İbn Rüşd
| İbn Rüşd | |
|---|---|
 İbn Rüşd'ün renkli bir tasviri. | |
| Tam adı | Ebū'l-Velīd Muḥammed ibn Aḥmed ibn Muḥammed ibn Rüşd |
| Doğumu | 14 Nisan 1126 Córdoba, Endülüs, Murabıtlar (bugünkü İspanya)[1][2][3] |
| Ölümü | 10 Aralık 1198 (72 yaşında) Marakeş, Muvahhidler, bugünkü Fas |
| Çağı | Orta Çağ felsefesi (İslam'ın Altın Çağı) |
| Bölgesi | İslam felsefesi |
| Okulu | İbn Rüşdcülük |
| İlgi alanları | İslam teolojisi, Felsefe, Matematik, Sağlık, Psikoloji, Astronomi |
| Önemli fikirleri | Aristotelesçilik |
Etkilendikleri | |
Etkiledikleri | |
| Diğer ad(lar)ı | Averroës (İbn Rüşd Arapça: ابن رشد) |
İbn Rüşd (Arapça: ابن رشد; Künyesi Ebū'l-Velīd Muḥammed ibn Aḥmed ibn Muḥammed ibn Rüşd ابوالوليد محمد بن احمد بن محمد بن رشد; Latince: Averroes, 14 Nisan 1126, Kurtuba, Endülüs - 10 Aralık 1198, Marakeş, Fas), Endülüslü-Arap felsefeci, hekim, fıkıhçı, matematikçi ve tıpçı. Tercüme ve yorumlamalarıyla Aristo'yu Avrupa'ya yeniden tanıtmıştır. İslam felsefesinde Aristocu akım olan meşşailiğin temsilcilerindendir.
Önemi
[değiştir | kaynağı değiştir]
İbn Rüşd, en çok Aristo'nun eserlerinden yaptığı, bugün Batı'da pek çoğu unutulmuş Arapçaya tercümeleri ve yorumlamalarıyla ünlüdür. 1150'den önce Avrupa'da Aristo'nun eserlerinin birkaç tercümesinden başkası yoktu ve bunlar da din adamlarınca beğenilmeyip incelenmiyordu. Batı'da Aristo'nun mirasının yeniden keşfedilmesi, İbn Rüşd'ün eserlerinin 12. yüzyıl başlarında Latinceye tercümesiyle başlamıştır.
İbn-i Rüşd'ün Aristo üzerine çalışmaları otuz yıllık bir dönemi kapsar ve bu dönem içinde erişemediği Politika dışında bütün eserlerine yorumlamalar yazmıştır. Eserlerinin İbranice tercümeleri de İbrani Felsefesi üzerinde kalıcı bir etki bırakmıştır. İbn-i Rüşd'ün düşünceleri, Hristiyan skolastik gelenekten Aristo'nun mantık çalışmalarına değer veren Brabantlı Siger, Thomas Aquinas ve Dacialı Boetius gibi Paris Üniversitesi öğretim görevlileri tarafından özümsenmişti. Thomas Aquinas gibi meşhur skolastik filozoflar, ona ismi yerine "Şârih" (Yorumcu) ve Aristo'ya da "Filozof" diyerek yüksek derecede önem veriyorlardı. İslâm dünyasında bir okul bırakmamış ve ölümü Endülüs'teki serbest düşünce hayatının sonuna işaret etmiştir.
Edebiyatta İbn Rüşd
[değiştir | kaynağı değiştir]Orta Çağ'ın Avrupalı skolastiklerinin kendisine gösterdikleri saygıdan ötürü Dante, İbn Rüşd'ü İlahi Komedya'da diğer büyük pagan filozoflarla beraber "iltifatın üne borçlu olunduğu" Limbo'da göstermiştir.
Victor Hugo'nun, Quasimodo ile Esmeralda'nın talihsiz öyküsünün anlattığı, Notre Dame'ın Kamburu adlı eserinde, bilimle hukukun kaynaklarına değinildiği bir bölümde, İbn Rüşd referans verilir. Avrupa'da bilinen adıyla Avveroes ismiyle anılır.[6]
James Joyce'un Ulysess adlı eserinde[7] ve Jorge Luis Borges'un La Busca de Averroes (Averroes'in Arayışı) eserinde[8] de, İbn Rüşd anılır.
