Renaschientscha

Il homo vitruvianus, studi da proporziuns da Leonardo da Vinci tenor model antic (1492). Il scheni universal Da Vinci vala sco represchentant il pli enconuschent da la renaschientscha

Il term renaschientscha (resp. la furma franzosa renaissance) denominescha l’epoca da l’istorgia culturala e da l’istorgia d’art situada al cumenzament dal temp modern (15avel e 16avel tschientaner). Il num – ch’è s’etablì en emprima lingia en il 19avel tschientaner – cunfinescha l’epoca dal temp medieval precedent e fa allusiun a l’idea che la cultura europeica saja puspè s’orientada pli ferm a l’antica greca e romana. Sco tratg caracteristic tschenta la renaschientscha il singul individi en il center da tut esser.

Bain aveva gia il temp medieval guardà enavos sin l’antica. Ma en ils dus tschientaners che suondan è vegnida recepida ina paletta bler pli vasta da texts antics; plinavant ha l’umanissem studegià en quests texts aspects ch’eran vegnids negligids, sco per exempel dumondas davart la furma dal stadi. En consequenza da quest resvegl spiertal è la renaschientscha er marcada d’ina vaira unda d’invenziuns e scuvertas.

La vieuta dal temp medieval al temp modern n’è betg succedida a moda abrupta, mabain successivamain en il decurs dal 13avel e 14avel tschientaner. Sco temp da fluriziun da la renaschientscha valan il 15avel e 16avel tschientaner (talian: Quattrocento e Cinquecento). Il baroc (en l’istorgia d’art) respectivamain l’absolutissem (sco epoca istorica) marcheschan la fin da la renaschientscha vers l’entschatta dal 17avel tschientaner. En l’Europa dal Nord è la renaschientscha sa fatga valair pli tard ed è er vegnida substituida pli tard tras il baroc. En las parts protestantas (en spezial en l’Europa dal Nord) è la denominaziun d’epoca ‹renaschientscha› main preschenta damai che la refurmaziun è sa fatga valair sco moviment central.

Tar ils pli enconuschents artists da la renaschientscha tutgan ils Talians Leonardo da Vinci, Tizian e Donatello sco er il Tudestg Albrecht Dürer. L’epoca en ses pli vast senn è dentant er marcada d’impurtants scripturs sco Dante Alighieri e William Shakespeare. Il filosof Niccolò Machiavelli vala sco represchentant d’ina politica da pussanza, Erasmus da Rotterdam perencunter stat per morala e reflexiun da sasez. En la musica è l’epoca colliada cun in augment en la polifonia e cun novas armonias sco tar Orlando di Lasso.

Denominaziun e successiun cronologica

Il term rinascita u rinascimento è vegnì duvrà l’emprima giada il 1550 da l’artist e biograf talian Giorgio Vasari. Vasari differenziescha tranter trais fasas en il svilup da l’istorgia d’art: l’epoca gloriusa da l’antica greca e romana, il temp intermediar da la decadenza medievala, la renaschientscha da l’art e dal spiert da l’antica a partir dal 1250. Tenor Vasari hajan sculpturs, architects e picturs da la segunda mesadad dal 13avel tschientaner, tranter auter Arnolfo di Cambio, Niccolò Pisano, Cimabue e Giotto, «mussà en temps da gronda stgiraglia als maisters che duevan suandar la via vers la perfecziun».

Ils onns 1820/30 è il term renaissance vegnì surpiglià en la lingua franzosa. Enturn il 1840 è questa furma vegnida duvrada en scrittiras da lingua tudestga per denominar l’epoca da transiziun tranter il temp medieval ed il temp modern. Cun si’ovra Die Kultur der Renaissance in Italien (1860) ha l’istoriograf basilais Jacob Burckhardt marcà a moda decisiva la chapientscha odierna dal term.

Sandro Botticelli: La naschientscha da Venus (1483–1485)

Ils origens da l’epoca da la renaschientscha èn da chattar en l’Italia da la fin dal 14avel tschientaner. Pli baud predominava l’idea ch’igl haja dà in moviment inizial en l’Italia, succedì d’ina derasaziun cuntinuanta da las novas tendenzas en tut l’Europa. Oz percunter part’ins d’ina situaziun bler pli entretschada cun svilups parallels ed influenzas vicendaivlas.

Entaifer la successiun cronologica da las epocas d’art è la renaschientscha situada tranter la gotica ed il baroc. La renaschientscha sco tala vegn per regla partida en trais periodas: la renaschientscha tempriva, la renaschientscha classica e la renaschientscha tardiva (er numnada manierissem).

