ئوغۇزلار

تەتقىقاتچىلار تەرىپىدىن دۇنيانىڭ ئەڭ بۈيۈك ئۈچ ئىمپېراتورلۇقىنىڭ بىرى دەپ قوبۇل قىلىنغان ئوسمانلى ئىمپېرىيەسىنى ئىدارە قىلغان سۇلتانلار تەشكىل قىلىدۇ. قەدىمكى دەۋر مەنبەلىرىدە “بىتىنيا” دەپ ئاتالغان ئانادولۇنىڭ غەربىي ساھىللىرىدا مەرمەرە دېڭىزى بىلەن ساكاريا دەرياسىنىڭ ئوتتۇرىسىدىكى رايوندا 14- ئەسىرنىڭ باشلىرىدا كىچىككە بىر بەگلىك ئىكەن، تەخمىنەن بىر يېرىم ئەسىر ئۆتكەندىن كېيىن دۇنيانىڭ ئەڭ كۈچلۈك دۆلىتىنى قۇرۇپ چىققان.

ئوسمانلى ئىمپېرىيەسىنىڭ قۇرغۇچىلىرىنىڭ تۈرك ئىكەنلىكىنى ھەممە بېلىدۇ. لېكىن تۈرك سۆزى ناھايىتى كەڭ كەتكەن بىر رايوندىكى كۆپلىگەن تۈرك قەۋمىنى ئۆز ئىچىگە ئالىدىغان ئومۇمىي نامدۇر. تۈرك ئوقۇمى دائىرىسىگە مىلادىدىن ئىلگىرى دۆلەت قۇرغان ھونلار ۋە مىلادىدىن كېيىنكى ئاۋارلار، بۇلغارلار، پەچەنەكلەر، قۇمانلار، ئۇزلار، سەلچۇقلار ۋە ئوسمانلىلار كېرىدۇ. گوياكى دەۋرىمىزدە قازاق، ئۆزبېك، قىرغىز، تۈركمەن، ئەزەرى ۋە ئانادولۇ تۈركلىرىنىڭ بولغىنىغا ئوخشاش تارىختىمۇ بۇ تۈركىي قەۋملىرىنىڭ قۇرغان دۆلەتلىرى ئالدىمىزغا چىقىدۇ. مەسىلەن، ئۇيغۇر تۈركلىرى ئۇيغۇر دۆلىتىنى، بۇلغارلار بۇلغار دۆلىتىنى قۇرۇپ چىققان. ئوتتۇرا شەرق، ئانادولۇ ۋە بالقان رايونلىرىدا بۈيۈك سەلچۇقلار، ئانادولۇ سەلچۇقلىرى ۋە ئوسمانلى دۆلىتىنى قۇرۇپ چىققان تۈركلەر بولسا، تارىختا ئومۇمەن ئوغۇز دەپ ئاتالغان ياكى ئىسلامىيەتنى قوبۇل قىلغاندىن كېيىن تۈركمەن دەپ ئاتالغان تۈركلەردۇر. لېكىن ‹كۈچ – قۇۋۋەت› دېگەن مەنىنى ئىپادىلەيدىغان تۈرك نامى بېرىلگەن تۇنجى دۆلەتنىڭ كۆكتۈرك دۆلىتى ئىكەنلىكىنى ۋە تۈرك نامىنىڭ تۈركىي قەۋملەرنىڭ ھەممىسىنى ئۆز ئىچىگە ئالىدىغانلىقىنى تەكىتلەش لازىم. كۆكتۈركلەرنىڭ شەرق قانىتى غەزنەلىكلەر، خارەزىمشاھلار ۋە ھىندىستان تۈرك دۆلىتىنى قۇرغان بولسا، غەرب قانىتى بولغان ئوغۇزلار بۈيۈك سەلچۇقلار ئىمپېراتۇرلۇقى، ئانادولۇ سەلچۇقلىرى، ئارتۇقئوغۇللىرى، قارا قويۇنلۇقلار، ئاق قويۇنلۇقلار ، دۇل قادىر ئوغۇللىرى، ئانادولۇ بەگلىكلىرى، ئوسمانلى ئىمپېراتورلۇقىغا ئوخشاش تۈرك دۆلەتلىرىنى قورۇپ چىققان.

