Tanzaniýa

Hoşwagtow

(Baýdag) (Gerb)

Tanzaniýa Birleşen Respublikasy (suah. Jamhuri ya Muungano wa Tanzania) — Afrikanyň gündogar kenarýakasynda döwlet. Ol demirgazykda Keniýa we Uganda, günbatarda Ruanda, Burundi we Kongo Demokratik Respublikasy, günortada bolsa — Zambiýa, Malawi we Mozambik bilen serhetleşýär. Onuň gündogar serhedi Hindi okeany bolup durýar.Ýurdyň ilaty 51 mln adam.

Tanzaniýanyň ykdysadyýeti aşa agrar. Agriculturalurduň 1970-nji we 80-nji ýyllarda artan oba hojalygy önümçiligi bilen meşgullanmagy, hökümetiň 1967-nji ýyldaky Aruşa Jarnamasynda görkezilişi ýaly sosialistik ösüş we merkezi meýilnamalaşdyrmak ugrundaky borçnamasynyň beýanydyr. Şeýle hem, jarnama birnäçe pudaklaryň we döwlet hyzmatlarynyň millileşdirilmegine sebäp boldy. Şeýle-de bolsa, uzak möhletde merkezi meýilleşdirilen ykdysadyýet ep-esli ykdysady pese gaçmaga goşant goşdy. 1979-njy ýyldan başlap, 1980-nji ýyllara çenli dowam edip, dünýäde nebitiň bahasynyň ýokary bolmagy, söwda şertleriniň ýaramazlaşmagy we içerki ykdysadyýetiň peselmegi çalt inflýasiýa we resmi däl bazaryň döremegine sebäp boldy (salgytlardan gaça durmak üçin daşary ýurtlara getirilen harytlardan ybarat we bahalara gözegçilik).). Importy minimal derejede azaltmak synanyşyklaryna garamazdan söwda defisiti görlüp-eşidilmedik derejä çenli giňeldi we töleg balansy meselesi şeýle bir ýitileşdi welin, ösüş taslamalary saklanmaly boldy. Bu ykdysady krizis hökümeti 1986-njy ýylda Halkara Walýuta Gaznasyndan karz almaga mejbur etdi. Karzyň şertleri subsidiýalary we bahalara gözegçilik etmegi, şeýle hem döwlet kärhanalarynda käbir sosial hyzmatlary we işgär wezipelerini aýyrmagy talap etdi. 1990-njy we 2000-nji ýyllarda hökümet çäreleri durmuşa geçirmegi dowam etdirdi. Oba hojalygy, tokaý hojalygy we balykçylyk Populationurduň ilatynyň takmynan bäşden iki bölegi oba hojalygynda (garaşsyz öndürijiler ýa-da oba hojalygynda işleýänler) işleýär we oba hojalygy ýurduň jemi içerki önüminiň şol bir bölegini tutýar. Esasy iýmit ekinleri mekgejöwen (mekgejöwen), tüwi, ýorunja, tüwi, banan, kassava (maniok), süýji kartoşka, arpa, kartoşka we bugdaý. Mekgejöwen we tüwi ileri tutulýan ekinler, kassava we süýji kartoşka guraklyga çydamly aýratynlyklary sebäpli açlygyň öňüni alyş ekinleri hökmünde ulanylýar. Käbir sebitlerde azyk ekinleri nagt ekin hökmünde satylýar. Mysal üçin, Ruvuma we Rukva sebitlerinde oba hojalygynyň işgärleri täjirçilik mekgejöwen önümçiliginde, kenarýaka sebitlerinde bolsa, Nagt ekinleriň eksporty ýurt üçin walýuta çeşmesidir. Kofe we ​​pagta bu ugurda iň möhümdir, ýöne beýleki eksportlara kawaý hozy, çaý, temmäki we sisal degişlidir. Bir wagtlar dünýädäki ýorunjalaryň dokuzdan gowragynyň çeşmesi bolan Zanzibar häzirki wagtda halkara üpjünçiliginiň diňe ondan birini öndürýär. Göçürmek maksatnamasy 1970-nji ýyllaryň ortalarynda hökümetiň gowulandyrylan tohum mekgejöwenini we dökünlerini täze oba administrasiýalarynyň üsti bilen paýlamak ugrundaky tagallalary bilen amala aşyryldy, ýöne oba hojalygynyň girdejileriniň öz wagtynda paýlanmagy obalara gitmekdäki kynçylyklar sebäpli köp päsgelçilik döretdi. Şeýle-de bolsa, günorta we günorta-günbatar sebitlerde mekgejöwen önümçiliginde himiki dökünleriň ulanylmagy bilen baglanyşykly hasyl ýokarlandy. Tanzaniýanyň ýerli tokaýlary esasan gaty agaçlar, ýöne ýumşak agaç önümçiligi artýar. Mufindi şäherindäki uly pulpa we kagyz fabrigi, Sun Hilliň golaýyndaky giň ýumşak tokaý bilen üpjün edilýär. Birnäçe köl, esasanam Wiktoriýa köli balyklaryň möhüm çeşmesidir. Käşir balykçylygy