Prof. Dr. Musa Kazım Arıcan: 1970 yılında Hatay Dörtyol’da doğdu. İlk, İmam-Hatip orta ve lise öğreniminin ardından 1994 yılında Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesini bitirdi. Aynı üniversitenin Sosyal Bilimler Enstitüsü Felsefe ve Din Bilimleri Anabilim Dalında yüksek lisansını 1996’da ve doktorasını 2003’de tamamladı. 1994-95 yılında MEB’de (Ergani İmam-Hatip Lisesi) öğretmenlik yaptı. 1995 yılında araştırma görevlisi olarak girdiği Din Felsefesi Anabilim dalında, 2003-2010 yılları arasında da yardımcı doçent olarak çalışmalarını sürdürdü. Nisan 2010’da doçent oldu. Mayıs 2015’te Profesörlüğe atandı. 17.01.2012 tarihinden itibaren Ankara Yıldırım Beyazıt Üniversitesi İnsan ve Toplum Bilimleri Fakültesi Felsefe Bölümü Türk İslâm Düşüncesi Anabilim Dalı Öğretim Üyesi olarak çalışmakta ve Bölüm Başkanlığı görevini sürdürmektedir. 2015 yılı Haziran ayından itibaren yaklaşık beş (5) ay kadar Ankara Sosyal Bilimler Üniversitesinde Rektör Vekili olarak görev yaptı. 2015 yılı Kasım ayından itibaren Ankara Yıldırım Beyazıt Üniversitesinde Rektör Yardımcısı olarak görev yapmaktadır. Akademik hayatın yanında Sivil Toplum Kuruluşlarında da görevler üstlenmektedir. İki dönem Türk Felsefe Derneği Yönetim Kurulu Üyeliği yanında 2014 yılından itibaren Ankara Pursaklar Kent Konseyi Başkanlığı ve Mart 2016’dan beri Türkiye Yazarlar Birliği Genel Başkanlığı görevlerini yürütmektedir. Evli ve üç çocuk babasıdır. Doç. Dr. Mehmet Vural: Gazi Üniversitesi İİBF Siyaset Bilimi ve Kamu Yönetimi Bölümünden (1987) ve Ankara Üniversitesi İlâhiyat Fakültesinden mezun oldu (1992). Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Felsefe ve Din Bilimleri (İslâm Felsefesi) Anabilim Dalında Yüksek Lisans (1994), Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Felsefe Anabilim Dalında ikinci bir Yüksek Lisans (1997) ve Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Felsefe ve Din Bilimleri (İslâm Felsefesi) Anabilim Dalında Doktora yaptı (1998). Mezuniyetinden sonra Kırıkkale Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi Felsefe Bölümüne Araştırma Görevlisi olarak atandı ve 1994-2004 yılları arasında burada görev yaptı. 2004-2011 yılları arasında MEB ve TBMM’de çalıştı. 2011 yılında Ankara Yıldırım Beyazıt Üniversitesinde yardımcı doçent, 2012 yılında da doçent oldu. 2011 yılından itibaren Ankara Yıldırım Beyazıt Üniversitesi İnsan ve Toplum Bilimleri Fakültesi Felsefe Bölümünde öğretim üyesi olarak görev yapmaktadır. Yard. Doç. Dr. Muhammed Enes Kala: 1984 yılında Adanalı bir ailenin çocuğu olarak Konya’da doğdu. Babasının memuriyeti sebebiyle ilk ve orta öğrenimini güzel Anadolu’nun şirin okullarında tamamladıktan sonra Ankara Tevfik İleri Anadolu İmam-Hatip Lisesini bitirdi. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesini 2006 yılında “Aristoteles’in Kendinden Önceki Filozofları Değerlendirmesi” başlıklı tezle tamamladı. Mezuniyetinden sonra Milli Eğitim Bakanlığı bünyesinde öğretmenlik yapmış ardından Talim ve Terbiye Kurulunda bir süre görev almıştır. Milli Eğitim Bakanlığı yurtdışı öğrenim bursunu kazanarak 2009 yılında Liverpool Üniversitesi Felsefe Bölümünde “A Study of Rousseau’s Concept of The General Will, with Reference to The Distinction Between Positive and Negative Liberty” başlıklı tezle yüksek lisansını bitirmiştir. Aynı yıl, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Felsefe ve Din Bilimleri Bölümünde “Aritoteles, İbn Sînâ ve Ravaisson’da Ahlak-Alışkanlık İlişkisi” adlı tezle ikinci yüksek lisans eğitimini de tamamlamıştır. 