Gonggong
 | |
| Kashf etilishi | |
|---|---|
| Kashf etilgan |
Megan Schwamb Michael E. Brown David L. Rabinowitz |
| Kashfiyot sayti | Palomar rasadxonasi |
| Kashf etilgan sanasi | 17-iyul 2007-yil |
Kichik sayyora tasnifi |
(225088) Gun-gun |
| Kimning sharafiga nomlangan | 共工 Gònggōng |
Muqobil nomlari |
2007 OR 10 |
| Mehvar tasnifi | |
| Davr 17-dekabr 2020-yil (2459200.5) | |
| Ekssentrisiteti | 0.49943 |
| Oʻrtacha anomaliya | 106.496° |
| Chekinish | 30.6273° |
| Orbital tugun uzunligi | 336.8573° |
| Perigeliy vaqti | 1857-Feb-17 |
| Perigeliy argumenti | 207.6675° |
| Tabiiy yoʻldoshlari soni | 1 (Xiangliu) |
| Fizik tasnifi | |
| Oʻrtacha diametri | 1230±50 km |
| Oʻrtacha radiusi | 615±25 km |
| Siqiqligi |
0.03 (for a rotation period of 22.4 h) 0.007 (for a rotation period of 44.81 h) |
| Massasi | (1.75±0.07)×1021 kg |
| Zichlik | 1.74±0.16 g/cm3 |
| Aylanish davri |
22.40±0.18 h or 44.81±0.37 h (ambiguous, but 22.4 h more likely) |
| Albedo | 0.14±0.01 |
Spektral turi |
B−V=1.38±0.03 V−R=0.86±0.02 V−I=1.65±0.028 |
Gun-gun (rasmiy ravishda 225088 Gun-gun; vaqtinchalik belgisi 2007 OR 10) - Neptun ortidagi tarqalgan diskning aʼzosi boʻlgan karlik sayyora. U juda eksantrik va qiya orbitaga ega bo'lib, u Quyoshdan 34–101 astronomik birlik (5,1–15,1 milliard kilometr; 3,2–9,4 milliard mil) oralig'ida uzoqlikda joylashgan. 2019-yil holatiga ko'ra, uning Quyoshdan masofasi 88 a.b. ni tashkil etadi. Gun-gun 3:10 da Neptun bilan orbital rezonans hosil qiladi, bunda Neptun o'z orbitasini 10 marta aylanganda, Gun-gun Quyosh atrofida uch marta aylanadi. Gun-gun 2007-yil iyul oyida amerikalik astronomlar Megan Shvamb, Maykl Braun va Devid Rabinovits tomonidan Palomar rasadxonasida kashf etilgan va bu kashfiyot 2009-yil yanvar oyida e'lon qilingan.
Diametri taxminan 1230 km (760 milya) boʻlgan Gun-gun Plutonning yo'ldoshi Xaronning o'lchamidadir va maʼlum boʻlgan beshinchi yirik Neptun orti obyektidir. O'zining tortishish kuchi ostida plastik holatda bo'lishi uchun etarlicha massiv va shuning uchun mitti sayyora hisoblanadi. Gun-gunning katta massasi metanning zaif atmosferasini ushlab turishga imkon beradi, garchi bunday atmosfera asta-sekin kosmosga chiqib ketsa ham. Obyekt betartiblik, toshqinlar va Yerning egilishi uchun masʼul boʻlgan Xitoy suv xudosi Gònggōng sharafiga shunday nomlangan. Bu nom uning kashfiyotchilari tomonidan 2019-yilda obyektga nom tanlashda yordam berish maqsadida keng jamoatchilik uchun onlayn so'rov o'tkazganida tanlandi va Gun-gun nomi g'alaba qozondi.
Gun-gun qizil rangga ega, bu uning yuzasida tolinlar deb ataladigan organik birikmalar mavjudligi bilan bog'liq. Uning yuzasida suv muzlari ham mavjud bo'lib, bu uzoq o'tmishdagi kriyovulqon faollikning qisqa davriga ishora qiladi. Gun-gun odatda boshqa Neptun orti obyektlariga nisbatan o'z o'qi atrofida sekin aylanadi. Uning aylanish davri 22 soatni tashkil etadi. Gun-gunning sekin aylanishiga uning tabiiy yo'ldoshi (Xiangliu) tomonidan taʼsir qiladigan kuchlar sabab boʻlgan bo'lishi mumkin.