Umberto Eco'nun Gülün Adı romanında İbni Rüşd birçok kez anılır ve Aristo'ya getirdiği yorumlar ve çıkarımlar referans olarak gösterilir.
Eserleri
[değiştir | kaynağı değiştir]İbn Rüşd'ün siyaset, din, hukuk, tıp ve felsefenin pek çok alanında 150'den fazla eser kaleme aldığı bilinmektedir.[9] Özellikle Aristo'nun Organon külliyatı üzerine yazdığı pek çok şerh vardır. Bu şerhlerin boyutları küçük, orta ve büyük olmak üzere üç çeşittir. Küçük ve orta şerhler, ekseriya eserin tamamının şerhi olmamakla beraber bâzı kapalı ifadelerin sayfalar boyu analiz edildiği çalışmalardır. Biz burada İbn Rüşd'ün eserlerinin çokluğunun yanında birçok dile tercüme edildiğini de göz önünde bulundurarak çalışmaları hakkındaki bilgileri ayrıntısıyla aktaracağız.
Organon (Ὄργανον)'a giriş mahiyetindeki eserleri
[değiştir | kaynağı değiştir]Îsâġūcî
[değiştir | kaynağı değiştir]İbn Rüşd, Îsâġūcî adıyla Organon'un altı kitaplık külliyatına giriş mahiyetinde bir eser kaleme almıştır. Benzeri bir örneği İbn Sina'nın Şifa Külliyatı'na yazdığı el-Medhal isimli çalışmada görmekteyiz. İbn Rüşd bu eser için iki şerh kaleme almış, bunlardan eż-Żarûrî fi’l-manŧıķ adlı özetin İbrânî harfleriyle Arapça metninin iki nüshası günümüze ulaşmış,[10] ancak İbrânîce ve Latince tercümeleri kaybolmuştur.[11]
Telħîśu medħali furfuryus
[değiştir | kaynağı değiştir]Telħîśu medħali furfuryus adını taşıyan ve yukarıdaki eser üzerine yaptığı orta hacimde bir şerh kaleme almıştır.[12] William de Lune tarafından Averrois, Commentarium medium. Super libri introductionum Porphyrii adıyla Latinceye tercüme edilen bu şerhin bir de İbrânîce tercümesi bulunmaktadır. Her iki tercüme Jacob Mantino tarafından yayımlanmıştır (Venedik, 1560). Herbert A. Davidson, Latince ve İbrânîce çevirilere dayanarak eseri İngilizceye tercüme edip “Corpus Commentariorum Averrois in Aristotelem” serisi içerisinde neşretmiştir[11][13]
Kategoriler üzerine çalışmaları
[değiştir | kaynağı değiştir]I. Kitâbü’l-Maķūlât (Categorias)
[değiştir | kaynağı değiştir]Aristo'nun Kategoriler eserinin çevirisidir. Filozof bu esere iki şerh yazmış, Arapça küçük şerhinin orijinali kaybolmuştur. Palmesli Abraham’ın "Epistola de Primitate Praedicatorum" adıyla yaptığı Latince tercümesi basılmış olup (Venedik 1560) İbrânîce çevirisi kayıptır.[11]
II. Telħîśu Kitâbi’l-Maķūlât/Katıguryas (Kategoriler Şerhi)
[değiştir | kaynağı değiştir]Yukarıdaki Kategoriler çevirisine yazmış olduğu orta şerhtir. Arapça yazma nüshaları da günümüze ulaşmıştır.[14][15][16] İbrânî harfleriyle yazılmış olan Arapça orijinalinden sadece bir nüsha mevcuttur.