Lahar
Lahar, bulamaç halindeki bir piroklastik madde, taşlı döküntü ve sudan oluşan çamur akıntısı veya döküntü akıntısı türüdür. Bu söz konusu madde genellikle bir nehir vadisi[1] boyunca bir volkandan aşağı akar. Laharlar son derece yıkıcıdır: saniyede onlarca metre yol alarak akabilir, 140 metre (460 ft) gibi derinliklere ulaşabilir ve yollarına çıkan her tür yapıyı yıkıp yok edebilirler. Dikkate değer laharlar arasında Nevado del Ruiz ve Pinatubo Dağları'ndakiler sayılabilirki bunların her ikisi binlerce insanın ölümüne neden olmuştur.
Tanım
[değiştir | kaynağı değiştir]Lahar, volkanik çamur akıntısı ya da döküntü akıntısı anlamına gelen, Cava diline ait bir kelimedir.[2] Laharlar kıvamlı, yarı sıvı ve betonumsu bir yoğunluğa sahiptirler: hareket halindeyken akışkan, sabit haldeyken katıdırlar.[3] Laharlar devasa büyüklükte olabilirler. Yaklaşık 5,600 yıl önce Rainier Dağı (Washington) tarafından ortaya çıkan Osceola laharı, 330 kilometre karenin (130 sq mi) üzerinde bir bölgeyi kaplayan White Nehri kanyonunda 140 metre (460 ft) derinliğinde, toplamda 2.3 küp kilometre küplük (0.55 cu mi)[4] bir hacme sahip bir çamur duvarı meydana getirmiştir. Yeterince büyüklük ve yoğunluğa sahip bir lahar, yoluna çıkan hemen her yapıyı silip yok edebilir ve kendi yolunu oyarak açabilecek kapasiteye sahip olmasından ötürü ilerleyiş yönünü önceden tahmin edebilmek güçtür. Diğer yandan, akış kanalından sapan bir Lahar ise çabucak güç kaybına uğrar; böylesi durumlarda çatı çizgilerine kadar çamura gömülseler bile zayıf kulübeler dahi ayakta kalabilmektedir. Bir Laharın yarı-sıvı yapısı zamanla gerilerken üzerine yağacak yağmurun da etkisiyle daha sıvı bir hal alabilir, ama yine de durma noktasına yaklaşırken hızlı bir şekilde katılaşıverir.
Laharlar boyut ve hız bakımından değişiklik gösterirler. Birkaç metre genişliğinden ve birkaç santimetre derinliğinden daha az olan küçük laharlar saniyede birkaç metre yol alarak akabilir. Yüz metre genişliğinde ve onlarca metre derinliğinde olan büyük laharlar ise saniyede onlarca metre ilerleyebilir; hızlı koşan insanlar için bile bu çok fazla hızlıdır.Saatte(60 mph) 100 kilometreye kadar hızlarda akma potansiyeliyle ve 300 kilometre (190 mi) den daha fazla akış mesafesiyle, bir lahar, akışı esnasında katastrofik bir yıkıma neden olabilir.[5] 1985 yılında Kolombiya'daki Nevado del Ruiz püskürmesinden meydana gelen laharlar, Armero şehrinin 5 metrelik (16 ft) çamur ve döküntünün altına gömülmesiyle, yaklaşık 23.000 insanın ölmesine sebep olan Armero trajedisine neden olmuştur.[6] Başka bir lahar ise Yeni Zelanda'da 1953 yılbaşı arefesinde bir hızlı trenin Whangaehu Nehrine düşmesiyle 151 kişinin öldüğü Tangiwai felaketine neden olmuştur. Laharlar 1783 ve 1997 yılları arasında volkanla ilgili ölümlerin %17'sinden sorumlu olmuşlardır.[7] Bir lahar volkan püskürmesinden yıllar sonra bile ölümlere neden olabilmektedir. Örneğin, Cabalantian trajedisi 1991 Pinatubo Dağı püskürmesinden dört yıl sonra meydana gelmiştir.
Lahara yol açan nedenler
[değiştir | kaynağı değiştir]
• Kar ve buzullar püskürme esnasında lav veya piroklastik akışlar tarafından eriyebilirler.
• Lav, açık menfezlerden dışarı akarak volkanın yamacındaki çamur ve sulu toprakla karışıp çok yapışkan, son derece kuvvetli bir lahar oluşturabilir. (Volkanın yamacı ne kadar yüksek olursa yer çekiminden kaynaklanan potansiyel enerji akışı da o kadar fazla olur.)
• Bir buzulun, göl çökmesinin ya da yoğun yağışın neden olduğu bir sel, buzul kayması ya da ‘jökulhlaup’ da denilen bir lahar ortaya çıkarabilir.
