Ester Kitabı
  |
|
Yahudi felsefesi
Dinî metinler
Kutsal Şehirler
Önemli şahsiyetler
Yahudi hayatı
Okullar
Dinî roller
Dinî yapılar
Etnik bölünmeler
Yahudi mezhepleri
Dinî objeler
Diğer dinler ve Yahudilik
|
Ester kitabı, Tanah'ın Ketuvim kitabının içinde bulunan beş megiladan biridir. Ester kitabı (veya Ester tomarı) bir Yahudi bayramı olan Purim'in kökenini oluşturur. Bayram sırasında metnin tamamı, ilki bayramın başladığı akşam ve diğeri ertesi sabah olmak üzere iki kere okunur.
Mekan
[değiştir | kaynağı değiştir]Ester kitabında anlatılan olaylar, Pers kralı Ahaşveroş'un iktidarının üçüncü yılında geçmektedir. Ahaşveroş ismi Serhas ile aynıdır ve Haşayarşa isminden türemiştir, bu sebeple genelde Ahaşveroş'un I. Serhas (MÖ 486 - MÖ 465) olduğu farzedilir.[1] Ester kitabı, sarayda gerçekleşen entrikayı ve Pers kraliçesinin soykırımı engellediği hikâyeyi anlatır.
Planın özeti
[değiştir | kaynağı değiştir]Geniş Pers İmparatorluğu hükümdarı Ahaşveroş, önce saray halkı ve temsilciler ardından Şuşan şehri halkı için gösterişli bir şölen verir. Ahaşveroş, karısı Kraliçe Vaşti'ye bütün ziyaretçiler önünde güzelliğini göstermesi için emir verir fakat karısı buna karşı çıkar. Tüm kadınların bunu duymasından endişelenen Ahaşveroş, karısından ayrılıp onu Kraliçe sıfatından mahrum eder ve bir fetva yayınlayıp her erkeğin kendi evinin hakimi olduğu ve herkes kendi evinde anadilini konuşması gerektiğini bildirir. Ahaşveroş, Vaşti'nin yerine yeni bir kraliçe seçmek için tüm genç ve güzel kadınların kendisine sunulmasını ister. Bu kadınlardan biri, ebeveyni olmayan ve kuzeni Mordehay tarafından büyütülen Ester'dir. Kral tarafından beğenilen Ester yeni kraliçe olur. Ester, Yahudi olduğunu söylemez. Kısa bir süre sonra Mordehay, saray nöbetçilerinden Bigtan ve Tereş'in Ahaşveroş'a suikast düzenleyeceğini keşfeder. Zanlılar yakalanıp asılır ve Mordehay'ın hizmetleri kralın saray günlüğüne kaydedilir.
Ahaşveroş, Haman'ı vezirliğe getirir. Saray'ın kapı görevlilerinden Mordehay, Haman önünde secde etmeyince Haman Mordehay'dan hoşlanmamaya başlar. Mordehay'ın Yahudi olduğunu öğrenen Haman, Mordehay ile birlikte imparatorluktaki bütün Yahudilerin öldürülmesini planlar. Planın gerçekleşmesi için kralı 10,000 talant gümüş karşılığında ikna eder ve olayın gerçekleşmesi için 13 Adar tarihini seçer. Bu tarihte imparatorluktaki herkesin Yahudileri öldürmesine ve mallarının yağmalanmasına izin veren fetva yayınlanır. Plandan haberdar olan Mordehay ve diğer Yahudiler yas ve oruç tutarlar. Mordehay, Ester'e gidip Kralla konuşmasını ve araya girmesini ister. Ester, kurallara karşı gelip çağrılmadan kralın karşısına çıkmaya korkar çünkü bu kabahatin cezası ölümdür fakat Mordehay ısrar eder. Ester, Mordehay'a tüm Yahudilerin kendisiyle birlikte üç gün oruç tutmasını emreder ve üçüncü günde Ahaşveroş'un karşısına çıkar. Ahaşveroş, karısının cezalandırılmayacağını ifade ederek ona asasını uzatır. Ester, Kral'ı Haman'ın katılacağı ziyafete davet eder. Ziyafet sırasında kraliçe ertesi akşam düzenlenecek başka bir ziyafete oradaki herkesi tekrar davet eder. Bu sırada Haman'ın Mordahay'a olan kızgınlığı, Mordehay'ın ona karşı tavırları sebebiyle artmaktadır. Haman, arkadaşlarına danışır ve karısının tavsiyesi üzerine Mordehay'ın asılması için bir idam sehpası yaptırır.