Rufiji Deltasynda täjirçilik, ýöne kenarýaka balykçylyk esasan senetçilikdir. Çeşmeler we güýç Tanzaniýa göwher, altyn, kaolin, gips, galaýy we tanzanit ýaly dürli daşlar öndürýär. Altyn möhüm çeşme we ýurduň iň gymmatly eksportydyr. Günorta-günbatarda uly peýdaly kömür ýataklary, Aruşada fosfat ýataklary we Kageradaky nikel bar. Songo Songo adasynda tebigy gaz tapyldy. Birnäçe halkara kompaniýasy gury ýerde we deňizde nebit gözlegine gatnaşdy. Daşary ýurtlardan getirilýän nebit, gidroelektrik we kömür täjirçilik energiýasynyň esasy çeşmesidir. Agaç we kömür esasy içerki ýangyç bolup, tokaýlaryň ýok edilmegi baradaky aladalara goşant goşýar. Tanzaniýalylaryň köpüsi esasy elektrik toruna girip bilmeýärler. Baglananlaryň köpüsi şäher ýerlerinde ýaşaýar we obalara elektrik toguny getirmegi meýilleşdirýän ýerler hem haýal tokaýlaryň çapylmagyndan peýdalanmak üçin niýetlenendir. Önümçilik Tanzaniýanyň senagaty oba hojalygynyň önümlerini gaýtadan işlemäge we importyň ornuny tutmaga esaslanýar, ýagny bir wagtlar daşary ýurtlardan satyn alnan önümleriň (köplenç import edilýän materiallardan we böleklerden) önümçiligine esaslanýar. Esasy pudaklar azyk, dokma, piwo we çilim pudagydyr. Sement, egin-eşik, aýakgap, teker, batareýa we çüýşeler öndürilýär. Birnäçe polat degirmenleri we uly pulpa we kagyz degirmeni bar. Welosipedler hem öndürilýär. Polat, himiýa, rezin we dokma ýaly iri pudaklaryň çalt ösmegi üçin esas döretmek strategiýasy 1980-nji ýyllaryň milli ykdysady çökgünligi bilen puja çykdy. Şeýle syýasaty durmuşa geçirmek üçin zerur bolan köp mukdarda import edilýän materiallar, bölekler we esasy enjamlar ýurtda daşary ýurt walýutasynyň ýoklugy sebäpli tölenip bilinmedi. HPG-nyň garaşýan karzlary pudagy täzeden gurmak üçin zerur maýa goýumlaryny üpjün etdi. Energyeterlik energiýa üpjünçiligini almakdaky kynçylyklar (ýurduň köp bölegi esasy elektrik toruna birikdirilmeýär) 21-nji asyryň başynda senagat kuwwatynyň ösmegine päsgelçilik bolup galdy. Maliýe Hususy banklaryň hemmesi 1967-nji we 1992-nji ýyllar aralygynda millileşdirildi, ýöne şondan bäri hususy banklara (daşary ýurt banklarynyň şahamçalaryny goşmak bilen) açylmagyna rugsat berildi. Tanzaniýanyň Döwlet banky merkezi bank hökmünde çykyş edýär; ýurduň maliýe ýagdaýyny dolandyrýar we öz walýutasyny, Tanzaniýanyň şilligini çykarýar. Bir exchangea 1996-njy ýylda Dar es Salaamda hasaba alyndy; söwda iki ýyldan soň başlandy. Söwda Tanzaniýanyň esasy eksporty altyn, kofe, kawaý we pagta. Bulardan 2000-nji ýyllaryň başynda ýurduň eksport girdejisiniň üçden iki bölegini üpjün eden altyn, iň girdejili. Beýleki eksport harytlaryna oba hojalygy önümleri we üpjünçilik önümleri, gymmat bahaly daşlar we dokma önümleri girýär. Tanzaniýanyň eksportyny alýan ýurtlara Şweýsariýa, Hindistan, Günorta Afrika we Hytaý girýär. Tanzaniýanyň esasy importy tehnika, ulag enjamlary we nebit we himiýa önümlerinden ybarat; Importurduň import edilýän harytlarynyň köpüsi Hindistan ,Günorta Afrika, Birleşen Arap Emirlikleri, Hytaý we Şweýsariýa ýaly ýurtlardan gelýär. Hyzmatlar Tanzaniýanyň çalt ösýän syýahatçylyk pudagy uly ykdysady perspektiwalaryň çeşmesi bolmagyny dowam etdirýär. Afrikanyň iň belent nokady bolan Kilimanjaro dagy, ýurduň takmynan dörtden bir bölegini öz içine alýan milli seýilgähler, goraghanalar we oýun goraghanalary ulgamy ýaly esasy syýahatçylyk merkezi bolup hyzmat edýär. Tanzaniýanyň kenar ýakalary we merjen gaýalary jahankeşdeleri hem özüne çekýär we hökümet kenar ýakasyny has köp ösdürýär we ol ýerde suwa çümmegi we gark bolmagy höweslendirýär. Goňşy Keniýa Tanzaniýa gelýänleriň aglaba köplügini üpjün edýär, köpüsi gysga günlük syýahatda bu ýurda gelýär. 