• Krater gölündeki suyun, püskürmede ortaya çıkan volkanik malzemeyle birleşmesi. Şuna dikkat çekmek gerekir ki, her ne kadar laharlar, tipik olarak volkanik aktivite etkileriyle ilişkilendirilseler de, koşullar, mevcut volkanik kül tortularından oluşan çamur hareketinin ve çökmenin oluşması için uygun olduğu sürece, herhangi bir geçerli volkanik aktivite olmadan da meydana gelebilirler.
• Kar ve buzullar belli dönemlerde ılıyan havayla eriyebilirler.
• Volkanın altında ya da yakınında meydana gelen depremler malzemeyi sallayıp gevşeterek çökmesine neden olur ve bir lahar çığını tetikler.
• Yağmurlar ya da tayfunlar hareketsiz halde sarkık duran katılaşmış çamur plakalarının saatte 30 kilometreden daha fazla bir hızda yamaçlardan aşağı hızla akarak gelmesine neden olur ki bu durum yıkıcı sonuçlara neden olur.
Risk altındaki yerler
[değiştir | kaynağı değiştir]
Endonezya'daki Galunggung Dağı da dahil olmak üzere, ABD'deki Rainier Dağı, Yeni Zelanda'daki Ruapehu Dağı gibi dünyadaki pek çok dağ lahar riskinden dolayı özellikle tehlikeli görülür. Washington eyaletinde Orting kasabasının da içinde bulunduğu Puyallup Nehir vadisindeki pek çok kasaba aşağı yukarı sadece 500 yıllık olan lahar tortularının üstüne inşa edilmiştir. Laharların 500 ila 1000 yılda bir vadi boyunca aktığı tahmin edilir, bu yüzden Orting, Sumner, Puyallup, Fife ve Tacoma Limanı önemli bir riskle karşı karşıyadır. USGS kurumu, insanlar olası bir Rainier dağı püskürmesi sırasında üzerlerine doğru akacak döküntü selinden kaçabilsin diye Washington daki Pierce bölgesinde lahar uyarı sirenleri kurmuştur. Yeni Zelanda koruma departmanı tarafından Ruapehu Dağında bir lahar uyarı sistemi kurulmuş ve 18 Mart 2007'de oluşmak üzere olan bir lahara karşı, bu uyarı sisteminin yetkililerinin başarılı bir şekilde alarma geçirmesiyle sistemin başarısı net bir şekilde ortaya çıkmıştır.
Şiddetli püskürmelerin 500 yıl içinde Pinatubo Dağının ilk laharlarını tetiklediği 1991 Haziranı nın ortalarından beri, laharlarla ilgili uyarıda bulunmak ve gözlem yapmak için kurulmuş bir sistem bulunmaktadır. Radyo sinyalleriyle yapılan yağmur ölçümleri lahar kaynağı olan bölgelerdeki yağış miktarı hakkında veri sağlarken, akarsu kenarlarındaki ses akışı takip cihazları laharlar geçerken oluşan yer titreşimlerini tespit ederken insanlı gözlem noktaları laharların Pinatubo'nun yamaçlarından aşağı doğru hızla aktığını doğrular. Bu sistem yüzlerce hayatı kurtararak, Pinatubo'daki laharların hepsi için değil ama çoğu için uyarıların duyulmasını sağladı ve bu sayede yüzlerce hayat kurtarıldı.[8] Filipin hükûmeti tarafından alınan önleyici fiziksel önlemler, 1992 ile 1998 yılları arasında Pinatubo Dağı civarındaki pek çok köyün selden oluşan 20 feet (6.096 m) ten yüksek çamur selinin akışını durdurmak için yeterli olmamıştı.
Bilimadamları ve hükûmetler tarihi olaylar ve bilgisayar modellerine bakarak yüksek lahar riski taşıyan bölgeleri tespit etmeye çalışmaktalar. Bu tarzda bir modele örnek TITAN2D 15 Nisan 2017 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.'dir. Bu türden modeller gelecek planlaması için kullanılmaktadırlar: topluma ait binaların inşası için düşük riskli bölgeleri belirlemek, oluşturulacak setlerle laharların nasıl hafifleyebileceğini keşfetmek ve gerekli tahliye planlarını oluşturmak gibi.
Örnekler
[değiştir | kaynağı değiştir]Nevado del Ruiz
[değiştir | kaynağı değiştir]
1985'te Nevado del Ruiz volkanı Orta Kolombiya'da patladı. Piroklastik akıntılar patlayan volkanın kraterinden püskürürken, dağın buzullarını eriterek yamaçlardan aşağı saatte 60 kilometre (saatte 40 mil) hızla hareket eden dört büyük lahar göndermişti.Bu laharlar obruklarda hız almış ve volkanın tabanındaki altı büyük nehir yatağına akarak Amero kasabasını yok ederek yaklaşık 29.000 kasaba sakininin 20.000'inden fazlasının ölümüne sebep olmuştu.[9] Diğer kasabalardaki kayıplar, özellikle de Chinchiná dekiler, toplam ölü sayısını 23.000'e çıkarmıştı. Genç bir trajedi kurbanı, Omayra Sánchez ın fotoğrafları ve görüntüleri dünyanın her yerinde yayımlandı. Laharların diğer fotoğrafları ve felaketin etkisi dünya çapında büyük bir ilgi uyandırdı ve Kolombiya hükûmetinin bu felaketten ne derecede sorumlu olduğu üzerine tartışmalara neden oldu.