Kashf etilishi
[tahrir | manbasini tahrirlash]
Gun-gun amerikalik astronomlar Megan Shvamb, Maykl Braun va Devid Rabinovits tomonidan 2007-yil 17-iyulda kashf etilgan.[1] Bu kashfiyot Palomar Uzoq Quyosh tizimi tadqiqotining bir qismi boʻlib, Sedna mintaqasida, 50 a.b. dan ortiq masofadagi obyektlarni topish uchun oʻtkazilgan tadqiqot. Ushbu tadqiqot Samuel Oschin teleskopi yordamida San-Diego, Kaliforniya yaqinidagi Palomar rasadxonasida oʻtkazilgan. Shvamb miltillash texnikasidan foydalangan holda tasvirlarni solishtirish orqali Gun-gunni aniqladi. Topilgan tasvirlarda Gun-gun sekin harakat qilgani koʻrinib, bu uzoqdagi obyekt ekanligini koʻringan. Bu kashfiyot Shvambning doktorlik dissertatsiyasining bir qismi edi. Oʻsha paytda Shvamb Kaliforniya Texnologiya Institutida Maykl Braunning aspiranti edi.
Gun-gun 2009-yil 7-yanvarda Kichik sayyora elektron doiralarida rasman eʼlon qilindi.[2] Keyin unga vaqtinchalik 2007 OR 10 nomi berildi, chunki u 2007-yil iyul oyining ikkinchi yarmida kashf etilgan. Uning oxirgi harfi va raqamlari. Belgilanishi shuni koʻrsatadiki, bu iyul oyining ikkinchi yarmida topilgan 267-obyektdir. 2017-yil aprel holatiga koʻra, u 13 ta qarama-qarshilik orqali 230 marta kuzatilgan va ikkita oldingi tasvirda aniqlangan, eng birinchi tasvir La Silla rasadxonasi tomonidan 1985-yil 19-avgustda olingan.
Nomlanishi
[tahrir | manbasini tahrirlash]Obyekt Xitoy mifologiyasidagi suv xudosi Gun-gun sharafiga nomlangan.[3] Gun-gun mis va temirdan yasalgan, qizil sochli odam boshi (yoki baʼzan tanasi) va ilonning tanasi yoki dumi sifatida tasvirlangan. Afsonalarga koʻra Gun-gun surgunga yuborilgunga qadar betartiblik va falokat yaratish, suv toshqini va Yerni egish uchun javobgar deb hisoblangan. Gun-gunga koʻpincha uning vaziri Siangliu hamroh boʻladi, u toʻqqiz boshli zaharli ilon yirtqich hayvon, u ham suv toshqini va vayronagarchilikka sabab boʻlgan.
Rasmiy nomlanishidan oldin Gun-gun Quyosh tizimidagi eng katta nomsiz obyekt boʻlgan. Dastavval Gun-gun kashf etilgandan soʻng, Braun obyekt muzli Xaumea toʻqnashuvi oilasining aʼzosi boʻlishi mumkinligi haqidagi taxminiga asoslanib, taxminiy oq rangi uchun unga „Oq qor“ laqabini berdi. Oʻsha vaqtga kelib Braun jamoasi yana yettita yirik trans-Neptuniya obyektini topdi, ular birgalikda „etti mitti“ deb ataladi: 2002-yilda Kvavar, 2003-yilda Sedna, 2004-yilda Xaumea, Salasiya hamda Ork, Makemake va Erida 2005-yil. Biroq, Gun-gun Kvavar bilan solishtirish mumkin boʻlgan darajada qizgʻish boʻlgani uchun uning taxallusi olib tashlandi.