O gece, uykusuzluktan muzdarip Ahaşveroş'un uykuya dalabilmesi için ona saray günlüğündeki kayıtlar okunur ve Kral, Mordehay'ın suikastı engelleme hizmetinden haberdar olur. Ahaşveroş'a, Mordehay Kral'ın hayatını kurtarmasına rağmen ödüllendirilmediği söylenir. Bu sırada Haman, Mordehay'ın öldürülmesi için izin isteme amacıyla Kral'ın karşısına çıkar fakat arzusunu Kral'a iletemeden önce Kral Haman'dan, onurlandırılması gereken kişi için ne yapılması gerektiğiyle ile ilgili bir tavsiye ister. Onurlandırılacak kişinin kendisi olacağını zanneden Haman "Kral onurlandırmak istediği kişi için kendi giydiği bir kral giysisini ve üzerine bindiği sorguçlu atı getirtir, giysiyi ve atı en üst yöneticilerinden birine verir; o da kralın onurlandırmak istediği kişiyi giydirip atın üstünde kent meydanında gezdirir. Önden giderek, 'Kralın onurlandırmak istediği kişiye böyle davranılır' diye bağırır" der. Kral, bu denilenlerin Mordehay için yapılmasını emreder ve Haman şoke olur. Haman, Mordehay'ı at üstünde gezdirdikten sonra matem halinde evine karısına ve arkadaşlarına döner ve bunun kendi sonunun başlangıcı olduğunu belirtir.
Bunun hemen ardından Ahaşveroş ve Haman, Ester'in ikinci ziyafetine katılır ve burada Ester kendisinin Yahudi olduğunu ve aralarında kendisinin de bulunduğu halkın Haman tarafından yok edilmek istendiğini açıklar. Duruma öfkelenen Ahaşveroş odayı terkeder; bu sırada Haman, Ester'den canının bağışlanması için odada kalıp umutsuzca yalvarır. Tam o anda içeri giren Kral, Haman'ın Kraliçe'ye sarkıntılık yaptığını zanneder ve kızgınlığı artar. Mordehay için yaptırılan idam sehpasında Haman asılır. Kurallar gereği Yahudilere karşı verilmiş fetva geri alınamamaktır fakat Kral, Yahudilerin kendilerini savunmasına izin verir. Sonuç olarak 13 Adar'da Haman'ın on oğlu Şuşan'da öldürülür, Pers saldırganlardan 75.000 kişi Yahudilerce katledilir ve Yahudilerin malları yağmalanamaz. Ester bir mektup yayınlar ve Yahudi halkının kurtuluşunun birinci yılı Purim denen bayramla kutlanır. Ahaşveroş tüm kudretiyle iktidarda kalmaya devam ederken Mordehay'a sarayda kalıcı bir görev verilir.[2][3]
Yazar ve tarih
[değiştir | kaynağı değiştir]
Ester'in genelde MÖ 3. veya 4. yüzyılda yaşadığı düşünülür. Yahudi geleneğine göre bu kitap, Mordehay tarafından yazılan orijinal metnin Büyük Meclis tarafından derlenmesiyle son halini almıştır.[4]
Yahudi/İbrani versiyonunda bulunmayan Yunanca versiyonundaki Ester kitabına yapılan eklemeler MÖ 2. yüzyılın sonlarında veya MÖ 1. yüzyılın başlarında yazılmıştır.[5]
- Purim bayramının kaynağını oluşturan Ester kitabı, Büyük Meclis tarafından Tanah'a eklenen son 24 kitabın sonuncusudur. MÖ 4. yüzyıla dayanır[6] ve Talmud'a göre, Mordehay'ın metninin Büyük Meclis tarafından derlenmesiyle oluşmuştur.[4]
- Ester kitabının Yunanca Septuagint'teki versiyonunda, İbraniceden tercüme edilmekten ziyade hikâye tekrar anlatılmıştır. Buna Ahaşveroş ile ilgili başka tercümeler ve çeşitli mektupların detayları eklenmiştir. MÖ 2 ile MÖ 1. yüzyıllar arasında yazılmıştır.[7] Kıpti ve Etiyopya verisyonlarında ise İbranice yerine Yunanca versiyonun tercümeleri kullanılmaktadır.