Cuntrari al 19avel tschientaner na discurran l’istorgia d’art e l’istoriografia oz betg pli d’ina ruptura radicala tranter il temp medieval e la renaschientscha. Exempels per svilups che anticipeschan la renaschientscha èn tranter auter da chattar en la construcziun da citads dal 13avel tschientaner.

Origins

Appropriaziun da savida greca ed araba

La savida e las ideas da l’antica eran per part idas en emblidanza en il temp medieval tempriv ed autmedieval. Quest fundus vegniva be pli conservà en bibliotecas claustralas, a Bizanz ed en l’intschess cultural arab. Scienziads sco Poggio Bracciolini e Niccolo Niccoli han cumenzà a tschertgar sistematicamain suenter ovras d’auturs classics sco Platon, Cicero e Vitruv. Medemamain è in grond dumber d’ovras grecas ed arabas crudada en ils mauns dals conquistaders cristians en rom da la reconquista sin la Peninsla Iberica. La biblioteca da Cordoba duai per exempel avair cumpiglià radund 400 000 cudeschs.

Il declin da l’Imperi bizantin en il temp tranter la Quarta cruschada (1202–1204) e la conquista da Constantinopel tras ils Tircs (1453) ha manà blers scienziads grecs en l’Italia. Là han els dà vinavant lur savida davart l’antica greca ch’era sa mantegnida en l’Imperi bizantin durant ils bundant 1000 onns dapi la fin da l’Imperi roman dal vest. Gia il 1423 era il scienzià Giovanni Aurispa viagià a Constantinopel ed aveva manà enavos en l’Italia 200 codices cun texts profans da l’antica.

Structuras socialas e politicas

Firenza cun monuments architectonics da la renaschientscha

Er las relaziuns socialas e politicas en l’Italia han attribuì a las vieutas ch’han gì lieu vers la fin dal temp medieval. L’Italia n’existiva da quel temp betg sco unitad politica, mabain era sutdividida en divers territoris e citads suveranas. En il 15avel tschientaner era l’Italia ina da las regiuns urbanisadas il pli ferm da tut l’Europa. Las citads furmavan republicas (or da la perspectiva dad oz stuess ins pledar d’oligarchias) e purschevan ina tscherta libertad politica che sa manifestava er en in progress scientific ed artistic.

L’Italia aveva en general mantegnì il pli viv la memoria da l’antica. Tras las numerusas vias da colliaziun dal spazi mediterran era il pajais avert en tut las direcziuns. Ils centers da commerzi da las citads al laschavan vegnir en contact cun regiuns allontanadas, en spezial cun la Levanta. Grazia a la bainstanza ch’il commerzi generava eri pussaivel da laschar elavurar gronds projects architectonics ed artistics, e quai tant da vart publica sco er privata. Medemamain pudeva vegnir investì dapli temp en la furmaziun, perscrutaziun e scienza.

La mort naira

Tenor in’autra teoria ha la mort naira manà en il 14avel tschientaner ad ina nova schientscha e fullà via a la renaschientscha. Sut la giaischla da la pestilenza hajan ils umans cumenzà a s’orientar pli ferm a chaussas mundanas, enstagl da focusar sin dumondas spiritualas e da l’auter mund sco che quai era il cas en il temp medieval. Da l’autra vart èsi da far valair che la pesta ha furià sco pandemia en tut l’Europa e betg sulettamain en l’Italia. Per explitgar la renaschientscha partan ins oz d’ina colliaziun cumplexa da tut ils facturs menziunads.

La renaschientscha dal spiert antic

In tratg caracteristic da l’epoca furma la renaschientscha dal spiert antic. L’entir moviment spiertal s’orientescha als princips ed a las valurs da l’umanissem. Sco precursurs da quest svilup valan scripturs da l’Italia dal 14avel tschientaner sco per exempel Francesco Petrarca. El è s’occupà intensivamain cun scripturs antics ed ha accentuà la valur da l’individualissem e da la furmaziun umanistica. Il studi da las linguas, da la litteratura, istorgia e filosofia dueva succeder tenor el per agen intent, pia ordaifer in context religius. En general è il maletg dal mund teocentric vegnì substituì tras ina vista antropocentrica.