Gun-gunning kashf etilishi va eʼlon qilinganidan soʻng, Braun uni nomlashni oʻylamadi, chunki uni katta oʻlchamiga qaramay, uni diqqatga sazovor narsa deb hisoblamadi. Keyinchalik Braun 2011-yilda suv muzining kashf etilishi va uning yuzasida metan mavjudligini hisobga olgan holda, u endi nom berish uchun etarli maʼlumotga ega ekanligini eʼlon qildi, bu esa keyingi oʻrganishni talab qilish uchun yetarlicha eʼtiborga loyiqdir. 2016-yilda Kepler kosmik kemasi Gun-gun oʻlchamini qayta koʻrib chiqqanidan soʻng, Shvamb Gun-gunni nomlash huquqiga ega ekanligini, uning katta oʻlchamini tan olishini va Gun-gunning xarakteristikalari ularni aks ettirish uchun nom berilishi uchun yetarlicha aniqlik bilan maʼlum ekanligini oqladi.[4]
2019-yilda Gun-gun kashfiyotchilari keng jamoatchilik uchun uchta nomdan birini tanlash uchun onlayn soʻrov oʻtkazdilar: Gun-gun (xitoycha), Xolle (nemis) va Vili (skandinaviya). Bular kashfiyotchilar tomonidan Xalqaro Astronomiya Ittifoqining (XAI) kichik sayyora nomlash mezonlariga muvofiq tanlangan. Kashfiyot guruhi 2019-yil 29-may kuni 280 000 ovozning 46 foizini qoʻlga kiritgan Gun-gunni gʻolib deb eʼlon qildi.
Xitoycha 共 qòng harfini ilon dumi bilan birlashtirgan ramz Gun-gun belgisi Denis Moskovits[5] tomonidan ishlab chiqilgan va asosan astronomlar tomonidan qoʻllanadi.
Orbita
[tahrir | manbasini tahrirlash]
Gun-gun Quyosh atrofida oʻrtacha 67,5 a.b. masofada aylanadi va 554 yilda toʻliq aylanib chiqadi. Gun-gun orbitasi ekliptikaga juda moyil bo'lib, orbital moyilligi 30,7 daraja. Uning orbitasi ham juda eksantrik boʻlib, oʻlchangan orbital ekssentrikligi 0,50 ga teng. Gun-gun 1857-yilda perigeliyga yetib keldi va hozirda Quyoshdan uzoqroqda, oʻz afeliyasi tomon harakatlanmoqda. Gun-gun orbitasining davri, moyilligi va ekssentrikligi Quyosh tizimidagi boshqa yirik jismlarga qaraganda ancha og'irdir. Kichik sayyoralar markazi uni eksantrik va uzoq orbitasi uchun tarqoq disk obyekti sifatida ko'rsatadi. Deep Ecliptic Survey Gun-gun orbitasi Neptun bilan 3:10 rezonansda bo'lishini ko'rsatadi; Gun-gun Neptun tomonidan bajarilgan har o'nta orbita uchun Quyosh atrofida uchta orbitani yakunlaydi. 2021-yil holatiga ko'ra, Gun-gun Quyoshdan taxminan 89 a.b. masofada joylashgan[6] va soniyasiga 1,1 kilometr (soatiga 2500 milya) tezlikda uzoqlashmoqda.
Yorqinlik
[tahrir | manbasini tahrirlash]Gun-gun mutlaq kattaligi (H) 2,34 ga ega, bu uni maʼlum boʻlgan yettinchi eng yorqin Neptun orti obyekti hisoblanadi. U Orkdan (H=2,31; D=917 km) xiraroq, lekin Kvavardan (H=2,82; D=1110 km) yorqinroq.