- Latince Vulgata versiyonu Hieronymus tarafından üretilmiştir. Burada Ester kitabı İbraniceden tercüme edilmiştir fakat Yunanca Ester hikâyesinde yapılan eklemler de dahil edilmiştir.
- Orta Çağ'da Aramice çeşitli Ester targumları üretilmiştir fakat bugüne kadar sadece iki tanesi varlığını sürdürebilmiştir: Targum Rişon (Birinci Targum) ve Targum Şeni (İkinci Targum).[8][9] Bu targumlar 500 ila 1000 yılları arasında yazılmıştır.[10] Bu targumlar, İbranice Ester kitabı'nda anlatılan hikâyenin tercümesi yerine Yunanca Ester kitabındaki gibi hikâye tekrar anlatılarak yazılmıştır ve Purim ile ilgili ek efsaneler içerir.[8] Targum Rişon'a 16. yüzyılda düzenlemeler yapılmıştır bu nedenle, düzenleme sonrasında ortaya çıkan targuma bazen Targum Şelişi (Üçüncü Targum) denir.[9]
Tarihsel gerçeklik
[değiştir | kaynağı değiştir]Ester kitabı, Tanah'ın Ketuvim bölümünde bulunmaktadır.[11] Bazı uzmanlara göre Ester hikâyesi küçük tarihsel bir romandır.[11][12] Anlatılan olaylar belgesel niteliğinde olmasa dahi tarihte olan bir olay hikâyeleştirilip anlatılmaktadır; anlatılan hikâye de bir Yahudi bayramı olan Purim'in kökenidir.[11]
Bazı uzmanların Ester kitabındaki tarihsel gerçekleri sorgulayışının birkaç sebebi bulunmaktadır. Ahit uzmanı Michael D. Coogan'ın dediğine göre, Ester kitabı konuyla ilgili bazı detaylar aktarmaktadır (örneğin Pers hakimiyeti) fakat burada tarihsel uyumsuzluklar bulunmaktadır. Coogan ayrıca Ester'in kuzeni (kimisine göre amcası) Mordehay'ın yaşında da çelişki olduğunu belirtir. Ester kitabının ikinci konusunda Mordehay'ın Babil Kralı Nebukadnezar tarafından MÖ597'de Kudüs'ten sürüldüğü anlatılır.[11][12][13] Eğer bu bilgi doğruysa Ester kitabında anlatılan olayların yaşandığı sırada Mordehay bir asırdan fazla yaşamış olmalıdır.[11] Fakat bazı tercümelerde sürgüne gönderilen kişinin, Mordehay'ın büyük büyükbabası Kiş olduğu yazılıdır.[14][15][16]
"The Book of Esther and Ancient Storytelling" (Ester Kitabı ve Antik Öykücülük) isimli makalesinde Adele Berlin, uzmanların Ester kitabındaki tarihsel gerçekliğin araştırılmasındaki gerekçeyi inceler. Tartışmanın sebebi, İsrailoğullarının tarihini en doğrusuyla anlayabilmek için Ahit'teki tarihi bilgilerle kurgusal bilgilerin ayırt edilmesinin önemidir.[17] Berlin, makalesine birçok uzmandan alıntı yapıp kitabın belgeselden çok tarihi roman olarak yazıldığını belirtir.[18] Ester'in içinde bulunduğu roman janrı, Ester kitabının yazıldığı zaman olan İran ve Helenizm döneminde sıkça görülen bir tarzdı.[11][17]