[17] Orta şerhin Arapça metnini Maurice Bouyges neşretmiş (Beyrut, 1932), Gérard Jéhami daha sonra Floransa, Leiden ve Meşhed nüshalarını esas alarak bunu Telħîśu Manŧıķı Arisŧo içinde (Beyrut 1982, s. 1-77) yeniden yayımlamıştır. Bu orta şerh üç defa Latinceye tercüme edilmiştir. Jacob Mantino tarafından Commentum Averrois cordubensis expositione media adıyla yapılan çeviri basılmış (Venedik, 1552, 1562, 1573), anonim olduğu anlaşılan ikinci çeviri Liber praedicamentorum Aristotelis cum commeentariis Averrois (Lyon, 1542), yine anonim olan bir başka çeviri de Padoalı Nicolet tarafından Commentum Auerois super librum predica-mentorum Aristotelis (Venedik, 1483) adıyla yayımlanmıştır. Ayrıca Zacharias Zenari’nin 1560’ta Venedik’te eserin yeni ve farklı bir edisyonunu yaptığı görülmektedir. Eserin Jacob ben Abba-Mari Anatolio tarafından Napoli’de yapılan İbrânîce çevirisinden de günümüze iki nüsha ulaşmıştır.[18] Herbert A. Davidson bu eseri Arapça, İbrânîce ve Latince tercümelerine dayanarak Middle Commentary on Aristotle’s Categoriae adıyla İngilizceye çevirmiş ve “Corpus Commentarium Averrois in Aristotelem” serisi içerisinde yayımlamış (Cambridge, 1969), Levi ben Gerson bu İbrânîce çeviri üzerine bir şerh yazmıştır.[11]
"Yorum Üzerine" üzerine çalışmaları
[değiştir | kaynağı değiştir]I. Kitâbu'l-İbâre (Περὶ Ἑρμηνείας / Peri Hermenias / De Interpretatione)
[değiştir | kaynağı değiştir]Aristo'nun Yorum Üzerine adlı eserinin Arapça çevirisidir. Balmesli Abraham tarafından Latinceye tercüme edilmiştir. İbn Rüşd, kendisinin Arapça çevirisi üzerine küçük ve orta olmak üzere iki şerh yazmıştır. Arapça küçük şerhin orijinali kaybolmuştur. Fakat bu şerhin Latincesi mevcut olup "Epithome in Libros Perihermenias" başlığı altında yayımlanmıştır (Venedik, 1560).[11]
II. Telhîsu Kitâbi'l-İbâre/Bari Ermenias ("Yorum Üzerine" Şerhi)
[değiştir | kaynağı değiştir]Yorum Üzerine adlı eserinin orta büyüklükteki şerhidir. Arapça orijinali günümüze ulaşmış ve Gérard Jéhami tarafından neşredilmiştir.[19] Bu şerhin Jacob Mantino’nun yaptığı, hâlen Venedik’te bulunan Latince tercümesi[20] Cominum de Tridino tarafından "Aristotelis Perihermenias Commentum Averrois Cordobensis Expositione Media" adıyla basılmıştır (Venedik, 1560). Eserin ayrıca William de Lune’nun yaptığı bir başka çevirisi daha vardır.[11]
Bâzı eserleri
[değiştir | kaynağı değiştir]Felsefe üzerine sayısız eseri vardır. Aristo'nun Organon külliyatı üzerine küçük, orta ve büyük olmak üzere pek çok şerhi vardır. Şunları sıralayalım:
- Organon'a Giriş (İsagoci)
- Organon'a Giriş Şerhi (Leiden Üniversitesi Ktp., nr. 2073, 2820; William de Lune tarafından Averrois, Commentarium medium. Super libri introductionum Porphyrii adıyla Latinceye çevrilen bu şerhin bir de İbrânîce tercümesi bulunmaktadır. Her iki tercüme Jacob Mantino tarafından yayımlanmıştır (Venedik, 1560). Herbert A. Davidson, Latince ve İbrânîce çevirilere dayanarak eseri İngilizceye tercüme edip “Corpus Commentariorum Averrois in Aristotelem” serisi içerisinde neşretmiştir.)
