Terra

Fotografia da la Terra fatga dad Apollo 17 ils 7 da december 1972

La Terra (simbol: ) è in planet dal sistem solar. Da tut ils planets da quel è el il pli spess, il tschintgavel grond e situà en terza posiziun nà dal sulegl (suenter Mercur e Venus). La Terra furma il lieu d’origen e la patria da tut las creatiras ch’èn enconuschentas. Ses diameter mesira bundant 12 700 kilometers e sia vegliadetgna ca. 4,6 milliardas onns. Tenor la consistenza geochemica da la Terra han ins stgaffì la noziun dals ‹planets terresters›. Il simbol astronomic da la Terra è ♁ ubain 🜨.

Damai che la surfatscha da la terra è cuverta per ca. dus terzs cun aua e la Terra cumpara or da l’univers surtut blaua, vegn ella er numnada ‹planet blau›.

Bunamain en tut las linguas è il pled per ‹Terra› feminin. Sco basa da viver dals umans gioga la Terra en praticamain tut las religiuns ina rolla extraordinaria sco universalitad da caracter sacral. En bleras religiuns etnicas ed istoricas existan er divinitads correspundentas, ubain sco Mamma natira d’in caracter plitost diffus, ubain sco persunificaziun en furma d’ina dieua da la Terra/natira.

Orbit terrester

La Terra sco part dal sistem solar. Sisum: grondezzas en relaziun reala; giudim: distanzas

La Terra sa mova tenor l’emprima lescha da Kepler en furma d’in orbit elliptic enturn il sulegl; quest moviment da la Terra numnan ins gir da la terra ubain orbit terrester. Il sulegl è situà en in dals focus da l’ellipsa.

Il punct da la pli gronda distanza tranter la Terra ed il sulegl (mintgamai ils 5 da fanadur) sa numna afel e munta a 152,1 milliuns km; il punct da la pli pitschna distanza tranter la Terra ed il sulegl (mintgamai ils 3 da schaner) sa numna periel e munta a 147,1 milliuns km. La Terra circumdescha il sulegl en 365 dis, 6 uras, 9 minutas e 9,54 secundas; quest spazi da temp sa numna er onn sideric. L’onn sideric è 20 minutas e 24 secundas pli lung che l’onn tropic, sin il qual sa basa l’onn chalender usità. La sveltezza cun la quala la Terra sa mova enturn il sulegl munta en media a 29,78 km/s (107 208 km/h); en il periel è la sveltezza in pau pli auta (30,29 km/s), en l’afel in pau pli bassa (29,29 km/s). In tschancun che correspunda a la lunghezza da ses diameter percurra la Terra en bundant set minutas.

La distanza da l’orbit terrester tar l’orbit vischin interiur da la Venus munta a 41,44 milliuns km; tar l’orbit vischin exteriur dal Mars a 78,32 milliuns km. Sin l’orbit terrester sa chattan plirs objects coorbitals.

La Terra sa mova enturn il sulegl prograd, vul dir en direcziun da la rotaziun dal sulegl. Guardà sin l’orbit terrester nà dal Pol dal Nord, sa tracti d’in moviment en direcziun cuntraria a l’ura.

Cumpareglià cun l’equator dal sulegl, sa splega l’orbit terrester en ina posiziun levamain enclinada (7°); ins discurra en quest connex da l’ecliptica. Il pol dal nord dal sulegl sa chatta l’entschatta da settember il pli datiers da la Terra, il pol dal sid l’entschatta da mars. Precis en la medema surfatscha sco l’equator dal sulegl sa chatta la Terra be per in curt mument ils 6 da zercladur ed ils 8 da december.

Rotaziun

Sch’ins prenda las stailas fixas sco referenza, rotescha la Terra prograd en direcziun ost ina giada enturn l’atgna axa en 23 uras, 65 minutas e 4,09 secundas. Analog a l’onn sideric vegn quest spazi da temp numnà di sideric. Perquai ch’il sulegl circumdescha medemamain il sulegl prograd e sa chatta perquai il proxim di en in’autra posiziun envers il sulegl, è in di sideric in pau pli curt ch’in di dal sulegl; quest ultim furma il spazi da temp tranter dus zenits dal sulegl (mezdi) e vegn partì en 24 uras.

Pervi da l’atgna rotaziun da la Terra ha in punct che sa chatta sin l’equator da quella ina sveltezza da 464 m/s resp. 1670 km/h. Quai maina ad ina forza centrifugala ch’effectuescha che la figura da la Terra è als pols in pau pli platta ed a l’equator in pau pli scuflada. Cumpareglià cun ina cula dal medem volumen, è il radius da l’equator perquai per 7 kilometers pli grond ed il radius dals pols per 14 kilometers pli pitschen; correspundentamain è il diameter a l’equator per 43 km pli grond che quel d’in pol a l’auter. Pervi da quest fenomen è er il piz dal Chimborazo, ch’è situà datiers da l’equator il punct da la surfatscha da la Terra che sa chatta il pli lunsch davent dal punct central da la Terra (cf. sutvart).