2009 yılında Pakistan Karaçi Üniversitesi Uluslararası İlişkiler Bölümünden derece de alan Muhammed Enes Kala, 12 Mart 2015 tarihinde “Erdem ve Ödev Ahlâklarına Yeni Yaklaşımlar: David Ross ve Alasdair MacIntyre” başlıklı tezle doktora derecesini almıştır. Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Radyo, Televizyon ve Sinema Bölümünde ikinci doktora öğrenimine de devam etmektedir. Halen Ankara Yıldırım Beyazıt Üniversitesi İnsan ve Toplum Bilimleri Fakültesi Felsefe Bölümünde öğretim üyesi olarak çalışmakta ve bazı sivil toplum kuruluşlarının yönetiminde bulunmaktadır. Muhammed Enes Kala’nın editörlüğünde bulunduğu kitaplar dışında akademik dergilerde makaleleri, bildirileri ve çevirileri yayımlanmıştır. TRT Diyanet ekranlarında Divan isimli programı yöneten Kala, evlidir ve iki çocuk babasıdır. DÜŞÜNCE ve GELENEK Editörler: Prof. Dr. Musa Kazım Arıcan Doç. Dr. Mehmet Vural Yard. Doç. Dr. Muhammet Enes Kala H E C E YAY I N L A R I Hece Yayınları: 396 İnceleme Birinci Basım: Ağustos 2016 © Hece Yayınları Kapak Tasarımı ve Teknik Hazırlık: Sarakusta “Makaleler alfabetik sıraya göre yerleştirilmiştir.” Baskı: Dumat Ofset www.dumat.com.tr ISBN: 978-605-9279-95-6 HECE YAYINLARI Konur Sokak No: 39/1-2 Kızılay/Ankara Yazışma: P.K. 79 Yenişehir/Ankara Telefon: (0 312) 419 69 13 Fax: (0 312) 419 69 14 www.hece.com.tr e-posta: hece@hece.com.tr İÇİNDEKİLER TAKDİM ................................................................................................... 7 AÇILIŞ KONUŞMALARI ....................................................................... 13 Prof. Dr. Metin Doğan ................................................................................. 15 Prof. Dr. Necati Öner ................................................................................... 18 Prof. Dr. Derya Örs ...................................................................................... 21 Prof. Dr. Musa Kazım Arıcan ....................................................................... 23 ANA ÇERÇEVE ....................................................................................... 27 İslâm Bilim Geleneğinin Tarihsel Epistemolojisi/Prof. Dr. Alparslan Açıkgenç ....29 İslâm Düşüncesinin Özgünlüğü/Prof. Dr. Bekir Karlığa............................... 58 Felsefe Bir Gelenek İşidir/Prof. Dr. Kenan Gürsoy......................................... 68 Yakın Tarihimizde Medeniyet Meselesi Hakkında Bazı Düşünceler/Prof. Dr. Mehmet Aydın ............................................................. 73 BEŞERÎ VE SOSYAL BİLİMLER............................................................ 99 Sosyolojide Din Olgusuna Yaklaşımlar ve İslâmî Bir Sosyolojinin Gerekliliği Üzerine/Doç. Dr. Alev Erkilet ................................................... 101 Medeniyetimizin Dayandığı Dünya Görüşü ve Değer Ölçüleri: İnsan Merkezli Yeni Bir Medeniyetin İnşa Felsefesi/Prof. Dr. Arif Ersoy .............. 114 Edebiyatın Düşüncesi ve Düşüncenin Edebiyatı/D. Mehmet Doğan ............ 184 1960’lı Yıllarda Türk Düşüncesinde Gelenek Sorunu/Prof. Dr. Kurtuluş Kayalı ............................................................... 194 Yunus’un Güncelliği/Doç. Dr. Levent Bayraktar ......................................... 206 Günümüz İslâm Düşüncesinin Bugünkü Modalitesi/Prof. Dr. Mehmet Bayrakdar ...................................................... 