- İkinci Analitikler Şerhi
- Diyalektika Şerhi
- Sofistika Şerhi
- Poetika Şerhi
- Retorika Şerhi
- Devlet Şerhi
Bilim ve felsefe eserleri[21]
[değiştir | kaynağı değiştir]- Cevâmi, el-Hiss ve el-Mahsûs (Duyum ve Algı Üzerine)
- Cevâmi, fî el-Felsefe (Felsefe Üzerine Değerlendirme)
- Cevâmi Kitâb el-Nefs (Nefis Kitabı Üzerine Değerlendirme)
- Cevâmi Kütûb Aristutâlîs fî el-Tabiîyyât ve el-İlahîyyât
- Cevâmi Mâba'de't-tabî'a (Metafizik Üzerine Değerlendirme)
- Cevâmi Siyâseti Eflâtun (Platon'un Devlet Kitabı Üzerine Değerlendirme)
- Darûrî fî el-Mantık (Mantık Üzerine Zorunlu Bilgiler)
- Darûrî fî el-Nahv (Nahiv Üzerine Zorunlu Bilgiler)
- Kelâm 'ala el-Kelimeti ve el-İsm el Muştak (Kelime ve Türetilmiş İsimler Üzerine)
- Kitâb el-Hayevân (Hayvanlar Üzerine)
- Kitâb fî el-Fahsi an Mesâil Vaka'at fî el-'İlm el-İl'ahi fî Kitâb el-Şifâ lî İbn-Sina (İbn Sînâ'nın Şifâ'sının Metafizik Kısmındaki Problemlerin Açıklanması)
- Makâle fî el-'Akl (Akıl Üzerine)
- Makâle fî el-Cimri' el-Semâvî (Göksel Nesnelerin Doğası Üzerine)
- Makâle fî el-Kıyâs (Kıyas Üzerine)
- Makâle fî el-Kıyâs el-Şartî (Şartlı Kıyaslar Üzerine)
- Makâle fî el-Mantık ve el-'İlm el-Tabî-î (Mantık ve Doğa Felsefesi Üzerine)
- Makâle fî Hareket el-Felek (Feleklerin Hareketi Üzerine)
- Makâle fî İttisâl el-'Akl el-Mufârık bî el-İnsân (Mufarık Aklın İnsanla İlişkisi Üzerine)
- Mes'ele fî enne Allahe Tebâreke ve Te'ale ya'lemu el-Cüz'iyyât (Yüce Allah'ın Tekilleri Bilmesi Üzerine)
- Mes'ele fî el-Zamân (Zaman Üzerine)
- Mes'ele fî el-Hikme (Felsefe Problemleri)
- Muhtasar el-Mecisti (Almagest'in Özeti)
- Muhtasar Kitâb el-Mustasfâ lî el-Gazâlî (Gazâlî'nin Mustafâ Kitabı Üzerine)
- Risâle el-Âsâr el-'Adiyye (Olağan Yapıtlar Üzerine)
- Risâle el-Âsâr el-Ulviyye (Yüce Yapıtlar Üzerine)
- Risâle el-Kevn ve el-Fesâd (Oluş ve Bozuluş Üzerine)
- Risâle el-Nefs (Nefis Üzerine)
- Risâle el-Semâ el-Tabî'î (Gökyüzü Üzerine)
- Risâle el-Semâ ve el-'Âlem (Gökyüzü ve Evren Üzerine)
- Risâle Mâba'de't-Tabî'a (Metafizik Üzerine)
- Şerh Akîde el-İmâm el-Mebdî (İmam Medbî'nin Kurallarının Yorumu)
- Şerh el-Kebir lî Kitab el-Nefs lî Aristutâlis (Aristoteles'in Nefis Kitabı'nın Büyük Yorumu)
- Şerh Kitâb Aristutâlis fî el-Semâ ve el-'Âlem (Aristoteles'in Gökyüzü ve Evren Kitabının Yorumu)
- Şerh Kitâb el-Burhân lî Aristutâlis (Aristoteles'in Burhan Kitabı'nın Yorumu)
- Şerh Kitâb el-Kıyâs lî Aristutâlis (Aristoteles'in Kıyas Kitabı'nın Yorumu)
- Şerh Kitâb el-Nefs lî Aristutâlis (Aristoteles'in Nefis Kitabı'nın Yorumu)
- Şerh Kitâb Siyâset lî Eflatun (Platon'un Devlet Kitabı'nın Yorumu)
- Şerh Mâba'di't-Tabî'a (Metafizik'in Yorumu)
- Şerh Makâle el-İskender fî el-'Akl (İskender'in Akıl Hakkındaki Makalesi'nin Yorumu)
- Tefsîr Mâba'de't-Tabî'a (İbn Sînâ'nın Tıp Özeti Kitabının Yorumu)
