Afrika
I Afrika si yek mashkar le 7 Barodvipenge la Phuvyake.
O baripen la Afrikyako si 30 221 532 km2 tay o gin le manushenge si 1,100,000,000, vai opretele 15% katar le manushenge la sundalake.
I Afrika si o dujto maj baro kontinento ki lumia palal i Azija. Pe 30.3 milionura kvadratne kilometurǎ (11.7 milionura kvadratne mile) inkluzivno e paśutne izolurǎ, voj si buxli sar 20% e phuvăqe thana thaj 6% katar e sasti phuv (phuvǎqe thaj pajesqe thana). Sas 1.4 miliardura manusha ando 2021, kaj keren karing 18% katar e lumiaki manushikani populacia. I Afrikaki populacia si i maj terni maśkar sa e kontinentură; o maśkarutno phuripe anθ-o 2012 sas 19.7 berśa, kana o maśkarutno phuripen e ʒenenqo anθ-i sasti lumja sas 30.4. Vi kana i Afrika si lan baro spektro e naturalne resursengo, voj si o maj bi-barvalo kontinento po manuš thaj o dujto maj bi-barvalo po sasto barvalipe, anglal i Oceania. E sikljovne atribuisarde akava ka e diferentne faktora sar so si geografia, klima, korupcia, kolonializmo, o Śudro Maripe, thaj neokolonializmo. Vi xatǎrdi akaja tikni koncentracia e barvalipaski, o palutno ekonomikosqo buxlǎripen thaj i bari thaj terni populacia keren e Afrika te ovel importantno ekonomićni bàza ano maj baro globalno konteksto. I Afrika si lan but naturalne resurse thaj xabeske resurse, mashkar lende diamantura, thud, lon, sumnakaj, feri, kobalto, uran, bakro, boksit, petrolo, naturalno gàso thaj kakao, thaj tropikane frukturǎ.
O kontinento si krujal o Mediteràno Pani ko nordo, o Istmo le Suezesko thaj o Lolo Pani ko nord-est, o Indiako Oceano ko sudo thaj o Atlantiko Oceano ko vest. O kontinento si les izolurǎ sar i maj bari izola, o Madagaskar, thaj avere maj tikne. Anθ-e lesθe si 54 pherdo pindžarde suverene thema, oxto forura thaj izolurǎ save si kotor katar na-Afrikane thema, thaj duj de fakto independentne thema saven si limitirime prinʒaripen vaj si biprinʒarde. Kado ginajipe chi inkrel e Malta thaj e Sicilia, so geologicno si kotor anda Afrikako kontinento. E Algeria si o maj baro them ande Afrika pala o than, thaj e Nigeria si lako maj baro pala e populacia. E Afrikane thema keren buti khetane prekal o kerdipe e Afrikane Uniako, savo si les o sherutno than ki Addis Abeba.
I Afrika nakhela o ekvatoro thaj o angluno meridiano. Vov si o jekhto kontinento savo ïnklistil pes katar e nordikane temperature zone źi ka e sudutne temperature zone.[14] O maj baro kotor le kontinentosqo thaj lesqe themenqo si anθ-i Nordutni Hemisfera, jekh bari rig thaj but thema si anθ-i Sudutni Hemisfera. Maj but katar o kontinento si ande tropikura, numaj jekh baro kotor katar e Zapadno Sahara, Algeria, Libya thaj Egìpto, o nordikano agor katar e Mauritania, thaj sa e teritorije katar o Maroko, Ceuta, Melilla, thaj Tunizia save si pe aver rig phangle opral o tropiko e Cancerosko, ki nordikani temperaturaki zona. Ano aver agor e kontinentosqo, i sudutni Namibia, i sudutni Botswana, bare kotora e Južno Afrikake, sa e teritorie kotar o Lesotho thaj Eswatini thaj e sudutne riga kotar o Mozambiko thaj Madagaskar si phangle telal o tropiko kotar o Kaprikorno, ki sudutni temperaturaki zona.
