Оттуг даг

Оттуг даг, вулкан (лат. Vulcanus) — отталган газтарны, отталган даштарны, хүл болгаш лава деп эсти берген суук оттуг чүүлдү үндүр октап, бүлгүрүп турар даг. Вулканныг даглар конус (оваа) хевирлиг болур. Ол дагларның бажында элээн каш километр хире алгыг аастыг, кончуг ханы оңгар тамы чыдар. Ону кратер деп адаар. Кратерден вулканның чаза тевиишкини аттыгып үнүп турар. Вулкан даг чаза тевиишкин үезинде бодунуң үндүр октап турар породалардан тургустунган болур.

Вулканныг Фуджи даг
Бөмбүрзекте вулканнар
Лакагигар (Lakagígar), Исландия
Вулканның тургузуу

Вулканның чаза тевиишкини

Чаза тевиишкин үезинде вулканның байдалы онза коргунчуг. Эң баштай-ла чер иштинге аажок дааш-диңмит үнүп, ооң соонда дизилээшкин дыңналыр. Ол үеде чер сириңейндир шимчей бээр. Ооң соонда кратерниң иштинден сырыланган бустарның болгаш хүлденчек булуттарның адагаштары каш-каш километр хире көдүрлүп үнер. Ыш-бустуг хүл-биле кады, сырыланган даштар, үгер-боо огу ышкаш, дүргени-биле аттыгып үнер. Ол даштар чамдыкта ийи каът бажыңның хемчээли хире-даа чедип турар. Вулкан кырынга булуттар үзүк чок диргелип үнүп турза-турза, чаңнык эгелеп, ооң соонда күштүг чайык кудуп туруп бээр. Ук чаъстыг чайык, ыш-бустуг хүл-биле холушкаш, чер кырынга изиг малгашкылаштыр чаггаш туруптар. Шак ындыг чаъстыг чайык-биле бүдүн хоорайлар дуглай хөмдүнүп калгылаан чүүлдер тургулаан. Ооң чижээ болза Италияда Геркуланум, Помпея болгаш Стабия деп хоорайлар болур. Барык 2 муң чыл бурунгаар Везувийниң чаза тевиишкини бооп турда, ол хоорайларны хүл биле изиг малгаш шуут-ла хөме базып каан. Ам үеде ол хоорайларны ушта казып үндүргүлээн болгаш көрүп-даа болур. Адактың соонда, вулканның кратеринден лаваның улуг-улуг агымнары хап үнер. Лаваның агымнары, кончуг улуг хем бооп, куду алзы чуглуп бадар. Лава сыстып үнген соонда, вулканның чаза тевиишкини бичелезе-бичелезе, соксап оожумнаар. Лаваларның мөзү-шынары аңгы-аңгы болгулаар. Эң ханы черде магмадан көдүрлүп үнген лавалар эң аар, суук байдалдыг болур болгаш чоорту кадып кургап турар. Литосфераның граниттиг эзилген массаларындан тывылган лавалар — ындыг эвес, элээн чиик, дыгылчак байдалдыг болур болгаш кончуг дүргени-биле кевип кургай бээр.

Чаза тевиишкиннерниң янзы-бүрү байдалы лаваларның мөзү-шынарындан хамааржып турар. Суук байдалдыг лавалар частыышкын чокка төктүп үнүп турар болгаш кудургайларны куду алзы калбак агымнар бооп, хап бадып чыдар.

Дыгылчак байдалдыг лавалар — ындыг эвес, харын күштүг частыышкыннар бооп, чаза теп үнүп турар. Лавалар, эрте кепкеш, вулканның кратерин дуглай дүжүп, тевиишкин үнер үттү шуут дуй алы бээр чүүлдер база тургулаар. Ынчаарда мөөңнежип чыылган газтар кадып кургаан лаваны канчаар-даа аажок улуг күш-биле чаза деп үндүрер.

Изиг аржааннар болгаш гейзерлер

Вулканнардан сыстып үнген лаваның улуг-улуг агымнарының дашты дүргени-биле кадып кургай бээр, а ооң иштинге бедик температура дыка үр үеде хевээр турар. Муң-муң чылдар мурнунда кончуг улуг чаза тевиишкиннер бооп тургулаан черлер база бар. Ында кургап калган лаваның тиглеринден ыш-бус болгаш изиг суг амдыгаа чедир-ле дээр-шаар аттыгып турар. Хөй гейзерлер Исландия ортулукта, Соңгу Америкада (Иелоустон деп паркта), Чаа Зеландияда бар бооп турар. Өзээнге киир катпаан эртеги шагның лаваларының ханы иштинден изиг, чылыг аржааннар сыстып үнүп чыдарлар. Шак ындыг аржааннар бистиң Кавказта болгаш Камчаткада база Тываның девискээринде хөй.

Хып чыдар болгаш өшкен вулканнар

Чаза теп үнүп турар ийикпе азы чаза теп үнүп турганын улус утпаан вулканнарны хып чыдар вулканнар деп адаар. Чер кырында ындыг вулканнар 400 чыгам. Хып чыдар вулканнардан аңгыда, өшкен вулканнар, азы чаза тевиишкини шагдан бээр-ле соксай бергилээн вулканнар бар. Өжүп калган вулканнарның чижээ Кавказта Эльбрус, Казбек болгаш оон-даа өскелер. Чер кырында өжүп калгылаан вулканнар кончуг хөй. Чамдык өже берген вулканнарның кратерин хөлдер эжелеп турар.