212 İslâm İktisat ve Finans Geleneğini Yeniden Düşünmek/Prof. Dr. Mehmet Bulut ............................................................ 222 Düşünce Geleneğinin Yeniden İhyası Üzerine Bir Proje: Bilginin İslâmîleştirilmesi/Doç. Dr. Mehmet Vural.................................................... 229 Küreselleşme/Prof. Dr. Murtaza Korlaelçi ................................................... 245 Kültür, Medeniyet ve Bilim/Prof. Dr. Şafak Ural ...................................... 275 TEMEL DOĞA BİLİMLERİ, MÜHENDİSLİK VE SANAT ................ 287 Türkiye’de Bilim Düşüncesinin Durumu Üzerine Gözlemler/Prof. Dr. Ahmet İnam ................................................................ 289 Felsefenin İmkânı: Divan Şiirinden Mimari Yapıya Mekân ve Hakikat/Prof. Dr. Cengiz Çakmak .............................................................. 293 Doğa Bilimleri Felsefesi Üzerine/Prof. Dr. Durmuş Günay .......................... 300 Mühendislikte Evrensellik ve Yerellik/Prof. Dr. Hasan Okuyucu ................. 312 Düşünce (Bakış Açısı) Değişimi Mühendislik Hesaplarında Çözüm Kümesini Büyütür mü?/Prof. Dr. Mete Gündoğan ..................................... 319 Değerlerin Oluşumunda Sanatın Yeri/Prof. Dr. Ömer Naci Soykan ............. 331 Şehir ve Medeniyet Tasavvuru/Prof. Dr. Sadettin Ökten .............................. 337 Evrensel Değeri Olan Bilgiyi: Neden Üretemiyoruz? Nasıl Üretiriz?/Prof. Dr. Seyit Mehmet Şen .................................................. 345 Mühendisliğin Kültürümüzdeki Temelleri ve Mühendisliğe Hizmet Eden Bilim İnsanlarımız/Prof. Dr. Ünal Çamdalı ....................................... 364 SAĞLIK VE TIP ................................................................................... 381 Sosyo-Kognitif Tutuşmanın Düşünce ve Davranış Kalıplarına Etkisi/Prof. Dr. Cafer Marangoz ................................................................. 383 Tıpta Vahdet Zamanı/Prof. Dr. Cemal Çevik .............................................. 422 Medeniyetimizden Tüm İnsanlığa Şifa Veren Bir Beslenme Modeli: Oruç ve Kısıtlamalı Beslenme/Prof. Dr. Fahri Bayıroğlu ............................ 432 Tıptan Kültüre/Prof. Dr. Orhan Deniz ....................................................... 442 Beslenme Davranışı: Geleneksel ve Modern Zaviyeden Mukayeseli Bir Nazar/Prof. Dr. Seyfullah Oktay Arslan ................................................. 449 Ek: Öğrencilerin Nazarından Şûramız/Merve Berivan Yaşa/Zehra Özdemir .. 466 İndeks ...................................................................................................... 469 TAKDİM Bir ülkenin söz sahibi olmasının, onun medeniyet tasavvurunun niteliğiyle bağlantılı olduğu makul şekilde iddia edilebilir. Medeniyet kavramı, içerisinde kurucu unsurları ihtiva ettiği gibi, bu unsurların bir “Ben-İdraki”ne dayandırılması, o medeniyete öz ve kıvam veren hususun başında gelmektedir. Bu çerçevede medeniyeti söz sahibi kıldıran güç, dış ve iç gerçekliği anlamlandırabilecek akli ile nakli kaynaklara sahip olması ve bu kaynakları kendisine mal etmesinde aranabilir. Kuşkusuz bu minvalde söz konusu medeniyetin dinamik gerçeklik tasavvurunu ifade edecek, taşıyacak ve güncelleyecek akli ağlara da sahip olması elzemir. Bu ağları en genel şekilde, gerçeklik/varlık dünyasını anlamlandırmaya çalışma, sonraki nesillere aktarma ve insanlığın faydasına sunma uğraşısının tezahür etmiş şekli olan