Ediziun davart la vita ed ovra da s. Hieronymus (ca. 350–420), tgirada tras Erasmus da Rotterdam e cumparida a Basilea il 1516

Questa «renaschientscha» è sa manifestada en la rescuverta e reutilisaziun da numerus elements dal pensar antic (en scrittiras, monuments, sculpturas, en il pensar filosofic e.a.). Il pli ferm è questa nova orientaziun sa mussada en las singulas spartas da la creaziun artistica, nua ch’in fundament matematic-scientific ha substituì l’orientaziun mistic-spirituala da pli baud. Sco exemplaric per quest nov maletg dal mund po valair il studi da proporziuns da Leonardo da Vinci. En quel vegn l’uman cun sia constituziun anatomica mess en il center d’in nov urden. L’epoca da la renaschientscha marchescha en quest senn l’origen da l’orientaziun antropocentrica che caracterisescha il temp modern.

En las citads-stadi talianas han l’art e las scienzas cuntanschì da quel temp ina reputaziun cumparegliabla a quella da la Grezia antica. Ils artists n’eran betg pli mastergnants anonims; lur ovras vegnivan renconuschidas sco creaziuns individualas da gronda muntada. Questa nova schientscha culminescha en ils numerus schenis universals ch’èn s’occupads a medem temp da las pli differentas spartas d’art e da la lavur scientifica.

Filosofia

La filosofia da la renaschientscha prenda distanza dal pensar scolastic-aristotelic e s’orientescha pli ferm al platonissem. Tut las scrittiras da Platon èn vegnidas translatadas en il latin. Il neoplatonissem ch’è sa fatg valair da quel temp è vegnì sviluppà da Georgios Gemistos Plethon, Marsilio Ficino e Giovanni Pico della Mirandola. Sco tenuta spiertala era l’umanissem derasà tranter blers scienziads da la renaschientscha. Tar quels tutgan Coluccio Salutati (1331–1406), Nicolaus Cusanus (1401–1464), Erasmus da Rotterdam (1466–1536), Niccolò Machiavelli (1469–1527), Thomas Morus (1478–1535), François Rabelais (1494–1553) e Polydor Vergil (1470–1555).

Art figurativ

Caracteristicas

In dals elements ch’ha influenzà decisivamain la genesa da l’art da la renaschientscha furma l’occupaziun cun la natira. Gia avant Vasari avevan scripturs sco Giovanni Boccaccio ludà l’artist Giotto per si’abilitad da malegiar las chaussas e persunas a moda uschè natirala sco nagin avant el. En il decurs dal 15avel tschientaner è la reproducziun natiralistica vegnida perfecziunada. Quest tratg caracteristic furma in element central per cunfinar l’art da la renaschientscha da las epocas precedentas.

Maletg dad Albrecht Dürer davart la perspectiva

Er l’orientaziun vers l’antica è colliada cun la tschertga d’ina ‹vardad natirala› en l’art. Ins admirava las ovras d’art da l’antica sco exemplaricas per la reproducziun natiralistica. L’impurtant teoreticher talian Leon Battista Alberti ha intimà ils artists «da betg be imitar ils artists da l’antica, mabain d’empruvar d’als surpassar». L’artist na duaja betg simplamain represchentar la ‹realitad›, mabain megliurar ed idealisar ils models ch’el chattia en la natira.

Sco terz element da l’art da la renaschientscha, sper l’occupaziun cun la natira e l’admiraziun da l’antica, po valair la dumonda suenter l’essenza da quai che vegn resentì sco bel. Ils artists empruvavan per exempel da reproducir u meglier detg da concepir l’uman en in’estetica sublima. Mesiras e proporziuns idealas èn d’impurtanza tant en la pictura e sculptura sco er tar la concepziun d’edifizis. Cun agid da la perspectiva centrala ch’è vegnida (re-)scuverta da quel temp, han ils artists pudì reproducir la profunditad dal spazi cun in’exactadad quasi matematica.

Survista

En l’art han Filippo Brunelleschi, Lorenzo Ghiberti e Donatello fullà via a la nova direcziun. Lur precursurs en il temp da l’uschenumnada protorenaschientscha dal 13avel e 14avel tschientaner eran stads Nicola Pisano, Giotto di Bondone ed auters.

La renaschientscha tempriva cumenza a Firenza cun sculpturas da Donatello, relievs da bronz da Ghiberti, frescos da Masaccio ed edifizis da Filippo Brunelleschi.