L’ischigl da rotaziun da la Terra è inclinà per 23°26' cunter l’axa verticala da l’ecliptica. Pervi da quai vegnan l’emisfera nord e l’emisfera sid da la Terra illuminadas differentamain en il decurs d’in gir da la Terra enturn il sulegl. L’effect da quai èn las stagiuns ch’han ina gronda influenza sin il clima da la Terra. Sin l’emisfera dal nord croda la stad en il temp che la Terra sa chatta il pli lunsch davent dal sulegl (afel), sin l’emisfera sid en il temp che quella sa chatta il pli datiers dal sulegl (periel).

Precessiun e nutaziun

Visualisaziun dals moviments da precessiun e nutaziun

A l’equator da la Terra effectueschan las forzas da la glina e dal sulegl in mument da rotaziun ch’emprova da drizzar si l’axa da la Terra e che la lascha perquai pierlar. Quest fenomen sa numna precessiun lunisolara. Tras quai fa l’axa da la Terra entaifer 25 700 fin 25 800 onns ina rotaziun conica. Cun quest ciclus da la precessiun sa spostan las stagiuns.

Ultra da quai maina l’agen moviment da precessiun da la glina, d’ina perioda da 18,6 onns, ad in moviment undegiant da l’axa da la Terra, il qual vegn numnà nutaziun. A medem temp stabilisescha la glina l’inclinaziun da l’axa da la Terra, la quala ballantschass uschiglio, pervi da la forza d’attracziun dals planets, fin ad ina posiziun inclinada da 85°.

Durada da la rotaziun e forza da fluss e refluss

Sin Terra effectuescha la gravitaziun da la glina e dal sulegl il fenomen da fluss e refluss (mar bassa e mar auta). La cumpart da la glina a quest effect è circa duas giadas uschè grond sco la cumpart dal sulegl. Sper l’effect da fluss e refluss en la mar effectueschan questas forzas er ch’ils continents s’auzan e sa sbassan per radund in mez meter.

A lunga vista frainan la gravitaziun da la glina e dal sulegl la rotaziun da la Terra. Facticamain sa mussa quai uschia ch’ils dis daventan mintg’onn per ca. 20 microsecundas pli lungs. Tras quai vegn l’energia da rotaziun da la Terra transfurmada en chalur e l’impuls da rotaziun vegn transferì sin la glina, uschia che quella s’allontanescha mintg’onn per radund 4 centimeters da la Terra. Quest effect ch’ins ha sminà dapi daditg han ins pudì cumprovar il 1995 (mesiraziun da distanza cun laser). Extrapoleschan ins quest effect en l’avegnir, vegn er la Terra a mussar in di a la glina adina la medema vart. In di sin la Terra durass lura radund 47 giadas uschè ditg sco oz. La Terra è pia suttamessa al medem effect ch’ha gia manà a la rotaziun liada (corotaziun) da la glina.

Structura

Cun sia consistenza geochemica definescha la Terra la classa dals planets che sumeglian la Terra (er numnads planets terresters resp. planets da crappa). Tranter ils quatter planets terresters dal sistem solar è la Terra il pli grond.

Structura interna

La Terra sa cumpona da fier (32,1 %), oxigen (30,1 %), silizium (15,1 %), magnesium (13,9 %), zulper (2,9 %), nichel (1,8 %), calzium (1,5 %) ed aluminium (1,4 %). Ils 1,2 % restants sa repartan sin ils ulteriurs elements.

Tenor mesiraziuns seismicas cumpiglia la Terra trais stresas: il nuschegl da la terra, il mantè da la terra e la crusta da la terra. Questas trais stresas èn spartidas ina da l’autra tras surfatschas da discuntinuitad seismicas. La crusta da la terra e l’emprima stresa da la part superiura dal mantè furman ensemen la litosfera. Quella ha ina grossezza da 50 fin 100 km e consista da plattas tectonicas grondas e pli pitschnas.

Surfatscha

Emisfera da la terra

Emisfera da l’aua

	Surfatscha en km2	Cumpart
Entira surfatscha	510 000 000	100,0 %
Aua	360 570 000	070,7 %
Terren	149 430 000	029,3 %
da quai en utilisaziun cuntinuanta tras l’uman (territoris abitads, infrastructura, agricultura e selvicultura intensiva) 2004	072 084 920	048,2 %
regiuns selvadias strusch utilisadas (incl. surfatschas da glatsch) 2004	077 345 080	051,8 %

Pervi da la forza centrifugala da la rotaziun è la circumferenza da l’equator cun 40 075,017 km per 67,154 km resp. 0,17 % pli gronda che quella dals pols. Correspundentamain è il diameter dals pols cun 12 713,504 km per 42,816 km resp. 0,34 % pli pitschen che quel da l’equator. Pervi da questas differenzas areguard la circumferenza na sa lascha betg eruir a moda evidenta, tge muntogna che saja la pli auta dal mund. Areguard l’autezza sur il livel da la mar è quai il Mount Everest en il Himalaia; sch’ins parta però da la distanza dal piz dal punct central da la Terra, è quai la muntogna da derivanza vulcanica Chimborazo en las Andas; e sch’ins mesira la differenza d’autezza tranter l’atgna basa ed il piz, è quai il Mauna Kea che tanscha dal fund dal Ocean Pacific fin sin la gronda insla da Hawai.