bilimler kavramıyla ifade etmek mümkün olabilir. O halde medeniyet iddiasında bulunmak bir bakıma, gerçeklik tasavvurunu, o medeniyete ait ya da o medeniyet perspektifince şekil kazanan akli ve nakli kaynaklar ekseninde harekete geçirmekle elde edilebilir durmaktadır. Evrensellik iddiasının yerini, çoğunlukla pratik ve pragmatik gerekçelerle alan küreselleşme olgusu, böyle bir iddianın geçer7 liliğini, sorgulamaya açıyor gözükse de, hakikatin, hiçbir beşerî zihne ve medeniyete kendisini olduğu gibi sunmaması gerekçesiyle, hakikat yolunda doğruluk arayışının kıyamete kadar süreceğini ve hiçbir iddianın insanlığı icbar etmemesi gerekliliğinden hareketle çoğulcu medeniyet çerçevesini küreselleşme temayülüne şerh koyarak öne sürmek pekala mümkün görünmektedir. Tam bu çerçevede söz konusu medeniyet iddiasının sıhhati ve sürekliliği, denklemin değişmeyen tarafına Hakkı ve insanı koymasından geçecektir. Buraya kadar kavramsal temelini hazırlamaya çalıştığımız hak ve insan merkezli, çoğulcu medeniyet eksenini kabul eden ama kendi doğruluk iddiasını makuliyet üzerinde sürdüren ve çağın ruhunu okuyarak insanlığa bu özü tebarüz ettiren bir medeniyet tasavvuru ve bu tasavvurun fenomen sahada tezahür ettiği bir modelin yaşandığını ve adına İslâm medeniyeti dendiğini iddia edebilir ve gerekçeli olarak bu iddiayı savunabiliriz. Gerçi bu savunma da bir sorun alanını oluşturmaktadır. Savunulabilmeye ilişkin sorunun kendisi de gerçekleştirilen şûramızda kendisine yanıtlar aramıştır. Bu bağlamda bir düşünce geleneğimizin olup olmadığı sorusunu, artık eskimiş, bayatlamış ve bir faydaya işaret etmeyecek bir soru olarak almanın zamanının geldiğini düşünebiliriz. Zira ancak bu soruyu olumlayarak, günümüz disiplin dallarında zengin ve işlenmiş şekilde var olan ilmi/fikri birikimin temsili sorununu masaya yatırabiliriz. Kuşkusuz ilk soru da önemliydi ancak artık, kendi kaynaklarımıza ilişkin elde etmeye devam ettiğimiz birikimden hareketle çok zengin bir düşünce geleneğine sahip olduğumuz her zamankinden daha belirgin hale gelmiştir ve gelmeye devam etmektedir. Şu anda bu düşünce geleneği, yeniden yorumlanmayı, işaret ettiği sorunları bu geleneğin dayandığı birikimden hareketle çözümlenmeyi, hatta yanlışlanmayı ve medeniyeti Kur’an unsurlardan birisi olarak ben-idrakine dayalı şekilde bilim dallarımızda temsil edilmeyi beklemektedir. 8 Düşünce ve Gelenek Hak ve insan merkezli güç ve söylem iddiasında bulunmak, medeniyet iddiasıyla birlikte değerlendirilebiliyorsa, siyasi, sosyal, kültürel, ekonomik ve her şeyden öte ilmi boyutları kapsayan milli bir model önerisi her zamankinden daha önem taşımaktadır. Bu iddia, çoğulcu ve tahripkar olmayan medeniyet tasavvurunu esas alan iddia sahibini, diğer medeniyetlerin kazanımlarından istifadeye çağırsa da onlar karşısında zor durumda bırakmaz. Nitekim Selçuklu ve Osmanlı mirası bize siyasi, ilmi, sosyal, dini açılardan farklı kültürlerin kazanımlarını nasıl uzlaştırdığını, telif ettiğini ve tek bir potada nasıl erittiğini derin bir tecrübeyle göstermiştir. Ankara Yıldırım Beyazıt Üniversitesi Rektörlüğünce desteklenen 2126 numaralı Bilimsel Araştırma Projesi doğrultusunda gerçekleştirdiğimiz bu çalışma, medeniyet iddiasının bir görünümü olarak yorumlanabilen bilimler merkezinde, söz sahibi medeniyet olma fikrini fiili hale getirmenin imkanının, kendi düşünce geleneğimizin zenginliğinin sosyal, fen ve sağlık bilim dallarında temsili sorunu üzerinden tartışmaya