Ester kitabında anlatılan bazı unsurların tarihsel gerçekliği mevcuttur. Ester kitabında anlatılan hikâye Pers Kralı Ahaşveroş döneminde gerçekleşmiştir; bu kişi MÖ 5. yüzyıl Pers Kralı Serhas'tır (MÖ 486 - MÖ 465). Yazar ayrıca bu döneme uygun Pers gelenek ve saraylarını aktarmaktadır.[15] Fakat Coogan'a göre, tarihsel uygunsuzluk metnin geneline yayılmıştır bu nedenle tarihsel roman olan bu kitap tarihsel olayları anlatmaktadır fakat bunların birer tarihsel olgu olduğu anlamı ortaya çıkmamaktadır.[11]
Tarihi okunuş
[değiştir | kaynağı değiştir]
Her ne kadar eskiden Ahaşveroş'un I. Serhas olduğu düşünüldeyse de sonraları Ester kitabının tarihsel gerçekliği olduğunu düşünenler için genelde Ahaşveroş'un MÖ 405 ile MÖ 359 yılları arasında hükümdarlık yapan II. Artaserhas olduğu düşünülmeye başlandı. İbranice Ahaşveroş ismi muhtemelen, Yunancada Xerxes isminin de kökenini oluşturan Farsça Hşayarşa'dan türemiştir. Yunan tarihçi Herodot'un yazdığına göre, Yunan-Pers Savaşlarından yenilgiyle ayrılan Xerxes haremine doğru yol almıştır. Herodot, haremdeki kişiler ile ilgili bilgi vermezken tek verdiği isim Kraliçe Amestris'tir. Amestris, Xerxes'in generallerinden Otanes'in kızıdır. Amestris'in, Ester kitabında anlatılan Kraliçe Vaşti olduğu düşünülür fakat bu yaklaşımda bir sorun mevcuttur; Amestris, oğlu I. Artaserhas'ın hükümdarlığında dahi güçlü bir figürdü fakat Ester ktiabında Vaşti'nin kraliçeliğine Xerxes tarafından son verildiği anlatılmaktadır. Amestris'in Ester olabileceği iddiaları da ortaya atılmıştır fakat yetim Ester'in babası Abihail isimli bir Yahudiydi.
I. Serhas ve babası Darius döneminden kalan Pers sarayına ait otuz metinde Marduka ve Marduku isimleriyle saray görevlilerinin adları geçmektedir. Bu kişiler dört farklı kişiyi göstermektedir ve bunlardan herhangi birinin Ester kitabında anlatılan Ester'in kuzeni Mordehay olma ihtimali vardır.
Başka bir görüşe göre Ahaşveroş, MÖ 465 ile MÖ 424 yılları arasında hükümdarlık yapan I. Artaserhas'tır. Bu kralın Babilli cariyesi Kosmartydene'den Darius isimli bir oğlu vardır. Bu oğul, II. Darius adıyla MÖ 424'ten MÖ 405'e kadar hükümdarlık yapmıştır. Yahudi geleneğine göre Ester'in Darius isminde bir oğlu olmuştur bu nedenle Ahaşveroş, I. Artaserhas ve Ester, Kosmartydene'dir.
Kinayeli okunuş
[değiştir | kaynağı değiştir]Ester kitabıyla alakalı kinayeli yaklaşımı olan birçok klasik Yahudi eseri vardır ve bunlar genelde Hasidik kökenlidir. Hasidiklerin inancına göre kitapta anlatılanlar birebir doğrudur fakat bundan da öte, hikâye içinde gizli kinayeler barındırmaktadır.
Her ne kadar Tanrı'nın adı Ester kitabında geçmese de bazı Hristiyanlarca Tanrı'nın olaylardaki etkisi hikâyede ima edilmiştir.[19]
Ahit'in diğer kısımlarıyla ilişkisi
[değiştir | kaynağı değiştir]Ester kitabı, Ölü Deniz parşömenlerinde bulunmayan Tanah'ın tek kitabıdır. Bu kitap genelde Daniel kitabı ve Tanah'ın bir parçası olmayan Tobit ve Yudit kitaplarıyla kıyaslanır.