Өжүп калгылаан эрги вулканнар чоорту үрелип турар. Хамыктың сөөлүнде, вулканның турган черинге бедик эвес, төгерик чал артып каар.

Вулканнарның географтыг тараашкыны

Шинчилел ажылдарының көрүзүп турарын ёзугаар алырга, вулканнар, чер картының ханы тиглеринде туруп турар.

Тиглениишкиннерниң саны Оожум океанның эриктеринде эң хөй. Ол-ла черлерде дыка хөй санныг вулканнар бар бооп турар. Хып чыдар 400 санныг вулканнарның 300 ажыг хирези Оожум океанга хамааржыр. Олар Азия болгаш Америка диптерниң эриктерин дургаар чергелештир шөйлүп чоруткулааннар. Оларның хөй кезии-ле дизиг ортулуктар бооп, далайлар дүвүнден көдүрлүп үнүп турарлар. Маңаа Алеуттуң ортулуктары, Курильдиң болгаш Оожум океанның үүрмек ортулуктарының барык хөй кезии хамааржыр. Чер-ортузу болгаш Кариб далайларның эриктерин дургаар ортулуктар санай элээн хөй вулканнар быдарап тараан.

Вулканның чаза тевиишкиннериниң чылдагааннары

Чер карты магманы кончуг улуг күш-биле базып турарын билир болгай бис. Чаңгыс-ла ол базыышкынның күжү-биле магма чер картының тиглениишкиннерин дамчыштыр дыка бедик көдүрлүп үнүп болур.

Өрү көдүрүлген дудум-на, базыышкын эвээжээр, ооң ужурундан отталып изээн пластиктиг магма боду эсти бээр болгаш тиглениишкиннерниң ханаларын база эзилдир чип турар. Чер картының породаларының отталып изээниниң болгаш эзилгениниң уламы-биле дыка хөй санныг суг бустары болгаш газтар тыптып турар. Үнер чер чок болгаш, газтарның чамдыызы магманың иштинге эстип калыр, а бир чамдыызы тиглениишкиннерниң үстүү кезектеринге чыглып туруп алыр.

Газтар, хөйү-биле чыглып келгенде, боттарының үнер оруун чире чүткүп, чаза тевиишкинин эгелей бээр. Газтар боттарының үнер оруун тып алган дораан-на, газ долган магма оларның соо-биле аттыгып үнер. Газтарның хөй кезии магмадан аңгыланып үнген соонда, чаза тевиишкин соксай бээр.

Вулкан даглар болгаш вулкан шывыглар

Чаза тевиишкинниң түңнелинде вулкандан үнген чүүлдерден бүткен даглар тыптыр. Ындыг даглар чаңгыс-чаңгыс-даа ийикпе, азы бөлүк-даа болгулаар.

Эрте-бурунгу үелерде лаваның чаза тевиишкиннери канчаар-даа аажок улуг хемчегге чедип тургулаан. Тиглениишкиннерден төктүп үнген лавалар чамдыкта чүс-чүс муң квадрат километр шөлдерни шыва алгылап тургулаан. Чижээ, Ортаа-Сибирьниң плоскогорьезинде лаваның шыва алган шиити шөлү 500 муң кв. км чедип турар. Лава шывыгларының кончуг улуг шөлдери Индостанда болгаш Өвүр-Кавказта бар.

Вулканизм болгаш ажыктыг казымалдар

Вулканнар Черниң даштынче хөй санныг лаваларны үндүрүп турарлар. Газтар долган лавалар дарганнарның күжү-дажы-биле кара чаңгыс бүдүштүг үттелчек даш бооп кадып каар. Ол ындыг лава кончуг эки тудуг материалы болур. Ол болза мөзү талазы-биле чиик болгаш чазаарга, чондунгур материал. Оон аңгыда, ук материал, быжыг чарт болгаш, чылыгны база эрттирбес. Газтар долдур сиңген лавалардан туфтар тыптып турар. Ооң аңгыда, чаза тевиишкин бооп турда, дыка хөй санныг күгүр чүүлдери үнер. Ынчаарга литосфераның тиглениишкиннеринде кадып кургаан массалар база улуг ужур-дузалыг. Ол массалар кончуг оожуму-биле — чүс, харын-даа муң чыл иштинде кадып кургаар.

Шак ындыг оожум кадып турар үеде, магмадан: демир, чес, алдын, мөңгүн, коргулчун, ак-коргулчун болгаш өске-даа металлдар ылгалып тыптыр.

Түрк дылдарда Вулкан

Алтай дыл – јердиҥ оозы

Казax дыл – жанартау

Кыргыз дыл – жанар тоо

Татар, башкорт, сыбыр дыл – янартау

Кумык дыл – янагъан тав

Алан дыл – от тау

Уйгур дыл – yanartagh

Турк дыл – yanardağ

Азербайджан дыл – yanardağ

Түркмен дыл – ýanardag

Өзбек дыл – yonartogʻ

Чуваш дыл – вутлǎ ту

Каракалпак дыл – janartaw

Крымтатар дыл – yanardağ

Салар дыл – ot dağ

Гагауз дыл - yanardaa

Дөзү

Тыва дылдың тайылбырлыг сөстүү. Том I, А-Й. Д.А.Моңгуштуң редакторлааны-биле. Новосибирск, "Наука", 2003ч.
Физическая география : учебник для 5-го класса семилетней средней школы / А. С. Барков, А. А. Половинкин. - М., 1952