Uruguai

Uruguai
	República Oriental del Uruguay (es)
	Bandeira Brasón
Himno	Orientales, la Patria o la tumba
Lema	«Independência ou Morte (pt) »
Alcume	El Paisito e La Suiza de América
Epónimo	Río Uruguai
Localización
	33°S 56°O / -33, -56
Capital	Montevideo
Contén a división administrativa	Departamento de Artigas (1884–); Departamento de Canelones ; Departamento de Cerro Largo ; Departamento de Colonia ; Departamento de Durazno ; Departamento de Flores (1885–); Departamento de Florida (1856–); Departamento de Lavalleja (1837–); Departamento de Maldonado ; Departamento de Montevideo ; Departamento de Paysandú ; Departamento de Rivera (1884–); Departamento de Rocha (1881–); Departamento de Río Negro (1881–); Departamento de Salto (1837–); Departamento de San José ; Departamento de Soriano ; Departamento de Tacuarembó (1837–); Departamento de Treinta y Tres (1884–)
Poboación
Poboación	3.444.263 (2023) (19,55 hab./km²)
Lingua oficial	lingua castelá (valor oficial)
Xeografía
Parte de	América Latina ; Hispanoamérica ; Cono Sur ; América do Sur ; lista negra dos paraísos fiscais da Unión Europea (valor descoñecido–2023)
Superficie	176.215 km²
Bañado por	Río Uruguai, Río da Prata e Océano Atlántico
Punto máis alto	Cerro Catedral (pt) (513,7 m)
Punto máis baixo	Océano Atlántico (0 m)
Comparte fronteira con	Brasil ; Arxentina
Datos históricos
Precedido por	Cisplatina (pt) e Província Oriental do Rio da Prata (pt)
Creación	25 de agosto de 1825
Día festivo	Aninovo (1 de xaneiro); Día Internacional dos Traballadores (1 de maio); Nadal (25 de decembro); Entroido ; Día dos Fieis Defuntos (2 de novembro); Epifanía (6 de xaneiro); Tourism Week (en) (data variable)
Organización política
Forma de goberno	república ; democracia participativa (pt) ; presidencialismo
Órgano executivo	Presidencia de la República (en)
• Xefe do goberno	Luis Alberto Lacalle Pou (2020–)
Órgano lexislativo	Asemblea Xeral (Uruguai) ,
Máxima autoridade xudicial	Supreme Court of Uruguay (en)
Membro de	Organismo para a Proscrición das Armas Nucleares na América Latina e o Caribe ; Comunidade Andina ; Organización Hidrográfica Internacional ../... 23+
PIB nominal	61.412.268.249 $ (2021)
Moeda	Peso uruguaio
Identificador descritivo
Fuso horario	UTC−03:00, horario estándar; America/Montevideo (en)
Dominio de primeiro nivel	.uy
Prefixo telefónico	+598
Teléfono de emerxencia	911
Código de país	UY
Páxina web	gub.uy

O Uruguai^[1], oficialmente a República Oriental do Uruguai (en castelán: República Oriental del Uruguay escoitar (axuda · info)), é un país de América do Sur. Limita ao norte e nordeste co estado de Río Grande do Sur (Brasil), ao oeste co río Uruguai coas provincias arxentinas de Entre Ríos e Corrientes, ao suroeste co esteiro do Río da Prata o cal o separa de Buenos Aires (Arxentina) e ao sueste co océano Atlántico.

O seu territorio, cunha superficie de máis de 176.000 km², é o segundo máis pequeno do subcontinente detrás de Suriname e áchase dividido administrativamente en 19 departamentos.