- Tehâfüt el-Tehâfüt el-Felâsife (Filozofların Tutarsızlığı'nın Yorumu)
- Telhîs İlâhiyyât lî Nikulâvus (Metafizik'in Özeti)
- Telhîs Kitâb Aristoteles fî el-Cedel (Aristoteles'in Cedel Kitabının Özeti)
- Telhîs Kitâb el-'İbare lî Aristutâlis (İbare Kitabının Özeti)
- Telhîs Kitâb el-Ahlâk lî Aristutâlis (Aristoteles'in Ahlak Kitabının Özeti)
- Telhîs Kitâb el-Âsâr el-Ulviyye (Yüce Yapıtlar Kitabının Özeti)
- Telhîs Kitâb el-Burhân lî Aristutâlis (Aristoteles'in Burhan Kitabı'nın Özeti)
- Telhîs Kitâb el-Hâss ve el-Mahsûs (Duyum ve Algı Kitabının Özeti)
- Telhîs Kitâb el-Hitabe lî Aristutâlis (Aritoteles'in Retorik Kitabı'nın Özeti)
- Telhîs Kitâb el-Kevn ve el-Fesâd lî Aristutâlis (Aristoteles'in Oluş ve Bozuluş Kitabı'nın Özeti)
- Telhîs Kitâb el-Kıyas lî Aristutâlis (Aristoteles'in Kıyas Kitabı'nın Özeti)
- Telhîs Kitâb el-Ma'kûlât lî Aristutâlis (Aristoteles'İn Kategoriler Kitabı'nın Özeti)
- Telhîs Kitâb el-Nefs lî Aristutâlis (Aristoteles'İn Nefis Kitabı'nın Özeti)
- Telhîs Kitâb el-Safsata lî Aristutâlis (Aristoteles'in Safsata Kitabı'nın Özeti)
- Telhîs Kitâb el-Semâ el-Tabiî (Gökyüzü Üzerine Kitabının Özeti)
- Telhîs Kitâb el-Semâ ve el-'Âlem lî Aristutâlis (Aristoteles'İn Gökyüzü ve Evren Kitabının Özeti)
- Telhîs Kitâb el-Şi'r lî Aristutâlis (Aristoteles'in Şiir Kitabı'nın Özeti)
- Telhîs Kitâb Mâba'de't-Tabî'a (Metafizik Kitabının Özeti)
- Telhîs Mantıki Aritutâlis (Aristoteles'in Mantık'ının Özeti)
Dinî eserleri[21]
[değiştir | kaynağı değiştir]- Bidâyet el-Müctehid ve Nihâyet el-Muktesid (İçtihâdın Başlangıcı ve Ilımlılığın Sonu)
- Fasl el-Makâl fî mâ beyne el-Şerî'a ve el-Hikme min el-İttisâl (Felsefe ve Din İlişkisi Üzerine)
- Keşf'an Menâhic el-Edille ve 'Akâ'id el-Mille (Milletlerin Akaidleri Hakkındaki Kanıtların Yöntemlerinin Keşfi)
- Kitâb el-'Usûl el-Fıkh (Fıkıh Üzerine)
- Makâle fî el-'Ümyu el-İlâhî (el-Damîme) (İlahi Körlük Üzerine)
Tıbbî eserleri[21]
[değiştir | kaynağı değiştir]- Cümletün min el-Edviye el-Müfred (Müfred İlaçlar Hakkında)
- Kavl fî Âlât el-Teneffüs (Solunum Üzerine)
- Kelâm fî İhtisâr el-İlel ve el-A'râd lî Câlînûs (Galenos'un Hastalıklar ve Belirtileri Kitabı Üzerine)
- Kitâb el-Külliyât fî el-Tıb (Tıp Külliyatı)
- Kitâb fî Hıfz el-Sıhha (Sağlığın Korunması Üzerine)
- Makâle fi Asnâf el-Mizâc (Mizaç Türleri Üzerine)
- Makale fî el-Mizâc (Mizaç Üzerine)
- Makâle fi el-Tiryâk (Tiryak Üzerine)
- Makâle fî Hummeyât el-'Ufûn (Ateşli Hastalıklar Üzerine)
- Mes'eletün fî Nevâib el-Hummâ (Humma Hastalığıyla İlgili Sorunlar)
- Resâil İbn Rüşd el-Tıbbiyye (İbn Rüşd'ün Tıp Makaleleri)
- Şerh Urcûze lî İbn Sinâ (İbn Sînâ'nın Tıp Özeti Kitabının Yorumu)
- Telhîs el-Nisfu el-Sâni min Kitâb Hilet el-Beri lî Câlînûs (Galenos'un Hastalıklardan Korunma Kitabı'nın İkinci Bölümünün Özeti)