Quyoshdan 88 a.b. uzoqlikda boʻlgan Gun-gunning koʻrinadigan kattaligi atigi 21,5[7]va shuning uchun uni Yerdan oddiy koʻz bilan koʻrish juda qiyin. Quyoshga mitti sayyora Erisga qaraganda yaqinroq boʻlsa-da, Gun-gun xiraroq koʻrinadi, chunki Eridaning albedosi balandroq va koʻrinib turgan magnitudasi 18,8 ga teng.[8]
Sirt va spektrlar
[tahrir | manbasini tahrirlash]Gun-gun yuzasi 0,14 ga teng albedoga ega. Gun-gunning sirt tarkibi va spektri Kvavarnikiga oʻxshash boʻlishi kutilmoqda, chunki bu ikkala obyekt ham qizil rangga ega va ularning spektrlarida suv muzi va ehtimol metan belgilari namoyon.[9] Gun-gunning aks ettirish spektri birinchi marta 2011-yilda infraqizil toʻlqin uzunliklarida Chilidagi Las Kampanas observatoriyasidagi Magellan Baade teleskopidagi Folded port InfraRed Echelletta (FIRE) spektrografi yordamida oʻlchangan.[10] Gun-gun spektri 1,5 mkm va 2 mkm toʻlqin uzunliklarida keng yutilish zonalari bilan birga kuchli qizil spektral nishabni koʻrsatadi, yaʼni Gun-gun bu toʻlqin uzunliklarida koʻproq yorugʻlikni aks ettiradi. Xabbl kosmik teleskopining Keng maydon kamerasi 3 asbobidan olingan qoʻshimcha fotometrik oʻlchovlar 1,5 mkm da oʻxshash yutilish diapazonlarini koʻrsatadi,[10] bu suv muzining oʻziga xos xususiyati boʻlib, koʻpincha katta Koyper belbogʻida uchraydigan moddadir.[11] Gun-gun yuzasida suv muzining mavjudligi kriovulqonizmning qisqa davrini nazarda tutadi. Uzoq oʻtmishda, suv uning ichki qismidan otilib chiqib, uning yuzasiga toʻplangan va keyinchalik muzlagan.[12]
Gun-gun, koʻrinadigan va yaqin infraqizilda maʼlum boʻlgan eng qizgʻish Neptun orti obyektlaridan biridir. Uning qizil rangi yuzasida katta miqdorda suv muzi boʻlgan obyekt uchun kutilmagan boʻlib, odatda neytral rangga ega, shuning uchun Gun-gun dastlab „Oq qor“ laqabini olgan. Gun-gun rangi uning yuzasida metan mavjudligini nazarda tutadi, garchi u maʼlumotlarning past signal-shovqin nisbati tufayli Gun-gun spektrida toʻgʻridan-toʻgʻri aniqlanmagan boʻlsa-da. Metan muzining mavjudligi uning rangini, quyosh nurlanishi va metanning fotolizi natijasida tolinlar deb nomlanuvchi qizil rangli organik birikmalar hosil qiluvchi kosmik nurlar yuzaga keladi. 2015-yilda Gun-gun infraqizil spektrining kuzatuvlari 2,27 mkm da yutilish xususiyatini aniqladi, bu uning yuzasida nurlanish mahsulotlari bilan birga metanol mavjudligini koʻrsatadi.[13] Gun-gunning katta oʻlchami boshqa uchuvchi moddalar, jumladan ammiak, uglerod oksidi va, ehtimol, azotning iz miqdorini saqlab qolish ehtimoli borligini bildiradi, buni deyarli barcha Neptun orti obyektlari oʻz mavjudligi davomida yoʻqotadi.
Atmosfera
[tahrir | manbasini tahrirlash]Gun-gun yuzasida tolinlarning mavjudligi Kvavarga oʻxshash zaif metan atmosferasining mavjudligini anglatadi. Gun-gun vaqti-vaqti bilan Kvavarga qaraganda Quyoshga yaqinroq boʻlsa-da, u yerda u metan atmosferasi bugʻlanishi uchun yetarlicha issiq boʻlsada, lekin uning nisbatan kattaroq massasi metanni ushlab turishga imkon beradi. Afelion davrida metan boshqa uchuvchi moddalar bilan birga Gun-gun yuzasida kondensatsiyalanib, uzoq muddatli nurlanishga imkon beradi, aks holda sirt albedosining pasayishiga olib kelardi. Pastki yuza albedo azot kabi oʻta uchuvchan moddalarning yoʻqolishiga yordam beradi, chunki pastki albedoda koʻproq yorugʻlik soʻrilishiga toʻgʻri keladi. Shunday qilib, Gun-gun atmosferasidagi azot miqdori metan saqlanib qolgan holda izsiz miqdorda kamayishi kutilmoqda.
Gun-gun paydo boʻlganidan koʻp oʻtmay, kriyovulqon faollik bilan birga yanada muhim atmosferaga ega boʻlgan deb taxmin qilinadi. Bunday kriovulqon faollik qisqa boʻlishi kutilmoqda va natijada atmosfera vaqt oʻtishi bilan asta-sekin qochib ketdi. Azot va uglerod oksidi kabi uchuvchi gazlar yoʻqolgan, metan kabi kamroq uchuvchi gazlar esa hozirgi zaif atmosferada qolishi mumkin.