Segundo as Nacións Unidas é o país de Latinoamérica co nivel de alfabetización máis alto. Segundo o Programa das Nacións Unidas para o Desenvolvemento (PNUD), é o terceiro país de Latinoamérica (despois da Arxentina e de Chile), que posúe o maior Índice de Desenvolvemento Humano (IDH).^[2] Tamén é o país de Latinoamérica (xunto con Costa Rica), coa distribución de ingreso máis equitativa, tomando a relación entre o ingreso do 10% máis rico e o do 10% máis pobre da poboación; o quinto (despois de Cuba, Costa Rica, Chile e Ecuador, coa esperanza de vida máis alta, respectivamente; e o terceiro, despois da Arxentina e Chile, co PIB per cápita máis alto, e o décimo país de Latinoamérica co PIB máis alto.

Segundo o informe do ano 2009 de "Reporteiros sen fronteiras", o Uruguai é o país onde máis liberdade de prensa hai en Suramérica. Así mesmo é o país máis democrático de toda Latinoamérica, segundo o "Índice de Democracia" de The Economist, sendo xunto a Costa Rica os únicos países latinoamericanos considerados como unha 'democracia completa'. O Uruguai foi o primeiro país latinoamericano, e o segundo en todo o continente americano, en recoñecer e legalizar a unión civil, incluíndo parellas homosexuais.

Toponimia

Na época colonial coñeceuse ao territorio como Banda Oriental, e nos primeiros anos da loita independentista chamouse Provincia Oriental, como parte da Unión dos Pobos Libres ou Liga Federal que, tendo como principios o ideario federal de Artigas, constituíuse con outras provincias do conxunto de Provincias Unidas do Río da Prata a modo de confederación. Ao crearse a primeira Constitución do país como nación independente, que entrou en vigor en 1830, propúxose agregar ao nome do país a referencia ao río Uruguai, pois en Vila Purificación del Hervidero, a beira do Uruguai, estableceu Artigas a sede interina na que se organizaba á Unión dos Pobos Libres (1813-1820); J. Artigas firmaba patentes de corso co selo da Provincia Oriental ou directamente co nome do río Uruguai, que co tempo pasou a ser a denominación habitual do país. O nome Uruguai provén do guaraní.

Existen varias explicacións acerca do seu significado orixinal:

'Río do país do urú'. Félix de Azara afirma que o nome provén dun pequeno paxaro, o urú, que habita en parte das beiras do río Uruguai.
'Río dos paxaros pintados'. Interpretación poética de Juan Zorrilla de San Martín.
'Río dos caracois'. Un colaborador de Félix de Azara dá esta versión moi diferente, dividindo a palabra en uruguá 'caracol' e ï ou ý 'auga', 'río'.

Até hai algunhas décadas, os habitantes do país adoitaban chamarse familiarmente orientais, caendo actualmente o xentilicio en desuso.

Símbolos

A bandeira do Uruguai ou Pavillón Nacional é un dos símbolos nacionais do Uruguai. Foi adoptado polas leis do 16 de decembro de 1828 e 12 de xullo de 1830. As súas cores son a branca e a azul, tendo o sol, que ocupa o cantón, cor dourada. A bandeira posúe as seguintes proporcións: o longo e o ancho están en relación de 3 a 2 e o espazo que contén o sol consiste nun cadro na parte superior, xunto á hasta, que chega até a sexta franxa, exclusiva, de cor azul. A primeira e última franxa son de cor branca. O debuxo do sol consiste nun círculo radiante, con cara, orlado de dezaseis, cun diámetro de 11/15 do cadro branco. As nove faixas horizontais que se distribúen sobre o campo representan os primeiros nove departamentos. O cantón está ocupado polo Sol de Maio, símbolo que historicamente fai referencia á deidade inca Inti, alusión aos pobos indíxenas.

O Escudo Nacional do Uruguai é o aprobado polas leis do 19 de marzo de 1829 e do 12 de xullo de 1906 e o Decreto do 26 de outubro de 1908. De acordo con este último decreto dispúxose modelo oficial de Escudo Nacional o presentado por Miguel Copetti, axustado nas súas regras de execución á modificación indicada polo Poder Executivo, que consistía na supresión de trofeos militares e de mariña, quedando orlado por dúas pólas de oliveira e de loureiro unidos na base por un lazo azul celeste (lei do 12 de xullo de 1906 citada).