ئوسمانلى دۆلىتىنىمۇ قورۇپ چىققان ئوغۇزلارنى تارىخ سەھنىسىدە تۇنجى بولۇپ كۆكتۈرك ئابىدىلىرىدە ئۇچرىتىمىز. تۈرك تارىخىنىڭ تۇنجى يازما ھۆججەتلىرى بولغان بۇ ئابىدىلەردە كۆكتۈرك دۆلىتىنى قۇرغان ئاساسلىق تەرەپلەرنىڭ بىرى بولغان ئوغۇزلارغا ئورۇن بېرىلىدۇ. بىز، تۇنجى قېتىم سەككىزىنچى ئەسىردە نامى بىلەن تونۇشقان ئوغۇزلار، ھازىرقى كۈندىمۇ مەۋجۇتلۇقىنى تۈركمەنىستان، ئىران، ئەزەربەيجان ۋە تۈركىيەدە كۈچلۈك شەكىلدە داۋاملاشتۇرماقتا. بۇنىڭدىن باشقا ئافغانىستان ۋە ئىراققا ئوخشاش دۆلەتلەردىمۇ ئۇچرايدۇ. ئوغۇز سۆزى ‹ئوق› ۋە ‹ئۇز› دىن ئىبارەت ئىككى سۆزنىڭ بىرىكمىسىدىن مەيدانغا كەلگەن بولۇپ، ئوق بىر سىياسىي ئورگانغا قاراشلىق قەبىلە دېگەن مەنىنى ئىپادىلەيدۇ. قەدىمكى تۈركچىدىكى كۆپلۈك قوشۇمچىسى ‹ز› ئوق سۆزى بىلەن بىرلىشىپ ‹قەبىلىلەر› مەنىسىدىكى ‹ئوقۇز› سۆزىنى ياسايدۇ. بۇ سۆز ۋاقىتنىڭ ئۆتۈشى بىلەن ئوغۇزغا ئايلىنىپ كېتىدۇ. ئوغۇزلارنىڭ ئانا ۋەتىنى بولغان ئوتتۇرا ئاسىيادىن 8- ئەسىردە ماۋەرائۇننەھر (ئوتتۇرا ئاسىيادىكى ئامۇ ۋە سىر دەريالىرى ئوتتۇرىسىدىكى رايون) گە كەلگەنلىكى مەلۇم. ھەتتا بىر قانىتى قارا دېڭىزنىڭ شىمالىدىكى بالقان رايونىنىڭ تونا قەبىلىلىرىگىچە بېرىپ تاقىلىدۇ. لېكىن بالقان ئوغۇزلىرى مەۋجۇتلۇقىنى داۋاملاشتۇرالمايدۇ. ئوغۇز تۈركلىرى ئۈستىدە ئېلىپ بېرىلغان تىلشۇناسلىققا ئائىت تەتقىقاتلاردا، ئىشلىتىلگەن تۈركچىنىڭ شەرق تۈركچىسىدىن پەرقلىق غەرب تۈركچىسى ئىكەنلىكى ئىسپاتلاندى. ئوغۇزلار سەككىزىنچى ئەسىرنىڭ دەسلەپكى يېرىمىدا ئوغۇز – يابغۇ دۆلىتىنى قۇرۇپ چىقىدۇ. ئوغۇز – يابغۇ دۆلىتى ئۆزىگە قاراشلىق ئوغۇز تۈركلىرىنى ئۇچوك ۋە بوزوكتىن ئىبارەت قەدىمكى تۈرك تەشكىلاتلىنىش قائىدىسىگە مۇۋاپىق شەكىلدە تەشكىللەيدۇ. بۇ دۆلەت كېيىنكى مەزگىللەدە بۈيۈك سەلچۇقلار دۆلىتىنى شەكىللەندۈرىدۇ.