açmıştır. Her ilim dalının kuşkusuz kendisine dair bir geleneği vardır ve bu gelenek başat kabul ettiği postulalar ve rasyonel önermeleri gerekçelendirme yolları çerçevesinde bir yerlere gönderimde bulunur. Sorunumuzun bizce asıl yanıtı, bu göndermenin/referans göstermenin kendi ilim/düşünce geleneğimize ne kadarının düştüğünün tespit edilmesi ve bilimler geleneğimizin günümüz dünyasında cari olan bilim disiplinlerinde temsilini yeniden bilimler geleneğimizi mevcut şartlar ve gerçeklik ekseninde güncelleyerek artırma yönünde aramaktır. Söz konusu çalışma bu konuya ilişkin bir farkındalığa işarette bulunmaktadır. Çalışmamızda kıymetli hocalarımız, temel doğa bilimleri, tıp, eğitim, ilahiyat, sosyoloji, mimari, mühendislik alanlarının felsefe ile olan ilişkisinin önemine işaret etmiş; felsefenin tüm bu bilimlerden ayrılamayacak bir yapıda olduğuna güçlü imalarda bulunmuştur. Bu çerçevede çalışmamızın felsefenin kurucu 9 rolüyle birlikte diğer alanlarla olan karşılıklı ilişkisinin yeniden dikkatlere alınmasına olanak tanıyabileceğini de ifade etmek mümkün görünmektedir. Gerçekletirdiğimiz şûra ve sonucunda çıkan kitabımız, zengin bilim geleneğimiz ile mevcut bilim dalları arasındaki ilişki ve irtibatları ortaya koyarak, yeni bağlantıların kurulması hedefine doğru atılacak adımları muhtevi olması bakımından büyük önemi haizdir. Çalışmalarımıza her zaman büyük destekler veren Ankara Yıldırım Beyazıt Üniversitesi Rektörü Prof. Dr. Metin Doğan Bey’e, projelerimizin desteklenme aşamalarında bizi yalnız bırakmayan Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurulu Başkanı Prof. Dr. Derya Örs Bey’e, Türk Felsefe Derneği Başkanı Prof. Dr. Murtaza Korlaelçi Bey’e, şûra çalışmamız sonucunda ortaya çıkan eserin basımını üstlenen Hece Yayınlarına, çalışmamızın basımı konusunda bize destek veren Ömer Faruk Ergezen Bey’e ve şûramızı teşrif ederek oldukça değerli katkılarda bulunan tüm katılımcı hocalarımıza şükranlarımızı arz ederiz. Ayrıca şûramızın gerçekleştirilmesi sürecinde desteklerini esirgemeyen Ankara Yıldırım Beyazıt Üniversitesi İnsan ve Toplum Bilimleri Fakültesi Dekanlığına, Felsefe Bölümü öğretim üyesi ve araştırma görevlisi arkadaşlarımıza minnettarız. Son olarak söz konusu şûramızın kitaplaştırılma aşamasında kendilerine teşekkürü unutmamız gereken değerli öğrencilerimiz vardır ve onların desteği olmasaydı elinizdeki bu çalışma tamamlanamayabilirdi. Bu vesileyle Arda Erşan, Burçak Günce Çömlekçi, Çiğdem Yurdakul, Derya İlkkılıç, Evrim Şahin, Fatma Zehra Özdemir, Gamze Gümüşay, İlayda Serintürk, İrem Erdoğan, Neslihan Huri Yeşil, Öznur Selen Kemaloğlu, Sümeyra Bağcı, Şule Gürbüz, Zeliha Yılmaz, Zeynep Öztürk’e can u gönülden teşekkür ederiz. “Düşünce Geleneğimiz ve Günümüz Bilim Disiplinleri” başlıklı şûramız ve sonrasında sunulan tebliğlerin gözden geçirilmiş ve genişletilmiş hallerini içeren bu çalışmamızın, geçmiş, hal ve gelecek zaman boyutlarını dengeli ve hesap verilebilir bir düzle10 Düşünce ve Gelenek me kaydırmayı başaran, bilimler geleneğimiz ile mevcut bilim dalları arasında yeni bağlantılar kurmayı kendisine mesele edinen, hak ve insan merkezli güç söyleminin medeniyet iddiasıyla birlikte ele alınması gerektiğini düşünen ve bilimler geleneğimizi yeniden canlandırmayı tahayyül ederek kolektif hafızamızı yeniden gündeme getiren sosyal, fen ve sağlık alanlarındaki bilim ve fikir adamlarına ilham ve güç kaynağı olmasını diliyoruz. Muhammet Enes Kala 15/07/2016 11