Historia

Artigo principal: Historia do Uruguai.

Tabaré Vazquez, á esquerda, e o seu vicepresidente, Rodolfo Nin Novoa.

O Uruguai constituíuse como Estado no 1828. Os primeiros asentamentos foron os de Colonia do Sacramento e Montevideo. A fins do século XIX o país completara a súa organización.

País novo, os seus primeiros poboadores (coa excepción dos indíxenas charrúas) foron os que trouxeron as exploracións españolas e portuguesas. Os seus descendentes realizaron a etapa de independencia de España, no momento que a metrópole soportaba a invasión napoleónica. Durante medio século o Uruguai puido exportar os seus produtos da agricultura e a gandaría; cara a 1955, iniciouse unha crise económica que afectou tamén ás institucións públicas.

A defensa dos intereses de gandeiros, terratenentes e empresarios deu protagonismo ás forzas armadas, que paulatinamente foron asumindo novas responsabilidades, até que, baixo a súa inspiración, o goberno de José María Bordaberry disolveu o 27 de xuño de 1973 o Parlamento, declarou o estado de emerxencia e converteuse de facto nun poder ditatorial. No 1976 Bordaberry foi derrocado polos militares que pasaron a controlar directamente o poder. En 1984 o goberno retornou aos civís con Julio María Sanguinetti, do Partido Colorado, como presidente. Nos comicios de 1989 venceu Luis Alberto Lacalle, do Partido Nacional, en 1994, Sanguinetti venceu de novo nas eleccións presidenciais e no 1999 triunfou Jorge Batlle, do Partido Colorado.

Nas eleccións presidenciais de 2004 resultou electo o socialista e oncólogo Tabaré Vazquez, candidato pola coalición de esquerdas Encuentro Progresista-Frente Amplio-Nueva Mayoría co 50,6% dos votos, acadando a vitoria na primeira volta e logrando un parlamento con maiorías absolutas. É a primeira vez na historia do país que un partido político non tradicional accede ao Poder Executivo. Nas eleccións municipais no Uruguai do 2005 o Partido Nacional obtivo dez intendencias, o EP-FA-NM obtivo oito e o Partido Colorado obtivo unha. As próximas eleccións presidenciais están datadas para o ano 2013.

Goberno e política

A República Oriental do Uruguai ten un sistema presidencialista. O goberno do Estado divídese en tres poderes:

O poder executivo, exercido polo Presidente da República e elixido para un período de cinco anos, quen nomea aos seus ministros. Luis Lacalle Pou é o presidente desde o 1 de marzo de 2020. O presidente é o xefe de estado e o xefe de goberno.
O Poder Lexislativo, que reside na Asemblea Xeral e consta dunha Cámara de Senadores de 30 escanos, elixidos por un período de cinco anos, e da Cámara de Representantes de 99 escanos, tamén elixidos para un período de cinco anos.
O Poder Xudicial está encabezado pola Suprema Corte de Xustiza, nos que os seus membros son nomeados pola Asemblea Xeral por unha maioría de dous terzos e cunha duración de 10 anos. A Suprema Corte de Xustiza é a última instancia de apelación, e é tamén a encargada de xulgar a constitucionalidade das leis. O poder xudicial está composto por Tribunais de Apelacións, Xuíces de Letras e Xuíces de Paz.^[3]

Organización político-administrativa

Artigo principal: Subdivisións do Uruguai.

A República Oriental do Uruguai está formada por departamentos que están gobernados por un intendente municipal, elixido por sufraxio universal por un período de cinco anos. Os edís da Xunta Departamental actúan como poder lexislativo a nivel departamental.

Hai 19 departamentos:

(As capitais departamentais figuran entre paréntese)

Cidades principais: Paysandú, Salto, Las Piedras.