Il temp da ca. 1490/1500 enfin 1520 vala sco renaschientscha classica, segnada da la tschertga da perfecziun ed armonia suprema. Questa perioda è sa sviluppada en spezial a Roma a la curt papala. En quest temp crodan ils plans da Bramante per il nov edifizi central da la baselgia da S. Pieder a Roma, ils pli impurtants maletgs da Leonardo da Vinci (‹La Sontga Tschaina›, ‹Mona Lisa›, ‹Dunna cun ermelin›), las picturas da Raffael en las ‹Stanzas› e ses maletg d’altar il pli famus, la ‹Madonna sixtina›. En pli las sculpturas da Michelangelo (‹Pietà›, ‹David›, ‹Moses›), sias picturas dal palantschieu sura en la Chapella Sixtina e las gravuras maisterilas dad Albrecht Dürer.

I suonda enfin il 1590 la renaschientscha tardiva u il manierissem, in’epoca segnada da differents svilups artistics. Il manierissem ha la tendenza d’exagerar il repertori formal da la renaschientscha classica. In exempel furma la Figura serpentinata sco quai che Giovanni da Bologna l’ha represchentà en sia sculptura ‹Rapiment da las Sabinas› (1583): figuras umanas tratgas en la lunga e represchentadas en in moviment furius drizzà vers tschiel. La fasa finala da la renaschientscha tardiva maina lura gia vers il baroc.

L’epoca da la renaschientscha na percurra betg en tut l’Europa il medem svilup. En l’Italia è il spiert da la renaschientscha sa mussà il pli baud ed ha influenzà tant pictura sco er sculptura ed architectura. En il nord ha la renaschientscha cumenzà pir enturn u suenter il 1500 ed ha chattà expressiuns divergentas da pajais tar pajais. En general pon ins constatar qua ina pli gronda influenza dals ideals antics sin l’architectura e sin la sculptura che sin la pictura. En Frantscha e Germania è il stil antic sa maschadà en la renaschientscha tempriva cun elements naziunals. Vers la fin da la renaschientscha ha la tendenza da reproducir las furmas anticas en moda pli opulenta e pulpida manà vers il baroc. In colorit naziunal ha la renaschientscha er conuschì en il Pajais Bass, la Pologna, l’Engalterra e la Spagna.

Pictura

Raffael: Scola d’Athen (1509–1510), Stanza della Segnatura, Vatican

La gronda part dals maletgs da la renaschientscha èn maletgs d’altar e frescos religius creads per baselgias. La figura religiusa vegn dentant umanisada cun la situar en in ambient terrester. Savens portan las persunas la vestgadira da mintgadi dal temp da la renaschientscha. Daspera èn vegnids stgaffids maletgs cun tematicas profanas u pajaunas-mitologicas (allegorias, dieus ed eroxs da l’antica, scenas or da l’istorgia antica). In ulteriur segment furman purtrets individuals da persunalitads contemporanas. Ultra da quai è sa sviluppada in’emprima fasa da la represchentaziun da cuntradas e da scenas da la vita da mintgadi. Ils maletgs da cuntradas na furman dentant nagina copia exacta da la realitad, mabain duevan simbolisar ils princips fundamentals da la bellezza. Questa bellezza idealisada vegniva definida sco natira.

Per pudair crear in maletg cun effect tridimensiunal sin ina surfatscha bidimensiunala han ils artists gì da sviluppar reglas opticas e geometricas. In element central furma l’orizont imaginar che sa chatta sin l’autezza dal contemplader. La profunditad dal spazi vegn cuntanschida cun agid da la perspectiva centrala, vul dir cun in sistem da lingias che sa cruschan en il punct perspectiv situà sin la lingia orizontala.

En l’art da la renaschientscha è vegnì dà adina dapli pais sin ina represchentaziun adequata da l’anatomia da l’uman. Ils artists han intercurì musculs, moviments, posiziuns e proporziuns. Malgrà quests studis anatomics è l’act uman – sco gia en l’antica – vegnì represchentà en proporziuns idealisantas. L’artist empruvava da filtrar or da la ritgezza da la natira umana las furmas las pli esteticas per exprimer uschia la perfecziun corporala. La nivadad valeva sco simbol per innocenza; ella vegniva vesida sco insatge natiral che dueva exprimer ina bellezza oriunda. Tut questas ideas davart la figura umana ha la renaschientscha surpiglià da l’antica.

Areguard la concepziun dal singul maletg ha la renaschientscha dà la preferenza a structuras simmetricas ed armonicas. A l’intern vegnivan quellas savens cumplettadas tras arranschaments che resguardan furmas geometricas sco il rudè, il mez rudè u il trapez.