I Afrika si but biodiverziteto; si o kontinento kaj si les o maj baro gin e megafaunake speciengo, sar so sas maj tikno afektime katar o xasaripe e Pleistocene megafaunako. Numaj, i Afrika si but afektime katar but problemura e enviromentosqe, sar so si o dezertifikàcia, o xasaripe e kaśtenqo, o xasaripe e pajesqo thaj o polucia. Kadala phangle enviromentikane pharipa si aźukerdo te aven maj bilačhe sar o klimatikano paruvipe ka kerel impakto pe Afrika. O FN-esqo Maśkarthemutno Panelo pal-o Klimaqo Paruvipen identifikisarda i Afrika sar o kontinènto maj vulnerabilo karing o paruvipen e klimaqo.
I historija la Afrikaki si lungo, kompleksno thaj variirime, thaj butivar sas tikno-apreciirime katar e globalno historikani komuniteta. I Afrika, specialo i Est-Afrika, si butivar akceptisardi sar o than e biandipnasqo e manušengo thaj e Hominidae clade, vi pindžardo sar bare majmune. E maj anglune hominidura thaj lengere phure sas arakhle katar 7 milionura berša anglal, maškar lenθe o Sahelanthropus, Australopithecus africanus, A. afarensis, Homo erectus, H. habilis thaj H. ergaster, e maj anglune Homo sapiens (akana manušikane) kokala arakhline k-i Etiopia, Južno Afrika, thaj Maroko, si katar 233,000, 259,000, thaj 300,000 berša anglal, respektivno, thaj o Homo sapiens si paćavdo te avel katar i Afrika karing 350,000–260,000 berša anglal. I Afrika si vi konsiderime katar antropologurǎ te avel o kontinento kaj se les o maj baro genetikano diverzitèto sar rezultato so si o maj lungo vràma beśutne kaj ʒiven kothe.
Civilizacie, sar so si o purano Egìpto, o Kerma, o Punt, thaj i Tichitt Tradicia, arakhle pen ki Nordutni, Est thaj Vest Afrika katar o 4-to thaj 3-to mileniumo anglal o Kristo, džiko Bantusqo buxlǎripen katar o berś 4000 anglal o Kristo dži ko 1000 palal o Kristo sas substancialno te thovel o fundamento vash e societetura thaj thema ki Centralno, Est thaj Sudutni Afrika. Jekh kompleksno historikanes pherdo civilizacienqi, thagaripnasqi thaj imperiurenqi situàcia avili palal, kaj maj but Afrikane societètură xramosarde pengo statosqo aparàtuso, literatura thaj història prekal oralno tradicia. And-i Afrika o phanglipe sas historikane but śerutno thaj andrune phanglimaske (sklavipnasqe) marketură sas utilizirime te źutil bute eksportoske butăqe bikinimata, kerindoj bute diaspore, inkluziv and-e Amerika. Katar o agor e 19-to šelberšipnasko dži ko angluno kotor e 20-to šelberšipnasko, ingardo katar i Dujto Industrialno Revolucia, i Afrika sas sigo astardi thaj kolonizirime katar e Evropake thema, aresindoj ko than kana numaj i Etiopia thaj i Liberia sas independentno politikanes. E Evropaqo thagaripen sas les signifikantno impakto pe Afrikake societetura thaj o marimos mamuj i beśutnenqi autonomia phagerdǎs e tradicionalno lokalno običajno praktike thaj kerdǎs i ireverzibilno transformàcia e Afrikake socioekonomikane sistemurenqi. Maj but akanutne thema ki Afrika iklile katar o proceso e dekolonizaciako palo Dujto Lumako Maripe, thaj kerde i Organizacia vash e Afrikani Jekhipe ko 1963, o angluno vash e Afrikani Unia.
|
Kadava lekh si bibarilo, akana si numa ekh kotor. Kana janes buteder, shai te lachhares les. |