ئىسلامىيەتنى قوبۇل قىلغان ئوغۇزلار تۈركمەن نامى بىلەن تىلغا ئېلىنىشقا باشلايدۇ. تۈركىيە سەلچۇقلىرى دۆلىتىدە ۋە كېيىنكى تۈرك دۆلەتلىرىدە ھەم تۈرك ھەم تۈركمەن نامى ئىشلىتىلىدۇ. دۆلەت تەشكىلاتى ئىچىدە ئورۇن ئالغان ۋە ئولتۇراق ھاياتقا ئۆتكەنلەر تۈرك، كۆچمەن ھالەتتە ياشايدىغانلار تۈركمەن دېيىلىشىكە باشلايدۇ. بۇ چۈشەنچە ئوسمانلى دەۋرىدىمۇ داۋاملىشىدۇ. ئوسمانلى قانۇننامىلىرىدە تۈرك ۋە شەھەرلىك دېگەن سۆزلەر مەنىداش شەكىلدە ئىستىمال قىلىنسا، تۈركمەن كۆچمەن ھاياتنىڭ سىمۋولى سۈپىتىدە تەرىپلىنىدۇ.

ئوغۇزلار ھەققىدە مەلۇمات بېرىدىغان ئىككى ئاساسلىق مەنبە بار بولۇپ، بۇلارنىڭ بىرى مەھمۇد كاشىغەرى تەرىپىدىن ئەرەبلەرگە تۈركچە ئۆگىتىش مەقسىتىدە يېزىلغان ئىزاھاتلىق تۈركچە – ئەرەبچە لوغەت ‹دىۋانى لوغاتىت تۈرك› ناملىق ئەسەردۇر. ئىككىنچىسى رەشىدۇددىننىڭ ‹ئوغۇزنامە› ناملىق ئەسىرىدۇر. بۇنىڭدىن باشقا ئوخشاش بولمىغان شەكىللەردىكى ئوغۇزنامىلەرمۇ بار. يۇقىرىقى مەنبەلەردە كۆرسىتىلگەن مەلۇماتلارغا ئاساسلانغاندا، ئوغۇز ئەنئەنىسىگە كۆرە ئوغۇزخاننىڭ ئۈچ چوڭ ئوغلى بولغان گۈن، ئاي ۋە يۇلتۇز خان ئوغۇزلارنىڭ بوزوك قىسمىنى تەشكىل قىلىدۇ. باشقا ئۈچ ئوغلى ئاسمان، تاغ ۋە دېڭىزخان بولۇپ، بۇلار ئوغۇزلارنىڭ ئۇچوك قانىنى تەشكىل قىلىدۇ. ئوغۇزخاننىڭ جەمئىي ئالتە ئوغلى بار بولۇپ، بۇلارنىڭ ھەر بىرىنىڭ تۆتتىن ئوغلى بولغان، شۇنىڭ بىلەن، 24 ئوغۇز شەكىللەنگەن. ئوغۇزلارنىڭ ئەنئەنىسىگە كۆرە، ئەڭ چوڭ ئوغۇلنىڭ ئەۋلادى ھاكىمىيەتنى داۋاملاشتۇرىدىغان باشقۇرغۇچى بولۇشى كېرەك. ئوغۇزخاننىڭ ئەڭ چوڭ ئوغلى گۈنخان بولۇپ، ئۇنىڭ ئوغلى قايى، بايات، ئالقائەۋلى ۋە قارائەۋلىدۇر. شۇنىڭ ئۈچۈن ھاكىمىيەت قايى قەبىلىسىدىن كەلگەن بىرىنىڭ قولىدا بولۇشى كېرەك ئىدى. ئەسلىدە ئىدارە قىلىش ئىشلىرى ئومۇمىي جەھەتتىن ئىككىگە ئايرىلىدىغان ئوغۇزلارنىڭ بۇ بوزوك قانىتىغا ئائىت ئىدى. بۇلار بولسا، ئاي خاننىڭ نەسلىدىن بولغان يازىر، دۆغەر، دودۇرغا ۋە ياپارلى ئوغۇزلىرى بىلەن يىلدىز خاننىڭ نەسلىدىن كەلگەن ئاۋشار، قىزىق، بەيدىللى ۋە قارگىن قەبىلىسىدىندۇر. بۇنداق بولۇشىغا قارىماي، ئوغۇزلارنىڭ ئىككىنچى قانىتىنى تەشكىل قىلىدىغان ئاۋجۇقلار ئارىسىدىنمۇ ھۆكۈمدارلار چىقىدۇ. گۆكخاننىڭ نەسلىدىن بولغان بايىندىر، بەچەنە، چاۋۇلدۇر ۋە چەپنى قەبىلىلىرىنىڭ ئىزىدىن داغ خاننىڭ نەسلىدىن كەلگەن سالۇر، ئەيمۇر، ئالايۇنتلۇ ۋە يۈرەگىر قەبىلىلىرى كېلىدۇ. ئوغۇزخاننىڭ كىچىك ئوغلى دېڭىزخاندىن بولسا يىغدىر، بۈگدۈز، يۇۋا ۋە قىنىق قەبىلىرى كېلىدۇ.