Hajmi
[tahrir | manbasini tahrirlash]| Yil | Diametr | Usul |
|---|---|---|
| 2010 | 1,752 km | issiqlik |
| 2011 | 1,200+300 −200 km |
eng mos albedo |
| 2012 | 1,280±210 km | issiqlik |
| 2013 | 1,142+647 −467 km |
issiqlik |
| 2013 | 1,290 km | radiometrik |
| 2016 | 1,535+75 −225 km |
issiqlik |
| 2018 | 1,230±50 km | radiometrik |
2019-yil holatiga koʻra, Gun-gun diametri 1230 km (760 milya) boʻlib, radiometrik oʻlchovlar, uning hisoblangan massasi va boshqa shunga oʻxshash jismlarga oʻxshash zichlikka ega deb taxmin qilinadi. Bu Gun-gunni Pluton, Erida, Xaumea va Makemakedan keyin beshinchi eng katta Neptun orti obyektiga aylantiradi. Gun-gun taxminan Pluton yoʻldoshi Xaronning oʻlchamiga teng.
Xalqaro Astronomiya Ittifoqi (XAI) 2008-yilda Makemake va Xaumea mitti sayyora deb qabul qilinganidan beri, 2009-yilda Gun-gun eʼlon qilinishidan oldin qoʻshimcha mitti sayyoralarni rasman qabul qilish imkoniyatini koʻrib chiqmagan. Mutlaq kattaligi +1 dan yorqinroq boʻlgan Gun-gun mitti sayyora deb hisoblanishi uchun yetarlicha katta hisoblanadi. 2016-yilda Kepler kosmik kemasining birgalikdagi kuzatuvlari va Gersheldan olingan arxiv termal emissiya maʼlumotlari Gun-gun ilgari taxmin qilinganidan ancha katta ekanligini koʻrsatdi. Bunda olingan maʼlumotlar Gun-gunni Makemake (1430 km (890 mil)) dan kattaroq, Erida va Plutondan keyin uchinchi eng katta Neptun orti obyektiga aylantirardi. 2018-yildagi keyingi oʻlchovlar Gun-gun hajmini qayta koʻrib chiqdi 1230 ± 50 km (764 ± 31 mil), uning sunʼiy yoʻldoshi orbitasidan olingan Gun-gun massasi va zichligiga asoslanib, koʻrish yoʻnalishi deyarli qutbda ekanligi aniqlangan. Ushbu oʻlchamdagi taxmin bilan Gun-gun yana beshinchi eng katta Neptun orti obyekti hisoblanadi.
Massa va zichlik
[tahrir | manbasini tahrirlash]Gun-gun, Erida, Pluton, Xaumea va Makemakedan keyin beshinchi eng katta Neptun orti obyektidir. Massasi 1.586×1021 kg (3.497×1021 lb) va zichligi 1.702 g/cm3 ga teng boʻlib, Xarondan biroz massivroq va zichroq. Katta oʻlchami, massasi va zichligi tufayli Gun-gun aylanishi tufayli biroz yassilangan MakLaurin sferoidi shaklini olgan holda gidrostatik muvozanatda deb taxmin qilinmoqda.
Gun-gunning aylanish davri birinchi marta 2016-yil mart oyida Kepler kosmik teleskopi yordamida uning yorqinligidagi oʻzgarishlarni kuzatish orqali oʻlchandi. Kepler tomonidan kuzatilgan Gun-gun yorugʻlik egri chizigʻi amplitudasi kichik, yorqinligi atigi 0,09 magnitudaga oʻzgarib turadi. Kepler kuzatuvlari noaniq qiymatlarni berdi, aylanish davri hisoblashlar natijasida 22,4 ± 0,18 soat deb topildi. Uning aylanish qutb orientatsiyasi uchun eng mos modelga asoslanib, eng aniq qiymati 22,4 ± 0,18 soat deb hisoblanadi. Gun-gun boshqa Neptun orti obyektlariga nisbatan sekin aylanadi.