"İbrani" ve "İsrailoğulları" terimlerinin aksine kitapta ilk defa ulus için "Yahudi" (יְהוּדִי) kelimesi kullanılır. Hikâyenin tarihsel gerçekliği ne olursa olsun, kitapta Yahudilerin etnik dini azınlık olduğu, ülkelere yayıldığı, kendi kendilerini idare edip organize halde bulunduklarını ve çevrelerindeki toplumlardan baskı ve zulüm gördükleri yansıtılır. Haman gerçekten tarihi bir karakter olsun veya olmasın, kitabın yazıldığı zamanlarda bir çeşit antisemitizmin yaşandığı görülmektedir.
Ester'e eklemeler
[değiştir | kaynağı değiştir]Yunan tercüme olan Septuagint'te Ester kitabında ilave olarak altı konu daha bulunur:[20]
- Önsözde Mordehay'ın rüyası
- Yahudilere karşı verilen fetvanın içeriği
- Tanrı'ın araya girmesi için Mordehay ve Ester'in sunduğu dualar
- Tanrı'nın araya girerek Ester'in Kral önüne çıkışının genişletilmiş hikâyesi
- Yahudilerin lehine bir fetvanın kopyası
- Yaşanan olaylar karşısında Mordehay'ın kendi rüyasını yorumlaması.
Sanat ve medyada Ester
[değiştir | kaynağı değiştir]- One Night with the King, Ester hikâyesini anlatan 2006 yılında çekilmiş film.
- Esther and the King, 1960 yılında, Raoul Walsh'ın yönetmenliğini yaptığı ve başrol oyuncularının Joan Collins ve Richard Egan olduğu film.
- Hadassah, J Francis Hudson tarafından 1996'da basılan roman.
- Queen Esther, 1992'de yayınlanan 30 dakikalık animasyon.[21][22]
- Millais'in Ester adına yaptığı birkaç resim.
- Esther… The Girl Who Became Queen, VeggieTales tarafından hazırlanan animasyon.
- "Luv Esther", pop opera tarzında üretilen İngiliz eser.[23]
Kaynakça
[değiştir | kaynağı değiştir]- ^ E A W Budge, The Chronography of Bar Hebraeus, Gorgias Press LLC, reprinted 2003
- ^ Ester 9
- ^ Ester 10
- ^ a b Babylonian Talmud: Tractate Baba Bathra 15a
- ^ Freedman, David Noel; Allen C. Myers; Astrid B. Beck Eerdmans Dictionary of the Bible Wm. B. Eerdmans Publishing, 2000 ISBN 978-0-8028-2400-4 p.428 books.google.co.uk
- ^ NIV Study Bible, Introductions to the Books of the Bible, Esther, Zondervan, 2002
- ^ George Lyons, Additions to Esther, Wesley Center for Applied Theology, 2000
- ^ a b Prof. Michael Sokoloff, The Targums to the Book of Esther, Bar-Ilan University 's Parashat Hashavua Study Center, Parashat Tezaveh/Zakhor 5764 March 6, 2004
- ^ a b S. Kaufman, CAL TARGUM TEXTS, Text base and variants, The Comprehensive Aramaic Lexicon, Hebrew Union College - Jewish Institute of Religion
- ^ Alan J. Hauser, Duane Frederick Watson, A History of Biblical Interpretation: The Ancient Period, Wm. B. Eerdmans Publishing, 2003
- ^ a b c d e f g Coogan, Michael David Coogan, A Brief Introduction to the Old Testament: The Hebrew Bible in Its Context (New York: Oxford University Press, 2009), 396.
- ^ a b Sidnie White Crawford, “Esther,” in The New Interpreters Study Bible New Revised Standard Version with the Apocrypha, ed. Walter J. Harrison and Donald Senior (Nashville: Abingdon Press, 2003), 689-690.
- ^ Ester 2:6
- ^ New King James Version, translation of Esther 2:6 20 Şubat 2019 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
- ^ a b Bromiley, Geoffrey W. (Editor), International Standard Bible Encyclopedia, Volume II, 1982, Wm. B. Eerdmans Publishing Co. p. 159 (entry: Book of Esther) 31 Ocak 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
- ^ Wiersbe,Warren W., Bible Exposition Commentary: Old Testament History 31 Ocak 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., David C Cook, 2004 p. 712
- ^ a b Adele Berlin, “The Book of Esther and Ancient Storytelling,” Journal of Biblical Literature 120. no. 1 (Spring 2001): 3-14.