La surfatscha da la Terra mesira 510 milliuns km². Ella sa lascha sutdivider en duas mesas cullas differentas: l’emisfera da la terra e l’emisfera da l’aua. L’emisfera da la terra cumpiglia la gronda part da la surfatscha da terren e sa cumpona per ca. 47 % da terren. La surfatscha da l’emisfera da l’aua cumpiglia be 11 % terren e vegn dominada dals oceans.

La Terra è il sulet planet en il sistem solar, sin la surfatscha dal qual exista aua en furma liquida. 96,5 % da tut l’aua da la Terra sa chatta en las mars. L’aua da mar cuntegna en media 3,5 % sal.

En l’epoca geologia actuala cumpiglia la surfatscha da l’aua 70,7 % da l’entira surfatscha da la Terra. Ils 29,3 % restants, la surfatscha da terren, sa repartan surtut sin set continents; en la successiun da lur grondezza èn quai Asia, Africa, America dal Nord, America dal Sid, Antarctica, Europa ed Australia (sco peninsla occidentala da l’Asia n’ha l’Europa, ord vista da la tectonica da plattas, probablamain mai furmà in’atgna unitad). Il cunfin categoric tranter l’Australia sco pli pitschen continent e la Grönlanda sco pli grond’insla sa basa sin pura convenziun. La surfatscha dals oceans vegn per ordinari sutdividì en Pacific, Atlantic ed Ocean Indic cun lur mars lateralas. Il pli profund lieu en la mar, il Witjastief 1, sa chatta en il Foss da las Marianas, en ina profunditad da 11 034 m sut il livel da la mar. En media munta la profunditad da la mar a 3800 m. Quai è bunamain tschintg giadas dapli che l’autezza media dals continents (800 m).

Tectonica da plattas

Cun excepziun da la platta pacifica correspundan las pli grondas plattas en lur dumber ed urden pli u main als continents che vegnan purtads dad ellas. Tut questas plattas sa movan en relaziun ina tar l’autra sin la crappa per part luentada, viscusa, da la segunda stresa dal mantè superiur, l’astenosfera d’ina grossezza da 100 fin 150 km.

Champ magnetic

Il champ magnetic che circumdescha la Terra vegn creà d’in geodinamo. Datiers da la surfatscha da la Terra sumeglia il champ in dipol magnetic. Las lingias da champ magneticas sortan da la Terra en l’emisfera dal sid ed entran puspè en quella en l’emisfera dal nord. En il mantè da la Terra vegn il champ magnetic defurmà; ordaifer l’atmosfera da la terra vegn quel smatgà ensemen tras il vent dal sulegl.

Ils pols magnetics da la terra na coincidan betg precis cun ils pols geografics. L’axa dal champ magnetica era inclinada l’onn 2007 per ca. 11,5° envers l’axa da la Terra.

Atmosfera

En la part exteriura daventa l’atmosfera da la Terra pli satiglia; in cunfin precis vers l’univers na sa lascha perquai betg trair. La massa da quella munta a 5,13 × 1018 kg, quai ch’è stgars in milliunavel da l’entira massa da la Terra. Al nivel da la mar munta la pressiun da l’aria en l’atmosfera en media 1013,25 hPa. Datiers da la terra sa cumpona l’atmosfera da 78 % nitrogen, 21 % oxigen e 1 % gas nobels, surtut argon. Vitiers vegnan 0,4 % vapur d’aua en l’entira atmosfera da la Terra. Ed il dioxid carbonic, in dals chaschunaders principals da l’effect da serra, crescha tras l’influenza da l’uman e munta a ca. 0,04 %.

Las temperaturas las pli extremas ch’èn vegnidas mesiradas insacura sin Terra èn −89,2 °C (mesirà ils 21 da fanadur 1983 en in’autezza da 3429 meters en la Staziun Vostok en l’Antarctica) e 56,7 °C (mesirà ils 10 da fanadur 1913 en la Death Valley, Stadis Unids, 54 meters sut il livel da la mar). La temperatura media en vischinanza dal terren munta a 15 °C.