Xeografía

Relevo vinculado, na parte sur ás terras pampeanas; constituído por vastas chairas ondeadas e sucadas por lombas de escasa elevación, as máis importantes son as de Haedo e a Grande. A cunca hidrográfica máis importante é a do Uruguai, río utilizado como vía de comunicación. A do Río da Prata está formada por ríos de curto curso. A que desauga na lagoa Merín intégrana o Yaguarón, Tacuarí etc.

O clima é temperado, con variantes de temperatura, motivados polos réximes de ventos. As choivas son abundantes e repártense uniformemente ao longo do ano. O 75% do territorio é terreo de pastos. Os bosques son escasos (25% do territorio).

Economía

Véxase tamén: Economía do Uruguai. A agricultura (trigo, millo, xirasol, liño, algodón, remolacha azucreira) e a gandería (vacúns, ovinos) son os recursos fundamentais da economía.

As industrias principais son as do papel e cartón, química, fertilizantes, alcohois, cemento e de refinado de petróleo. Os recursos minerais e enerxéticos son escasos.

Cultura e artes

Artigo principal: Cultura do Uruguai.

Costumes e festas

Grupo de charanga uruguaia chamada Araca la Cana

No Uruguai, por ser un país agrícola-gandeiro, consómese principalmente a carne de vacún, séguenlle a porcina e ovina.

Entre os costumes máis tradicionais atópase o mate, a cal comparte con outros países da zona. O mate é unha infusión que se prepara nun recipiente chamado mate onde se colocan as follas secas e trituradas da herba mate, provenientes da árbore do mesmo nome. Logo vértese auga quente e succiónase a través dunha lámpada, que é unha especie de sorbete de metal. Pero para o uruguaio, a diferenza do que ocorre noutros países, pasa de ser unha simple infusión, que se toma no almorzo ou a merenda, para converterse nun compañeiro a toda hora e lugar. Por iso é moi común ver ás persoas camiñando pola rúa co mate nunha man e o termo na outra.

O principal deporte é o fútbol, o cal resulta unha paixón para os uruguaios; os equipos con máis seguidores son Club Atlético Peñarol e Club Nacional de Football. Así mesmo, o Uruguai foi sede do primeiro mundial de fútbol da historia e resultou campión en dúas oportunidades: 1930 e 1950.

Festas
Data	Nome en galego	Nome local	Notas
1 de xaneiro	Aninovo	Año Nuevo
6 de xaneiro	Día dos Nenos	Día de los Niños
febreiro-marzo	Carnaval	Carnaval- 3 días
marzo-abril	Semana do Turismo	Semana del Turismo
19 de abril	Desembarco dos 33 orientais	Desembarco de los 33 orientales
1 de maio	Día dos Traballadores	Día de los Trabajadores
18 de maio	Batalla das Pedras	Batalla de las Piedras
19 de xuño	Nacemento de José Artigas	Nacimiento de José Artigas
18 de xullo	Xura da Constitución	Jura de la Constitución
25 de agosto	Declaración da Independencia	Declaración de Independencia
12 de outubro	Día das Américas	Día de las Américas
2 de novembro	Día dos Defuntos	Día de los Difuntos
25 de decembro	Día da Familia	Día de la Familia	Corresponde ao Nadal

Música

Os estilos de música característicos son o candombe, o tango, a milonga e a charanga. Esta última constitúe o principal atractivo do entroido uruguaio, que é o máis longo do mundo dado que se realiza durante 40 días e convoca a moitísimos turistas. A charanga é un xénero musical que se conforma cun coro de ao redor de 15 persoas, acompañadas con prato, bombo e redoblante e realizan cadros musicais teatralizados entoando cancións cuxa temática principal son eventos ocorridos no ano e crítica social e política.