Pinatubo Dağı
[değiştir | kaynağı değiştir]
1991 Pinatubo Dağı püskürmesi lahar akıntılarına neden oldu: Sadece ilk püskürmenin etkisiyle 6 kişi ölmüştü, ama ardından gelen lahar akıntıları 1500'den daha fazla insanın ölümüne sebep olacaktı. Yunya Tayfunu 15 Haziran 1991'de püskürmekte olan volkanın tam üzerinden geçmişti.Tayfunun sebep olduğu yağmur, volkanik külün, kayaların ve suyun volkanı çevreleyen nehirlerden aşağı akışını tetikledi. Sapang Balen Çayı ve Abacan Nehri lahar için bir kanal haline gelince ve onu şehrin göbeğine taşıyınca, Angeles Şehri, volkanın yapışkan çamurundan zarar gördü. 20 feet(6 m) ten daha derin çamur seli Castillejos, San Marcelino, Botolan, Porac, Mabalacat, Tarlac City, Capas, Concepcion ve Bamban gibi yerleşim yerlerini ya yok etmiş ya da zarara uğratmıştı. Sacobia Bamban Nehrinden aşağı akan çamur akıntıları, Concepcion daki Parua nehri yakınındaki kanallar ve köprüler de dahil olmak üzere yoluna çıkan bütün yapılara zarar vermişti. Tarlac Şehrin deki Tarlac Nehri, 20 feet (6 m) ten daha derin bir lahar seli baskınıyla su tutma kabiliyetini kaybederek yok olmuştur. 1 Ekim 1995 sabahında, Pinatubo yamaçlarına tutunan ve dağları saran piroklastik malzeme yoğun yağmurdan dolayı aşağı hızla akarak 25 foot(8 m) lik bir lahara dönüştü. Çamur akıntısı, Bacolor'daki Barangay Cabalantian'daki yüzlerce insanın ölümüne sebep oldu. Başkan Fidel V. Ramos yönetimi altındaki Filipin hükûmeti insanları gelecekteki çamur akıntılarından koruma girişimiyle büyük FVR kanalının yapımı için karar aldı.
Kaynakça
[değiştir | kaynağı değiştir]- ^ "Lahar". USGS Photo Glossary. 21 Ocak 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Nisan 2009.
- ^ Byrne, DR (2007). Surface Collection: Archaeological Travels in Southeast Asia. Rowman Altamira. s. 61. ISBN 978-0759110182.
- ^ This article incorporates public domain material 29 Nisan 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. from the United States Geological Survey 10 Mayıs 2020[Tarih uyuşmuyor] tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. document:"Lahars and Their Effects" 8 Nisan 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. Retrieved 2012-08-23.
- ^ Crandall, D.R. (1971). "Post glacial lahars From Mount Rainier Volcano, Washington" 7 Aralık 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. U.S. Geological Survey Professional Paper 677.
- ^ Hoblitt, R.P. "Volcanic Hazards with Regard to Siting Nuclear-Power Plants in the Pacific Northwest". U.S. Geological Survey Open-File Report. Cilt 87-297. 8 Haziran 2010 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 25 Aralık 2013.
- ^ "Deadly Lahars from Nevado del Ruiz, Colombia". USGS Volcano Hazards Program. 24 Ağustos 2007 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 2 Eylül 2007.
- ^ Tanguy, J. (1998). "Victims from volcanic eruptions: a revised database". Bulletin of Volcanology. Cilt 60. s. 140.
- ^ This article incorporates public domain material 29 Nisan 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. from the United States Geological Survey 10 Mayıs 2020[Tarih uyuşmuyor] tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. document: Chris Newhall, Peter H. Stauffer, and James W. Hendley II. "Lahars of Mount Pinatubo, Philippines". 10 Kasım 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
- ^ Schuster, Robert L.; Highland, Lynn M. (2001). "Socioeconomic and Environmental Impacts of Landslides in the Western Hemisphere". U.S. Geological Survey. Open-File Report 01-0276. 10 Nisan 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Haziran 2010.
Dış bağlantılar
[değiştir | kaynağı değiştir]- Schools page about lahars and pyroclastic flows22 Kasım 2010 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. (İngilizce)
- USGS web page about lahars21 Ocak 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. (İngilizce)
- Mount Rainier, Washington 19 Aralık 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. (İngilizce)
- USGS fact sheet - "Mount Rainier -- Living Safely With a Volcano in Your Back Yard"20 Temmuz 2010 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. (İngilizce)