ئوغۇزلارنىڭ ئاۋجۇق قانىتىدىن كەلگەن قەبىلىلەردىن يۇۋا قەبىلىسى قارا قويۇنلۇ دۆلىتىنى، قىنىق قەبىلىسى بۈيۈك سەلچۇقلار دۆلىتىنى، يۈرەگىر قەبىلىسى رامىزان ئوغۇللىرى بەگلىكىنى، بايىندىر قەبىلىسى ئاققويۇنلۇ دۆلىتىنى قۇرىدۇ. بوزوك قانىدىن كەلگەن ئاۋشار قەبىلىسى گەرمىيان ئوغۇللىرى ۋە قارامان ئوغۇللىرى، قايىلار بولسا، ئوسمانلى دۆلىتىنى قۇرۇپ چىقىدۇ.

.......................................................................................

بۇ يەردە تەكىتلىنىشى كېرەك بولغان نۇقتا، ئوسمانلىلارنىڭ ئۆزلىرىنى قايىلارغا باغلاش ئىستىكىدۇر. چۈنكى سۇلتان ئىككىنچى مۇرات مەزگىلىدە، بولۇپمۇ 14- ۋە 15- ئەسىرلەر بويىچە ئوتتۇرا ئاسىيالىق ئىسلامىيەتنى يېڭى قوبۇل قىلغان كۆپلىگەن تۈركمەنلەر ئىران – خۇراسان يولى ئارقىلىق ئانادولۇغا كېلىدۇ. ئۇلارنىڭ ئىچىدە كونا ئېتىقادلىرىنى ساقلاپ قالغانلارمۇ بار ئىدى. شۇنىڭ ئۈچۈن قەدىمكى ئوغۇز ئەنئەنلىرى كۈچلۈك شەكىلدە داۋاملىشىدۇ. ئوسمانلىلارمۇ بۇ كىشىلەر ئۈستىدىكى ھۆكۈمرانلىقىنى قانۇنلاشتۇرۇش ئۈچۈن، ئوغۇزخاننىڭ چوڭ ئوغلى قايىنىڭ نەسلىدىن ئىكەنلىكلىرىگە دائىر شەجەرىلىرىنى يازىجىزادەگە ئوخشاش تارىخچىلارنىڭ ۋاسىتى بىلەن ئىلگىرى سۈرىدۇ. ھازىرقى كۈندە مەزكۇر شەجەرە بىر قىسىم تارىخچىلار تەرىپىدىن ئۇيدۇرما دەپ قارالسىمۇ، مۇھىم بولغىنى ئوسمانلىلارنىڭ ئوغۇز ئەنئەنىسى ۋە ئادەتلىرىنى ئالدىنقى پىلانغا چىقىرىش ئارقىلىق ئوغۇزخانغا ئوخشاش تۈركمەنلەرنى بىرلەشتۈرۈش ئۈچۈن كۆرسىتىلگەن تىرىشچانلىق ئىكەنلىكىنى ئالاھىدە تەكىتلەش لازىم.