La cumpart dal spectrum da la glisch dal sulegl ad undas curtas (da colur blaua) sterna l’atmosfera da la Terra tschintg giadas pli ferm che quel ad undas lungas (cotschen); da quai deriva la colur blaua dal tschiel. Medemamain blaua cumpara la surfatscha dals oceans nà da l’univers, uschia ch’ins numna la Terra dapi il cumenzament da l’astronautica er planet blau. Quest effect n’ha da far main cun il fenomen che la colur blaua dal tschiel sa reflectescha sin la surfatscha da l’aua, mabain è d’attribuir al fatg che l’aua sezza absorbescha pli ferm la colur cotschna.

Clima

Zonas climaticas e da vegetaziun

Zonas climaticas

A basa da l’irradiaziun dal sulegl divergenta vegn la Terra partida en zonas climaticas che s’extendan dals pols fin l’equator. Ils differents climas influenzeschan da lur vart la vegetaziun che sa lascha sutdivider a moda sumeglianta en zonas biogeograficas.

Zona climatica	Grads da latituda approximativs nord/sid	Temperatura media
Zona polara	Pol fin 66,56° (circuls polars)	ca. 00 °C
Zona temprada	66,56° bis 40°	ca. 08 °C
Subtropas	40° fin 23,5° (tropics)	ca. 16 °C
Tropas	23,5° fin equator	ca. 24 °C

Pli lunsch davent ch’ina zona climatica sa chatta da l’equator e dal proxim ocean, e pli fitg che la temperatura variescha en il decurs da las stagiuns.

Zona polara

La zona polara s’extenda enturn ils dus pols. La zona polara settentriunala cumpiglia l’Arctica, en il center da la quala sa chatta l’Ocean Arctic. La zona polara meridiunala cumpiglia l’Antarctica.

Las regiuns polaras èn segnadas d’in clima fraid cun blera naiv e glatsch, da las glischs polaras sco er dal di polar cun il sulegl da mesanotg e da la notg polara che pon mintgamai durar fin in mez onn.

La vegetaziun da l’ecozona polara e subpolara tanscha dals deserts fraids (cun be paucas plantas bassas che creschan en furma d’inslas) fin a las tundras ch’èn segnadas da mistgels, erva e chagliom (naginas plantas cun bist).

Zona temprada

La zona temprada tanscha dal circul polar fin al quarantavel grad da latituda e vegn sutdividida en ina regiun fraida ed ina frestga. En questa zona sa differenzieschan las stagiuns fitg ferm, quai che sa diminuescha però en direcziun da l’equator. In’ulteriura caracteristica èn las differentas duradas da di e da notg che varieschan fitg ferm tenor stagiun. Vers ils pols crescha questa differenza adina pli fitg.

La vegetaziun è segnada da guauds (en il nord guauds da coniferas boreals, en il sid – en la part umida dals grads da latituda mesauns – da guauds maschadads e da feglia), en pli da steppas, da semideserts segnads d’envierns fraids sco er da deserts (prerias e Great Basin en l’America dal Nord, steppa eurasiana e deserts da l’Asia Centrala).

Subtropas

Las subtropas sa chattan en ils grads da latituda 25° fin 40° tranter la zona temprada en direcziun dals pols e las tropas en direcziun da l’equator. Las subtropas èn segnadas da stads tropicas e d’envierns betg tropics. Las subtropas sa laschan sutdivider en regiuns sitgas sco er en talas cun envierns umids, cun stads umidas u ch’èn l’entir onn umidas.

En general discurran ins d’in clima subtropic sche la temperatura media annuala è pli auta che 20 grads celsius e la temperatura media dal mais il pli fraid pli bassa che 20 grads.

Las differenzas tranter las lunghezzas dals dis e da las notgs èn en questa zona relativamain pitschnas.

La vegetaziun cumpiglia surtut cuntradas avertas sitgas (semideserts e deserts chauds sco la Sahara ed ils deserts da l’Australia), ma er regiuns da guaud (guauds da feglia en las regiuns segnadas d’in clima meritim, vul dir cun envierns umids, sco er guauds d’arbaja spess en las subtropas ch’èn umidas durant tut l’onn).

Tropas

Las tropas èn situadas tranter ils tropics (23,5°) e l’equator. En las tropas èn il di e la notg adina pli u main tuttina lungs (tranter 10,5 e 13,5 uras).

Las tropas sa laschan sutdivider en ina zona ch’è l’entir onn umida ed ina cun umiditad variabla. Be las tropas cun umiditad variabla disponan da duas stagiuns che sa distinguan climaticamain ina da l’autra: la perioda da sitgira e la perioda da plievgia.

Areguard la vegetaziun sa laschan las tropas parter en savannas cun stads umidas, savannas sitgas e savannas umidas sco er en ils guauds tropics da la zona cun auta umiditad durant l’entir onn (Batschigl da l'Amazonas, Batschigl dal Congo, Archipel Malaic e Nova Guinea). En las tropas sa concentrescha la pli auta varietad da las spezias e biodiversitad da l’entir mund.