- ^ Adele Berlin, “The Book of Esther and Ancient Storytelling,” Journal of Biblical Literature 120. no. 1 (Spring 2001): 6.
- ^ "Discoverymagazine.com". 25 Ekim 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Kasım 2011.
- ^ see the NAB online 7 Ağustos 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. for the passages
- ^ "Hanna-Barbera's Greatest Adventure Series Videos – Queen Esther". 28 Eylül 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Kasım 2011.
- ^ "The Greatest Adventure Stories From The Bible". 21 Ekim 2007 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Kasım 2011.
- ^ "Arşivlenmiş kopya". 22 Nisan 2003 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Kasım 2011.
Dış bağlantılar
[değiştir | kaynağı değiştir]Metin ve tercümeler
[değiştir | kaynağı değiştir]- Yahudi tercümeleri:
- Esther (Judaica Press) 19 Şubat 2006 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. translation [with Rashi's commentary] at Chabad.org
- Purim insights to Megillat Esther
- Mechon Mamre 14 Kasım 2017 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. Full text, Aleppo Codex: text of Esther in Hebrew
- Hristiyan tercümeleri:
- Online Bible at GospelHall.org 22 Nisan 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
- The Book of Esther 20 Ekim 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. Full text, KJV, (also available at Arabic 6 Kasım 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.)
- Esther in the NAB
- Esther 17 Kasım 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. NRSV translation with photos of Susa
Tanıtım ve analiz
[değiştir | kaynağı değiştir]Modern dinbilimi
[değiştir | kaynağı değiştir]- Beal, Timothy K (Timothy Beal). The Book of Hiding: Gender, Ethnicity, Annihilation, and Esther. NY: Routledge, 1997. Postmodern theoretical apparatus, e.g. Jacques Derrida, Emmanuel Levinas
- Extract from The JPS Bible Commentary: Esther by Adele Berlin14 Ocak 2006 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.: Liberal Jewish view.
- Fox, Michael V. Character and Ideology in the Book of Esther 31 Ocak 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., 2nd ed. Wipf & Stock, 2010 — highly regarded literary analysis
- Sasson, Jack M. “Esther” in Alter and Kermode, pp. 335–341, literary view
- The Historicity of Megillat Esther 27 Eylül 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.: Gil Student's survey of scholarship supporting an historical reading of Esther
- Esther, Book of 8 Temmuz 2010 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.: A Christian perspective of the book.
- Thespis: Ritual, Myth, and Drama in the Ancient Near East by Theodor Gaster. 1950.
- White, Sidnie Ann. “Esther: A Feminine Model for Jewish Diaspora” in Newsom
Yorumlar ve diğer kitaplar
[değiştir | kaynağı değiştir]- Esther (Judaica Press) 19 Şubat 2006 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. translation [with Rashi's commentary] at Chabad.org
- Clines, David J.A. The Esther Scroll. Journal for the Study of the Old Testament Supplement Series, 30. Sheffield, England: Sheffield, 1984.
- Cumming, Rev. J. Elder DD The Book of Esther : Its spiritual teaching London: The Religious Tract Society, 1913
- Fischer, James A. Song of Songs, Ruth, Lamentations, Ecclesiastes, Esther. Collegeville Bible Commentary. Collegeville, MN: Liturgical Press, 1986.
- Fox, Michael V. Character and Ideology in the Book of Esther. Grand Rapids, MI: Eerdmans, 2001.
- Hudson, J. Francis Esther: For Such a Time as This. From Character and Charisma series. Kingsway, 2000.
- Levenson, Jon D. Esther. Old Testament Library Series. Louisville, KY: Westminster John Knox, 1997.
- McConville, John C.L. Ezra, Nehemiah, and Esther. Daily Study Bible Series. Philadelphia: Westminster, 1985.
- Moore, Carey A. Esther. Anchor Bible, vol. 7B. Garden City, NY: Doubleday, 1971.
- Paton, Lewis B. A Critical and Exegetical Commentary on the Book of Esther. International Critical Commentary. Edinburgh, Scotland: T&T Clark, 1908.
