traktuje film fabularny Obywatel Welles (1999) w reżyserii Benjamina Rossa.
- Odcinek serialu animowanego Przygód Animków, „Citizen Max” parodiuje fabułę filmu, a odpowiednikiem Kane’a jest Montana Max[15].
- Do tytułu filmu nawiązuje epitet gatunkowy opisanego w 2002 pająka Orsonwelles polites[16].
- Film The Room (2003) jest nierzadko nazywany Obywaletem Kane'm wśród najgorszych filmów[17].
- Mank (2020) – film fabularny o powstawaniu scenariusza filmu.
- Obywatelka Kane (2021) – spektakl Starego Teatru w Krakowie wyreżyserowany przez Wiktora Rubina[18].
Zobacz też
[edytuj | edytuj kod]Przypisy
[edytuj | edytuj kod]- ↑ a b Dariusz Szymański: Filmy amerykańskie rozpowszechniane w polskich kinach w latach 1944–1989 (układ chronologiczny). Na ekranach PRL-u. [dostęp 2021-12-21]. (pol.).
- ↑ a b AFI’s 100 Greatest American Films, data dostępu: 2011-07-18.
- ↑ a b The 1,000 Greatest Films. [dostęp 2011-07-18]. [zarchiwizowane z tego adresu (2013-01-29)]. (ang.).
- ↑ AFI: Citizen Kane (1941), data dostępu: 2011-07-18.
- ↑ „The films in my life” By François Truffaut, Da Capo Press, 1994, pg 131 ISBN 978-0-306-80599-8 ISBN 0-306-80599-5.
- ↑ Citizen Kane: Analyzing Major Characters, dostęp: 2011-07-19.
- ↑ a b 100 najlepszych filmów świata. Emilia Janowska (red.), Dorota Anna Kopczyńska (red.), Marek Byczyński (tłum.). Ożarów Mazowiecki: Firma Księgarska Jacek i Krzysztof Olesiejuk – Inwestycje Sp. z o.o., 2008. ISBN 978-83-7512-846-8.
- ↑ W tamtych czasach nie prowadzono jeszcze dokładnych statystyk sprzedaży biletów, więc ciężko jednoznacznie ocenić rozmiary tej porażki.
- ↑ Roger Ebert: What’s Your Favourite Movie?. blogs.suntimes.com. [zarchiwizowane z tego adresu (2008-09-05)]., data dostępu: 2011-07-19.
- ↑ Chris Hicks: REGISTRY LETS NEGLECTED `SUNRISE' SHINE IN SPOTLIGHT AT LAST, FAN SAYS. Deseret News, 1989-09-24. [dostęp 2023-11-19]. (ang.).
- ↑ Niektóre ważne filmy, czyli tzw. lista watykańska. kultura.wiara.pl. [dostęp 2010-04-22].
- ↑ usccb.org Film and Broadcasting – Vatican Best Films List (ang.).
- ↑ Nazwa zapożyczona od starożytnego miasta mongolskiego, Xanadu.
- ↑ Obywatel Kane – Nagrody. filmweb.pl. [dostęp 2010-03-13]. [zarchiwizowane z tego adresu (2 marca 2010)].
- ↑ Sam Scott, Things Only Adults Notice In Tiny Toon Adventures [online], Looper, 7 sierpnia 2020 [dostęp 2023-11-19] (ang.).
- ↑ G. Hormiga. Orsonwelles, a new genus of giant linyphiid spiders (Araneae) from the Hawaiian Islands. „Invertebrate Systematics”. 16 (3), s. 369–448, 2002. DOI: 10.1071/IT01026.
- ↑ Bartosz Godziński, "Obywatel Kane" wśród najgorszych filmów. Głowimy się nad tym, jakim cudem "The Room" stał się tak kultowy [online], Natemat.pl, 1 grudnia 2017 [dostęp 2017-12-01] (pol.).
- ↑ Obywatelka Kane [online], Stary Teatr [dostęp 2023-02-19] (pol.).
Bibliografia
[edytuj | edytuj kod]- The best of video – poradnik: kino, tv, sat., video. Warszawa: Oficyna Wydawnicza COMFORT, 1994.
Linki zewnętrzne
[edytuj | edytuj kod]- Obywatel Kane w bazie IMDb (ang.)
- Obywatel Kane w bazie Filmweb
- Obywatel Kane w Internetowej Bazie Filmowej (fdb.pl)
| Lata 30. | |
|---|---|
| Lata 40. | |
| Lata 50. |
|
| Lata 60. | |
| Lata 70. |
- Amerykańskie dramaty filmowe
- Amerykańskie filmy biograficzne
- Amerykańskie filmy czarno-białe
- Amerykańskie filmy obyczajowe
- Amerykańskie filmy z 1941 roku
- Filmowe ścieżki dźwiękowe Bernarda Herrmanna
- Filmy w National Film Registry
- Filmy w reżyserii Orsona Wellesa
- Filmy wytwórni RKO Radio Pictures
- Pełnometrażowe debiuty reżyserów