ئوسمانلىلار گەرچە ئوغۇز ئەنئەنىلىرىدىن پايدىلىنىپ تۇرۇپ تۈركمەنلەر ئۈستىدىكى ھۆكۈمدارلىقىنى قانۇنلاشتۇرغان بولسىمۇ، قەبىلىۋازلىق قىلىشتەك ئەرزىمەس سىياسەتلەرنى يولغا قويمىغانىدى. باشقا ئوغۇز قەبىلىلىرىنى باغرىغا قانداق باسقان بولسا، قۇرغان دۆلىتىدە تۈركىي قەۋملەرگىمۇ ئورۇن بېرىدۇ. ھەتتا ئىسلامىيەتنى قوبۇل قىلغان، ھەق دىنغا ئىمان كەلتۈرگەن بارلىق كىشىلەرگە قۇرۇلغان ئىمپېراتورلۇق ئىچىدىن ئورۇن بېرىدۇ. بۇنىڭ نەتىجىسىدە قىسقا مۇددەت ئىچىدە كېڭەيگەن ئوسمانلىلار كۆچمەن ھاياتتىن ئولتۇراق ھاياتقا ئۆتۈش يولىنى تاللايدۇ. چۈنكى كۆچمەنلىك تەشكىلاتلىنىش، دۆلەتلىشىش سۈرئىتىنى قانچىلىك ئاشۇرسا، ئەينى شەكىلدە بۇ قورۇلمىنى مۇھاپىزەت قىلىشتا دۆلەتنىڭ يىمىرىلىشى سۈرئىتىنىمۇ شۇنچىلىك ئاشۇرىدۇ. شۇنىڭ ئۈچۈن ئوسمانلىلار بەگلىكتىن دۆلەتكە ئۆتۈش مۇساپىسىدە كۆچمەن ئوغۇز قەبىلىلىرىنى ئولتۇراقلىشىش تۈزۈمى دائىرىسىگە كىرگۈزۈپ، ئۇلارنى ئولتۇراق ھاياتقا ئۆتۈشكە رىغبەتلەندۈرىدۇ. بۇ ئارقىلىق نوپۇسىنى تىزىمغا ئېلىش بىلەن بىرگە، باج كىرىمىنى تېخىمۇ مۇھىم ھالغا كەلتۈرىدۇ. بۇلارنىڭ نەتىجىسىدە دۆلەت سۈرئەت بىلەن كېڭىيىپ ئىمپېراتورلۇققا ئايلىنىدۇ. ئوسمانلىلار ئۈچۈن قايى قەبىلىسىدىن بولۇش، تۈركمەنلەر ئىچىدە ئوغۇز ئەنئەنىسىدىن پايدىلىنىپ ھاكىمىيەت تەلەپ قىلىدىغانلارغا قارشى كۈچلۈك بىر كوزىر ئىدى. لېكىن ئوسمانلى دەۋرىدىمۇ، زامانىمىزدىمۇ ئوغۇزلارنىڭ 24 قەبىلىسىدىن كەلگەن يەر – جاي ناملىرى، كىشى ئىسىملىرىنى ئانادولۇنىڭ كۆپلىگەن جايلىرىدا ئىزچىل ھالدا ئۇچراپ تۇرىدۇ.