Tabiiy yoʻldoshi
[tahrir | manbasini tahrirlash]2016-yil mart oyida Gun-gunning gʻayrioddiy sekin aylanuvchi ekanligi aniqlangandan soʻng, tabiiy yoʻldosh uni oqim kuchlari orqali sekinlashtirgan boʻlishi mumkinligi ehtimoli koʻrib chiqildi. Gun-gun orbitasidagi mumkin boʻlgan tabiiy yoʻldosh belgilari Csaba Kiss va uning jamoasini Xabbl arxividagi Gun-gun kuzatuvlarini tahlil qilishga olib keldi. Ularning 2010-yil 18-sentyabrda olingan Xabbl suratlarini tahlil qilishlari natijasida Gun-gun orbitasida kamida 15 000 km (9 300 milya) masofada aylanib yurgan tabiiy yoʻldosh aniqlangan. Bu kashfiyot 2016-yil 17-oktyabrda Sayyorashunoslik fanlari boʻlimi yigʻilishida eʼlon qilingan. Sunʼiy yoʻldoshning diametri taxminan 100 km (62 mil) va orbital davri 25 kun. 2020-yil 5-fevralda tabiiy yoʻldosh Xitoy mifologiyasida Gun-gun bilan birga boʻlgan toʻqqiz boshli zaharli ilon yirtqich hayvon sharafiga rasman Siangliu deb nomlandi. Bu nom Gun-gunning oʻzi rasman nomlanishi bilan bir vaqtda paydo boʻldi.
Manbalar
[tahrir | manbasini tahrirlash]- ↑ „(225088) Gonggong = 2007 OR10“. https://www.minorplanetcenter.net/. Minor Planet Center. International Astronomical Union. Qaraldi: 30-may 2022-yil.
- ↑ „MPEC 2009-A42 : 2007 OR10“. https://minorplanetcenter.net/. Minor Planet Center. International Astronomical Union. Qaraldi: 30-may 2022-yil.
- ↑ Schwamb, M „The People Have Voted on 2007 OR10's Future Name!“. http://www.planetary.org/. Qaraldi: 30-may 2022-yil.
- ↑ Dyches, P „"2007 OR10: Largest Unnamed World in the Solar System“. http://www.jpl.nasa.gov/. Qaraldi: 30-may 2022-yil.
- ↑ „Symbols for large trans-Neptunian objects“. Suberic.net (2013-yil 3-iyul). Qaraldi: 2018-yil 22-mart.
- ↑ „AstDyS-2, Asteroids - Dynamic Site“. https://newton.spacedys.com/. Asteroids Dynamic Site. Qaraldi: 31-may 2022-yil.
- ↑ „(225088) Gonggong Observation Prediction“. https://web.archive.org/. Asteroids Dynamic Site. Department of Mathematics, University of Pisa, Italy. 2019-yil 24-mayda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 31-may 2022-yil.
- ↑ Sinnott, Roger W „What's my naked-eye magnitude limit?“. https://www.skyandtelescope.com/. Qaraldi: 31-may 2022-yil.
- ↑ Brown, M. E. (May 2012) „The compositions of Kuiper belt objects“. http://web.gps.caltech.edu/. Qaraldi: 31-may 2022-yil.
- ↑ 10,0 10,1 Brown, M. E. „The Surface Composition of Large Kuiper Belt Object 2007 OR10“. http://web.gps.caltech.edu/. Qaraldi: 31-may 2022-yil.
- ↑ Brown, M. E.; Schaller, E. L., Fraser, W. C (May 2012). „The compositions of Kuiper belt objects“ (PDF). The Astrophysical Journal. Qaraldi: 31-may 2022-yil.
{{cite magazine}}: CS1 maint: date format () CS1 maint: multiple names: authors list () - ↑ „Physical and dynamical characteristics of icy "dwarf planets" (plutoids)“. https://www.cambridge.org/. Proceedings of the International Astronomical Union. Qaraldi: 31-may 2022-yil.
- ↑ Holler, B. J.; Young, L. A.; Bus, S. J., Protopapa „Methanol ice on Kuiper Belt objects 2007 OR10 and Salacia: Implications for formation and dynamical evolution“. https://meetingorganizer.copernicus.org/. European Planetary Science Congress 2017. Qaraldi: 31-may 2022-yil.