Sculptura

Michelangelo: David (1501–1504)

Ils sculpturs da la renaschientscha han stgaffì oravant tut figuras singulas e bists-purtrets. Sin las plazzas publicas da las citads han ins postà plasticas monumentalas, per exempel en furma da statuas a chaval. La sculptura sepulcrala per dignitaris seculars ed ecclesiastics cumbinescha savens la sculptura e l’architectura ad in’ovra d’art cumplessiva.

Da l’autra vart sa liberescha la sculptura adina dapli da sia funcziun medievala sco part accessorica da l’architectura. Sper figuras integradas en nischas, concepidas sco part d’in edifizi, vegnan stgaffidas adina dapli plasticas che stattan al liber e che pon vegnir contempladas da tuttas varts.

Er la sculptura da la renaschientscha s’orientescha a las lavurs da l’antica. Las sculpturas vegnan modelladas da tuttas varts, l’uman vegn mussà niv, la posiziun da las chommas correspunda savens al cuntrapost classic. Studis anatomics gidan ad illustrar la figura umana en moda uschè realistica sco pussaivel.

Architectura

Ina da las tendenzas entaifer l’architectura da la renaschientscha era quella da laschar reviver la lingua da las furmas da l’antica resguardond rigurusamain sias furmas classicas. En l’Italia è questa finamira vegnida cuntanschida enturn il 1500 tras Donato Bramante; silsuenter è il stil antichisant-classicistic sa derasà en tut il pajais. Ils edifizis da la renaschientscha en l’Italia sa distinguan tras ina concepziun clera, survesaivla ed armonica.

La Rotonda, Andrea Palladio, 1571

En lur plans orizontals s’orientavan ils architects a furmas geometricas idealas sco il quadrat u il rudè. Elements da construcziun sco colonnas, pilasters, capitels, culmainas triangularas e.a. han ins surprendì directamain da l’antica (greca). Uschia chatt’ins vi da las colonnas capitels dorics, ionics u corintics. En ils plauns sutterrans han ins savens er applitgà la colonna toscana che vegniva gia duvrada entaifer l’architectura da l’antica romana. Las singulas parts da l’edifizi avevan da s’accordar armonicamain in cun l’auter. Areguard proporziuns idealas valevan en spezial ils tractats architectonics dal constructur roman Vitruv sco referenza.

In’autra tendenza da l’architectura da la renaschientscha è quella da variar elements da l’antica ma er dal temp medieval a moda analoga, pia senza sa tegnair strictamain vi das las reglas architectonicas oriundas. Pli impurtant è qua il messadi che vegn transportà cun ils motivs antichisants, numnadamain in aut prestige social ed in ethos che sa referescha a l’antica.

Applitgond in princip da la pratica da bajegiar medievala vegnan elements architectonics da l’antica sco travs, capitels u profils be surprendids cun als imitar u variar. Per part han ins pudì sa referir a l’architectura romanica che sumeglia quella da l’antica. In exempel furma il clutger da la baselgia da s. Kilian a Heilbronn dal 1513. Tipica per questa tecnica d’analogia èn ornamentaziuns ordvart ritgas en furma d’arabescas ed auter. Tenor la tradiziun da la gotica vegn vinavant accentuà la verticala. Ils construiders n’eran qua savens betg intellectuals sco en l’Italia, mabain sa sentivan obligads a la tradiziun da las interpresas artisanalas dal temp medieval. Ils plans orizontals e las fatschadas èn savens asimetrics.

Banchet en in interiur dal temp da la renaschientscha, maletg da Bartholomeus van Bassen, 1618–1620

Medemamain vegn per part cuntinuà cun applitgar las furmas da la gotica, e quai en las regiuns che resentan quellas sco pli modernas che quellas da l’antica. En general pon ins constatar che questa tendenza sco er l’architectura en analogia èn vegnidas applitgadas pli ferm là, nua ch’ins na resentiva il temp medieval betg talmain sco fasa intermediara e da decadenza culturala. Quai è surtut stà il cas en l’Europa Centrala ed en l’Europa dal Nord. La Frantscha e la Spagna percunter furman stadis nua che la rigurusadad antica e la tecnica d’analogia cumparan in sper l’auter.

Tranter ils pli enconuschents artists da la renaschientscha taliana (pictura, sculptura ed architectura) tutgan: Donatello (1386–1466), Sandro Botticelli (1444/1445–1510), Leonardo da Vinci (1452–1519), Michelangelo Buonarroti (1475–1564), Raffael (1483–1520), Tiziano Vecellio (14?–1576) ed Andrea Palladio (1508–1580).