- Telhîs Evvelu Kitâb el-Edviye el-Müfrede (Müfred İlaçlar'ın Birinci Kitabının Özeti)
- Telhîs Kitâb el-Hummeyyât lî Câlînûs (Galenos'un Humma Kitabının Özeti)
- Telhîs Kitâb el-İlel ve el-A'râz li Câlînûs (Galenos'un Hastalıklar ve Belirtileri Kitabının Özeti)
- Telhîs Kitâb el-Kuvvâ el-Tabî'iyye lî Câlînûs (Galenos'un Doğal Kuvvetler Kitabının Özeti)
- Telhîs Kitâb el-Mizâc lî Câlînûs (Galenos'un Mizaç Kitabı'nın Özeti)
- Telhîs Kitâb Ustukussât li Câlînûs (Galenos'un İlkeler Kitabı'nın Özeti)
Kaynakça
[değiştir | kaynağı değiştir]- ^ Liz Sonneborn: Averroes (Ibn Rushd):He is an Arab, Muslim scholar, philosopher, and physician of the twelfth century, The Rosen Publishing Group, 2005 (ISBN 1404205144, ISBN 978-1-4042-0514-7) p.31 [1] 15 Aralık 2014 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
- ^ Leaman 2002, s. 27
- ^ Fakhry 2001, s. 1
- ^ "H-Net Reviews". H-net.org. 9 Ekim 2007 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 13 Ekim 2012.
- ^ "Spinoza on Philosophy and Religion: The Averroistic Sources" (PDF). 3 Aralık 2013 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Aralık 2014.
- ^ "Notre Damme'ın Kamburu, s.193 (ing.)". 9 Mart 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Şubat 2016.
- ^ "Arşivlenmiş kopya". 4 Mart 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Şubat 2016.
- ^ "Arşivlenmiş kopya". 30 Nisan 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Şubat 2016.
- ^ Hacı Yunus Apaydın, "İbn Rüşd'ün Hukuk Anlayışı", İbn-i Rüşd Kongresi Tebliğleri, 14 Mart 1993, Kayseri, 1993, s. 148.
- ^ Bibliothèque Nationale, Hebrew, nr. 1008; Münih Staatsbibliothek, nr. 964
- ^ a b c d e f Bekir Karlığa, "İbn Rüşd", DİA, XX, 275.
- ^ Leiden Üniversitesi Ktp., nr. 2073, 2820; Floransa Biblioteca Medicea Laurentino, nr. 54, 180; Oxford Bodleian Library, nr. 209, 499
- ^ Middle Commentary on Porphyry’s Isagoge, Cambridge 1969)
- ^ Floransa, Laurentino, nr. 54, 180; Leiden Üniversitesi Ktp., nr. 1691
- ^ Dârü’l-kütübi’l-Mısriyye, nr. 246
- ^ Meşhed Âsitâne-i Kuds-i Rezevî Ktp., nr. 3980
- ^ Bibliothèque Nationale, Hebrew, nr. 1008
- ^ Bibliothèque Nationale, Hebrew, nr. 925; Floransa, Laurentino, Hebreu Plut, nr. LXXXVIII
- ^ Telħîśu Manŧıķı Arisŧo içinde, Beyrut 1982, s. 79-134
- ^ Biblioteca Sancti Marci, nr. 3264, f. 20
- ^ a b c Topdemir, Hüseyin Gazi (2013). İbn Rüşd. İstanbul: say. ss. 35-40. ISBN 9789754689846. Erişim tarihi: 23 Temmuz 2015.
- 1126 doğumlular
- Córdoba, İspanya doğumlular
- 1198 yılında ölenler
- Marakeş'te ölenler
- 12. yüzyıl filozofları
- 12. yüzyıl hekimleri
- 12. yüzyıl astronomları
- Arap filozoflar
- Arap hekimler
- Aristotelesçi filozoflar
- Din filozofları
- Endülüslü bilim insanları
- Orta Çağ Müslüman astronomları
- Orta Çağ Müslüman hekimleri
- İbn Rüşdcülük
- Mantık felsefecileri
- Malikiler
- Eşariler