Stagiuns

L’inclinaziun da l’axa da la Terra

Las stagiuns èn surtut colliadas cun l’irradiaziun dal sulegl che variescha en il decurs da l’onn; correspundentamain pon ellas esser segnadas da fluctuaziuns da la temperatura e/u da la quantitad da precipitaziuns. La zona tempriva enconuscha temperaturas maximalas dal di e temperaturas minimalas dal di che sa differenzieschan savens vaira ferm. Las subtropas ed anc pli ferm las tropas èn percunter caracterisadas da grondas fluctuaziuns areguard la media mensila da las precipitaziuns.

Las differenzas descrittas derivan da l’inclinaziun da l’equator cunter l’ecliptica. Quai ha per consequenza ch’il punct nua ch’il sulegl sa chatta en il zenit sa mova cuntinuadamain tranter ils tropics. Da quai resultan las irradiaziuns divergentas ed er la differenza da lunghezza tranter di e notg che pon variar fitg ferm tut tenor stagiun. Vers ils pols creschan questas differenzas mintgamai adina pli ferm.

Il moviment dal sulegl tranter ils dus tropics sa splega en il ritmus da l’onn sco suonda:

• 21 da december (solstizi d’enviern): Il sulegl sa chatta sur il tropic meridiunal (tropic dal Capricorn). En l’emisfera dal nord è uss il pli curt ed en l’emisfera dal sid il pli lung di da l’onn. L’enviern astronomic cumenza. En l’emisfera dal nord cuntanscha la temperatura media dal di resp. dal mais cun in tschert retardament ses punct il pli bass. Al Pol dal Nord è cuntanschida la mesadad da la notg polara, al pol dal sid la mesadad dal di polar.

• 19 fin 21 da mars (equinotg da primavaira): En il nord cumenza astronomicamain la primavaira, en il sid l’atun. Il sulegl sa chatta a l’autezza da l’equator.

• 21 da zercladur (solstizi da stad): Il sulegl sa chatta sur il tropic settentriunal (tropic dal Giomber). En il nord è quai il pli lung di, en il sid il pli curt. En l’emisfera dal nord cumenza la stad astronomica ed en l’emisfera dal sid l’enviern astronomic. En l’emisfera nord cuntanscha l’irradiaziun dal sulegl sia culminaziun; cun in tschert retardament sa laschan perquai er registrar qua las pli autas temperaturas dal di resp dal mais. Al Pol dal Nord è cuntanschida la mesadad da la notg polara, al Pol dal Sid la mesadad da la notg polara.

• 22 ni 23 da settember (equinotg d’atun): En il nord cumenza astronomicamain l’atun, en il sid la primavaira. Il sulegl sa chatta puspè sin l’autezza da l’equator.

En la meteorologia na laschan ins betg cumenzar las stagiuns sco descrit survart, mabain a moda anticipada mintgamai a l’entschatta dal mais (1 da december, 1 da mars etc.).

Bilantscha d’energia globala

La bilantscha d’energia da la Terra dependa surtut da la radiaziun dal sulegl

La bilantscha d’energia da la Terra dependa surtut da l’irradiaziun dal sulegl e da l’eradiaziun da la surfatscha da la Terra resp. da l’atmosfera, pia da la bilantscha da radiaziun cumplessiva da la Terra. Ils ulteriurs facturs cumpiglian tut en tut ca. 0,02 %, quai ch’è cleramain sut l’exactezza da mesiraziun da las constantas solaras e lur fluctuaziun en il decurs d’in ciclus da flatgs dal sulegl.

Radund 0,013 % derivan da la decumposiziun radioactiva che generescha energia geotermica, radund 0,007 % chaschuna l’uman cun l’utilisaziun d’energias da funtaunas d’energia fossilas e nuclearas e radund 0,002 % contribuescha la fricziun chaschunada da fluss e refluss.

La Terra ha in albedo geometric (vul dir ina cumpart da radiaziun che vegn reflectada avant che quella entria en la terra u en l’aua) da 0,367. Ina part essenziala da questa reflexiun è d’attribuir als nivels che sa chattan en l’atmosfera da la terra. Da quai resulta ina temperatura globala effectiva da (−27 °C). La temperatura media per terra è però bundant pli auta (ca. 15 °C), e quai pervi dal ferm effect da serra en l’atmosfera.

Influenza tras l’uman

Pervi da l’influenza da l’uman han ils effects reciprocs tranter las creatiras ed il clima cuntanschì ozendi ina nova dimensiun. Entant che radund 1,8 milliardas umans populavan l’onn 1920 la Terra, èn quai oz (situaziun dal 2017) radund 7,7 milliardas. En ils pajais en svilup è er da far quint en il proxim avegnir cun in augment cuntinuant da la populaziun; en ils pajais fitg sviluppads stagnescha la creschientscha demografica, ma lur influenza industriala sin la natira crescha vinavant.