Impurtants artists da la renaschientscha ordaifer l’Italia èn: Jan van Eyck (ca. 1390–1441), Rogier van der Weyden (1399/1400–1464), Albrecht Dürer (1471–1528), Lucas Cranach der Ältere (1472–1553), Matthias Grünewald (1475/1480–1528), Hans Holbein der Jüngere (ca. 1497–1543) e Pieter Bruegel der Ältere (ca. 1525–1569).

Litteratura e publicistica

Frontispizi dal Narrenschyff da Sebastian Brant (1494)

Entaifer la litteratura han La Divina Commedia (1307–1321) da Dante Alighieri, las brevs, ils tractats e las poesias da Francesco Petrarca ed Il Decamerone (1353) da Giovanni Boccaccio inizià la renaschientscha. En si’ovra Il Cortegiano (1528) descriva il cont Baldassare Castiglione il tip ideal da la renaschientscha.

L’invenziun da la stampa da cudeschs cun letras moviblas tras Johannes Gutenberg a partir dal 1450 ha dà in enorm stausch a la litteratura ed a la distribuziun da stampats en general.

Tar ils enconuschents scripturs da la renaschientscha ordaifer l’Italia tutgan: Sebastian Brant (1457–1521), Erasmus da Rotterdam (ca. 1466–1536), François Rabelais (1494–1553), Philipp Melanchthon (1497–1560), Torquato Tasso (1544–1595) e William Shakespeare (1564–1616). Il num da Shakespeare è collià stretgamain cun il Teater da la renaschientscha englaisa (u teater elisabettan). En l’Italia è sa fatga valair da quel temp la Commedia dell’arte.

Economia ed aspects socials

Economicamain croda la renaschientscha ensemen cun la fin dal scumond da tschains sco quai ch’el era usità en il temp medieval. Plinavant èn vegnidas dismessas tschertas munaidas medievalas che liavan ils possessurs en furma da taglias als signurs feudals. Tut quai ha pussibilità il svilup da bancas sco quellas dals Fugger u Medici. Da l’autra vart è sa pegiurada la situaziun economica e sociala da grondas parts da la populaziun rurala. Las tensiuns ch’èn resultadas da quai han tranter auter manà a las guerras da purs.

Entaifer ils singuls manaschis ha l’introducziun da la contabilitad dubla lubì ina controlla bler pli severa dal success da las interpresas economicas.

Litteratura

• Boris von Brauchitsch (ed.): Renaissance. Das 16. Jahrhundert, Galerie der großen Meister. DuMont, Köln 1999. ISBN 3-7701-4620-4
• Jacob Burckhardt: Die Kultur der Renaissance in Italien. Insel-Verlag, Frankfurt/M. 2003. ISBN 3-933203-89-9 [L’ovra è cumparida il 1860]
• Peter Burke: Die europäische Renaissance. Zentren und Peripherien. Beck, München 2005. ISBN 3-406-52796-5
• Johan Huizinga: Das Problem der Renaissance. Wagenbach, Berlin 1991. ISBN 3-8031-5135-X
• Alfred von Martin: Soziologie der Renaissance. Zur Physiognomik und Rhythmik bürgerlicher Kultur (1932, ²1949, ³1974)
• Volker Reinhardt: Die Renaissance in Italien. Geschichte und Kultur. Beck, München 2002. ISBN 3-406-47991-X
• Anne Schunicht-Rawe, Vera Lüpkes (ed.): Handbuch der Renaissance. Deutschland, Niederlande, Belgien, Österreich. DuMont, Köln 2002. ISBN 3-8321-5962-2
• Peter Strieder: Deutsche Malerei der Renaissance, Langewiesche, Königstein i. Ts. 1966
• Jeffrey C. Smith: The Northern Renaissance. Phaidon Books, London 2004. ISBN 0-7148-3867-5
• Jörg Traeger: Renaissance und Religion. Die Kunst des Glaubens im Zeitalter Raphaels. Beck, München 1997. ISBN 978-3-406-42801-2
• Manfred Wundram: Renaissance. Reclam, Stuttgart 2004. ISBN 3-15-018173-9

Colliaziuns

 Commons: Renaschientscha – Collecziun da maletgs, videos e datotecas d'audio

• Renaschientscha tempriva
• Renaschientscha classica
• Census of Antique Works of Art & Architecture Known in the Renaissance
• H. C. Kuhn (ed.): Internetography on Renaissance intellectual history, actualisà enfin il 2003