2000-nji ýyllaryň başynda syýahatçylyk jemi içerki önümiň bäşden bir bölegini, hyzmat pudagy bolsa takmynan bäşden iki bölegini tutýardy. Zähmet we salgyt Tanzaniýanyň işçi güýjüniň bäşden dört bölegi oba hojalygynda işleýär. Bu toparyň ondan birinden azy kärdeşler arkalaşyklaryna degişlidir. Tanzaniýa we Zanzibar materigindäki zähmet kanunlary sebitlere mahsus we Zanzibarda işleýänlere materik kärdeşler arkalaşyklaryna girmäge rugsat berilmeýär. Işçilere rugsatsyz kärdeşler arkalaşyklaryny döretmäge rugsat berilse-de, hususy sektordaky iş berijileriň köpüsiniň birleşmegi ýa-da birleşmegi gadagan edýän bikanun syýasatlary bar. Tanzaniýa Kärdeşler arkalaşygynyň kongresi ýurtdaky ýeke-täk zähmet federasiýasydyr. Goşulan baha üçin salgydyň (goşulan baha üçin salgydyň), girdeji salgydynyň, aksiz paçlarynyň we import paçlary milli girdejä goşant goşýar. Hökümet, salgyt salynmaýan resmi däl pudagyň ykdysady işjeňligi netijesinde ep-esli salgyt girdejilerinden mahrum; Mundan başga-da, salgyt ýygnamagyň özi ýeterlik derejede täsirli hasaplanmaýar. Ulag Tanzaniýadaky ulaglar, ýollar, deňiz portlary, howa meýdançalary we demir ýollar arkaly mümkin bolan motorly ulaglardan başlap, haýwanlar we adamlar tarapyndan adaty haryt daşamak ýaly giň spektri öz içine alýar. Networkol ulgamy ýurduň ähli künjeklerine ýaýrady, ýöne Wiktoriýa kölüniň kenarýakasynda we günorta-gündogarynda iň gür. Tanzaniýadaky ýollaryň diňe bir bölegi asfaltlandy. 1970-nji ýyllaryň başynda Dar es Salaam bilen Zambiýanyň arasynda açylan Tanzam şaýoly, Tanzaniýanyň günortasyndaky izolýasiýany ep-esli azaldy. Anotherene bir awtoulag ýoly Makambakodan geçýär we günorta belentliklerden Songeýa tarap gidýär. Hökümetiň tagallalary, ykdysady çökgünlik döwründe tehniki hyzmat materiallarynyň importynyň azalmagy sebäpli ýaramazlaşan magistral ýol ulgamyny täzeden gurmaga gönükdirildi. Dar es Salaam porty, çuň suw duralgalary bilen Tanzaniýanyň portlarynda deňiz gatnawynyň köp bölegini dolandyrýar. Galanlary esasan Mtwara, Tanga we port Zanzibar şäherine gidýär. Tanzaniýanyň kenarýaka ýük daşaýyş liniýasy kenarýaka transport hyzmatlaryny hödürleýär; ýolagçy paromy Dar es Salaam bilen Zanzibaryň arasynda hereket edýär. Bulardan başga-da, Wiktoriýa kölüniň içerki portlary hem bar, olaryň üsti bilen goňşy Uganda we Keniýa ýurtlary bilen gatnaw amala aşyrylýar; Nyasa kölüniň we Tanganyika kölüniň içerki portlary Tanzaniýany Malawide, Mozambikde we Kongo Demokratik Respublikasynda nokatlar bilen birleşdirmäge hyzmat edýär. Milli awiakompaniýa “Tanzaniýa” ýaly birnäçe awiakompaniýa içerki we halkara hyzmatlary edýär. Esurduň hemme ýerinde Dar es Salaam, Kilimanjaro, Mwanza we Zanzibar ýaly halkara howa menzilleri bar; meýilleşdirilen halkara uçuşlaryň köpüsi Dar es Salaamda gonýar. Demir ýol ulgamy, Dar es Salaam bilen Kigoma bilen Tanga-Moşi demir ýoluny bölýän I Jahan Urşundan öňki Germaniýada gurlan merkezi demirýol liniýasyna degişlidir. Şeýle hem bu iki setiriň arasynda bir şaha bar we Mwanzany merkezi setirde Tabora birleşdirýär. Zambiýa serhedinde Dar es Salaam bilen Kapiri Mpoşiniň arasynda hereket edýän Tanzaniýa-Zambiýa demirýol liniýasy (TAZARA) 1970-nji ýyllaryň başynda Hytaýyň kömegi bilen guruldy. 1990-njy ýyllarda Günorta Afrikadaky syýasy üýtgeşmeler Tanzaniýanyň gury goňşusyna günorta transport ýollaryny açýança Zambiýanyň mis eksporty üçin esasy deňiz portuny üpjün etdi.

G.Hoşwagtow.