Damai che blers umans sa stentan da cuntanscher in pli aut standard da viver, consumeschan els dapli, e quai dovra dapli energia. La gronda part da l’energia deriva però da la combustiun da funtaunas d’energia fossilas, uschia che la cumpart da dioxid carbonic en l’atmosfera crescha. Quai maina a l’effect da serra che vegn, tenor l’opiniun da la gronda part dals experts, a far crescher marcantamain la temperatura media en l’atmosfera da la terra. Las consequenzas da quest stgaudament global vegnan a tutgar il clima, las mars, la vegetaziun, la fauna ed ils umans. Las consequenzas primaras èn eveniments da l’aura pli frequents e pli ferms, il livel da la mar che crescha perquai ch’il glatsch ch’è lià sin ils continents lieua sco er in spustament cuntinuant da las zonas da clima e vegetativas vers nord. Igl è perquai impurtant che las stentas da la cuminanza internaziunala portian fritg e vegnian anc augmentadas per evitar ch’il stgaudament global maina a ristgs incalculabels per la Terra.

Glina

La glina va enturn la Terra sco satellit natiral. La relaziun tranter il diameter da la glina (3476 km) tar quel da ses planet (12 742 km) munta a 0,273, quai ch’è cleramain pli aut che tar ils satellits natirals dals auters planets.

Tenor la savida actuala è la glina sa furmada suenter che la prototerra è collidada da la vart cun la Theia ch’era gronda sco il Mars.

Cun sia gronda massa mitigescha la glina l’effect dals disturbis periodics che derivan da la gravitaziun dals auters planets e contribuescha uschia a moda essenziala a stabilisar l’axa da la terra en si’inclinaziun cunter l’ecliptica. Uschia contribuescha la glina er a mantegnair las stagiuns ed a stgaffir cundiziuns ch’èn favuraivlas al svilup da la vita sin la Terra.

Sper la glina existan er intgins objects pli pitschens che sa trategnan per part en vischinanza da la Terra. Igl èn quai asteroids coorbitals che na circumdeschan bain betg directamain la Terra, ma che giran enturn il sulegl sin in orbit ch’als maina adina puspè datiers da la Terra. Exempels èn l’asteroid da 50 fin 110 meters 2002 AA29 e l’asteroid da diesch fin 30 meters YN107. Er en resp. datiers dals dus puncts da Lagrange L4 e L5 da la Terra pon sa trategnair accumpagnaders, ils quals sa numnan alura trojans. Fin uss han ins scuvert in sulet trojan natiral da la Terra, l’asteroid 2010 TK7 d’ina grondezza da ca. 300 meters.

Origin da la Terra

Furmaziun dal corp terrester

Fotografia da la Terra (punct blau a dretga) fatga da la pli gronda distanza insumma (Voyager 1, 14 da favrer 1990, distanza: 6 milliardas kilometers)

Sco il sulegl ed ils auters planets è la Terra sa furmada avant ca. 4,6 milliardas onns cura ch’il nivel dal sulegl è sa cumprimì. Durant ils emprims 100 milliuns onns, uschia vegn supponì, è la Terra vegnida bumbardada intensivamain dad asteroids. Oz crodan percunter be pli pitschens objects dal tschiel. Là cumparan la gronda part dals objects sco meteors ed èn pli pitschens che 1 cm. Cuntrari a la situaziun sin la glina èn quasi tut ils craters sin la Terra svanids tras process geologics. La giuvna Terra è sa stgaudada pervi da l’energia chinetica da las culpidas durant ils grevs bumbardaments e tras la producziun d’energia da la decumposiziun radioactiva, e quai fin ch’ella è per gronda part stada luentada. Sinaquai è il corp terrester sa differenzià a moda gravitativa en in nuschegl ed en in mantè. Ils elements ils pli grevs, surtut fier, èn sfundrads vers il center da la Terra. Elements pli levs, sco oxigen, silizium ed aluminium, èn percunter sa muvids vers anora ed han per gronda part furmà minerals silicats, dals quals sa cumponan er la crappa da la crusta da la Terra. Damai che la Terra consista surtut da fier e da silicats, ha ella – sco tut ils planets terresters – ina spessezza media relativamain auta 5,515 g/cm³.

Il svilup da la surfatscha da la Terra, en dependenza da facturs geologics e biologics, vegn numnada istorgia da la terra u geologia istorica.

Origin da l’aua

Danunder che l’aua sin Terra deriva e surtut daco ch’i dat sin Terra marcantamain dapli aua che sin ils auters planets terresters n’è betg sclerì dal tuttafatg. Ina part da l’aua è probablamain sortida en furma da vapur d’aua or dal magma, deriva pia da l’intern da la Terra. Schebain quai basta però per explitgar la gronda quantitad d’aua sin Terra è dubitaivel. Ulteriuras grondas cumparts pudessan derivar da comets, objects transneptunics u d’asteroids ritgs d’aua (protoplanets) or da las parts exteriuras da la tschinta d’asteroids ch’èn crudads sin la Terra. Mesiraziuns da la relaziun tranter ils isotops deuterium e protium laschan supponer ch’i sa tractia plitost dad asteroids: En quels correspunda la relaziun dals isotops a l’aua sin terra, entant che las datas che derivan da comets ed objects transneuptics mussan autras relaziuns tranter ils isotops.

Vita

La geologia istorica s’occupa dal svilup da la Terra davent da ses origen fin en il temp preschent geologic. Fin oz furma la Terra il sulet planet enconuschent, sin il qual exista ina biosfera cun furmas da vita. Tenor il stadi da las enconuschientschas actual è la vita eventualmain sa furmada relativamain spert suenter la fin dals ultims gronds bumbardaments tras asteroids, vul dir suenter l’ultima fasa da furmaziun dal sistem solar ch’ha durà da 4,6 milliardas onns fin ca. 3,9 milliardas onns. Silsuenter è la Terra sa sfradentada, uschia ch’igl è sa furmada ina crusta stabila, sin la quala ha pudì sa rimnar aua. Sco che laschan supponer tscherts indizis, ils quals na vegnan però betg renconuschids da tut ils scienziads, pudess la vita gia esser sa sviluppada – ord vista geologica – curt suenter.

En crap da sediment d’ina vegliadetgna da 3,85 milliardas onns ch’è vegnì a la glisch en il sidvest da la Grönlanda han ins numnadamain chattà anomalias en las relaziuns d’isotops da carbon che deriva eventualmain da metabolissem biologic. I po però er sa tractar da crappa d’erupziun ch’è sa defurmada fermamain. Ils proxim indizis per l’existenza da furmas da vita temprivas èn structuras d’ina vegliadetgna da 3,5 milliardas onns ch’ins ha scuvert en il nordvest da l’Australia sco er en l’Africa dal Sid e che pudessan derivar da cianobacterias. Ils pli vegls fastizs da vita propi evidents èn fossils d’ina vegliadetgna da 1,9 milliardas onns che derivan da la furmaziun da Gunflint ad Ontario e che pudessan esser stads bacterias u Archaea.

Svilup da la vita sin Terra

Colliadas stretgamain cun l’istorgia dal clima da la Terra èn tant l’evoluziun chemica sco er biologica. Cumbain ch’il sulegl glischava a l’entschatta bundant main ferm che oz, existan indizis che renvieschan a l’existenza da furmas da vita cumparegliablas cun quellas dad oz «dapi ch’i dat crappa».

Il metabolissem da las plantas, pia la fotosintesa, ha enritgì en l’atmosfera da la terra oxigen molecular, uschia che quella ha survegnì ses caracter oxidant. Ultra da quai ha la stresa da plantas midà marcantamain l’albedo ed uschia la bilantscha d’energia da la Terra.

Las furmas da vita sin Terra èn sa sviluppadas en l’interacziun cuntinuanta tranter la vita e las cundiziuns climaticas, geologicas ed idrologicas e furman en lur totalitad la biosfera: in sistem cumplex che sa lascha sutdivider en biomens da gronda surfatscha, ecosistems e biotops.

Uman ed ambient

Sin Terra exista dapi radund 3 fin 2 milliuns onns il gener Homo, al qual appartegna l’uman anatomicamain modern ch’exista dapi radund 300 000 onns. Oriundamain han ils umans vivì sco chatschaders e rimnaders. En rom da la revoluziun neolitica è alura sa messa tras la cultivaziun da plantas e l’allevament d’animals: en il Proxim Orient ca. a partir dal 11avel millenni a.C., en China a partir dal 8avel millenni a.C. ed en il Mexico ca. a partir dal 6avel millenni a.C. Cun la derasaziun da la civilisaziun han las furmas cultivadas da las plantas e dals animals stgatschà adina dapli a l’ur las furmas selvadias. Ed il pli tard a partir da la Revoluziun industriala (18avel/19avel tschientaner) ha l’uman er cumenzà ad influenzar adina dapli la cumparsa ed il svilup da la Terra cun transfurmar grondas surfatschas en terren industrial e vias da traffic.

Questas midadas chaschunadas tras l’uman èn gia s’effectuadas a partir dal temp premodern a moda negativa sin tschertas regiuns da la Terra: En l’Europa Centrala han ins enconuschì a partir dal 16avel tschientaner ina mancanza da laina ch’ha manà a la runcada d’entirs guauds. Sut l’ensaina da tals svilups èn sa furmads en il 18avel e 19avel tschientaner en l’Europa e l’America dal Nord ils emprims moviments pli gronds a favur da la protecziun da l’ambient e da la natira. En il 20avel tschientaner han la polluziun e destrucziun da l’ambient cuntanschì dimensiuns globalas. La publicaziun dal 1972 ‹Ils cunfins da la creschientscha›, che resumescha las enconuschientschas da bleras disciplinas e scienziads, ha mussà l’emprima giada a moda cumplessiva las consequenzas desastrusas da quest svilup. Dapi lura sa stenta adina dapli er la cuminanza da stadis internaziunala da relaschar directivas liantas che gidan a reducir las emissiuns nuschaivlas. Impurtants impuls derivan en pli dal svilup tecnologic pli nov. Uschia daventa l’energia regenerabla adina pli impurtanta (energia da vent, energia solara e.a.) e sa fan meds da traffic electrics valair pli e pli sco alternativa valabla.

Avegnir lontan da la Terra

L’avegnir lontan da la Terra è lià fitg ferm al svilup futur dal sulegl. Sco tut las stailas enconuscha er il sulegl in ciclus da vita cun in’entschatta ed ina fin. En il nuschegl dal sulegl reducescha la fusiun nucleara cuntinuadamain il dumber da particlas (4 p + 2 e → He² +), ma strusch la massa. A lunga vista vegn il nuschegl perquai a sa diminuir plaunsieu ed a daventar pli chaud. Ordaifer il nuschegl vegn il sulegl a s’extender ed il material daventa pli permeabel per la radiaziun nà da l’intern. Uschia vegn la forza da glisch dal sulegl a crescher sur ils proxims 1,1 milliardas onns per radund 10 % e per radund 40 % suenter 3,5 milliardas onns.

Partind dal fatg che las midadas dal sulegl descrittas survart furmian il factur d’influenza principal, vegnan las cundiziuns da viver sin la Terra a restar anc radund 500 milliuns onns sumegliantas sco oz. Silsuenter, uschia mussan models dal clima, vegn l’effect da serra instabil; temperaturas pli autas mainan dapli vapur d’aua en l’atmosfera, quai che rinforza da sia vart l’effect da serra. La plievgia chauda vegn ad accelerar tras erosiun il ciclus da carbon anorganic, uschia che la cumpart da CO₂ en l’atmosfera vegn a sa reducir en ca. 900 milliuns onns fermamain sin ca. 10 ppm (cumpareglià cun 280 ppm en il temp preindustrial). Tras quai vegn interrutta la fotosintesa da las plantas e pervi da la mancanza da vivonda vegetala vegnan er ils animals a murir. Suenter in’ulteriura milliarda onns vegn l’entira aua da surfatscha da la Terra ad esser svanida e la temperatura media globala sin la Terra a cuntanscher +70 °C.

Ciclus da vita dal sulegl

L’intensitad da glisch dal sulegl vegn a crescher vinavant ed a s’accelerar decididamain en radund set milliardas onns. Sco gigant cotschen vegn il sulegl a s’extender fin vers l’orbit terrester odiern, uschia ch’ils planets Mercur e Venus vegnan a crudar giu e luar. Pli baud eran ins da l’avis che quest destin na vegnia betg a tutgar la Terra, damai ch’il gigant cotschen vegn a perder tras il ferm vent dal sulegl radund 30 % da sia massa ed il radius da la Terra vegn a crescher. Sco che mussan models pli novs vegnan quests svilups però a consumar adina dapli l’energia orbitala da la Terra, uschia che sia ‹fugia› vegn impedida e ch’era quella vegn a crudar sin il sulegl e luar.

Per l’existenza futura da la vita e da l’umanitad vegni pia ad esser inevitabel da bandunar a lunga vista la Terra e da tschertgar en l’univers novas pussaivladads da colonisaziun.

Litteratura

• Cesare Emilliani: Planet Earth. Cosmology, Geology, and the Evolution of Live and Environment. Cambridge University Press 1992, ISBN 0-521-40949-7.
• Kevin W. Kelley (ed. per incumbensa da l’Association of Space Explorers): Der Heimatplanet. Zweitausendeins, Francfurt a.M. 1989, ISBN 3-86150-029-9.
• J.D. Macdougall: Eine kurze Geschichte der Erde. Eine Reise durch 5 Milliarden Jahre. Econ Taschenbuchverlag, Minca 2000, ISBN 3-612-26673-X.
• David Oldroyd: Die Biographie der Erde. Zweitausendeins 1998, ISBN 3-86150-285-2.

Colliaziuns

 Commons: Terra – Collecziun da maletgs, videos e datotecas d'audio

• Planet Terra, sin raumfahrer.net
• Charta geologica da la Terra, sin onegeology.org
• Ellipsoids, geoids e surfatschas topograficas
• NASA Earth Observatory
• L’avegnir da la Terra e da l’univers