A música rioplatense por excelencia é o tango, cuxo maior expoñente é Carlos Gardel, pero de orixe disputada xa que para uns naceu no Uruguai e para outros en Francia). O Uruguai posúe ademais ritmos que actualmente lle son exclusivos, como o candombe e a charanga, que teñen o seu apoxeo nas chamadas de entroido (no caso do candombe) e no mesmo entroido, no caso da charanga. Entre os músicos e cantantes destacados atópanse Julio Eslamiada, José Carbajal, Daniel Viglietti, Amalia de la Vega, Osiris Rodríguez Castelos, Jaime Roos, os irmáns Hugo e Osvaldo Fattoruso (ex integrantes de Los Shakers e Opa), Jorge Dréxler, Eduardo Mateo, Ruben Rada, Alfredo Zitarrosa, Pablo Estramín, Gastón Ciarlo "Dino" ,Jorge Lazaroff, Pablo Sciuto, Tabaré Arapí e Leo Maslíah, e grupos como El Cuarteto de Nos, Los Estómagos, El Kinto, Tótem, Los vidrios, Zero, La Chancha, Los Iracundos, Los Olimareños, Los que iban cantando, La Tabaré Riverock Banda, Pablo Martínez, Traidores, Buitres Después de la Una, Nadaquehacer , No te va gustar, La Vela Puerca, Once Tiros, Trotsky Vingarán, La Trampa, Rey Toro, Ridículo, Dani Umpi, Astroboy etc. Tamén son uruguaios o autor do tango máis famoso do mundo (A Cumparsita), Gerardo Matos Rodríguez, Jaurés Lamarque Pons compositor de música clásica e o revolucionador da técnica de execución de guitarra culta, Abel Carlevaro.

A literatura uruguaia nace na primeira década do século XIX con Bartolomeu Hidalgo, autor de famosos cielitos e creador dunha modalidade lírica chamada a "Poesía Gauchesca". Esta corrente foi cultivada por autores urbanos, ilustrados que para as súas composicións utilizaban a "linguaxe gauchesco", recollendo nas súas obras, escenas e idiosincrasias do medio rural. Romildo Risso, El "Viejo Pancho", Serafín J. García, Elías Regules, Antonio Lussich e Javier de Viana foron grandes continuadores desa tendencia algúns dos cales estaban nucleados no grupo formado ao redor da publicación "El Fogón" fundada por Orosmán Moratorio e Alcides de María.

Na primeira metade do século XX destacou con particular luz propia o escritor e cantante Osiris Rodríguez Castelos. Outro dos pais da literatura nacional, pero xa de tendencia neoclásica foi Francisco Acuña de Figueroa. Os románticos áchanse representados na obra de Adolfo Berro, Juan Zorrilla de San Martín e o Conde de Lautréamont. Destacan tamén Juan José Morosoli e José Enrique Rodou.

En 1900 Julio Herrera y Reissig é o precursor da poesía modernista hispanoamericana. Destácanse nesta época as poetisas Juana de Ibarbourou (tamén coñecida como Juana de América) e Delmira Agustini. Entre os líricos destacan Emilio Frugoni, Emilio Oribe, Salvador Puig, Circe Maia, Amanda Berenguer, Humberto Meghet. Entre os valores intelectuais con produción actual, sobresaen Juan Carlos Onetti, a poetisa Idea Vilariño, Carlos Martínez Moreno, Eduardo Galeano, Mario Benedetti, Jorge Majfud e Amir Hamed. No teatro destacan Florencio Sánchez e Jacobo Langsner. Horacio Quiroga destaca tamén cos seus Contos de amor de tolemia e de morte, e é considerado por moitos como o Poe suramericano.

Filosofía

Destacan Carlos Vaz Ferreira e Arturo Ardao. Vaz Ferreira naceu en Montevideo o 15 de outubro de 1872. Foi irmán da poetisa María Eugenia Vaz Ferreira. En 1897 publicou Curso expositivo de Psicoloxía elemental e en 1898 outro libro sobre Lóxica Formal. Desde 1897 é ademais catedrático de Filosofía en Educación Secundaria que entón dependía da Universidade da República. Ardao estudou nesta mesma universidade, recibíndose de Doutor en Dereito e Ciencias Sociais. Continuou vinculado a esa casa de estudos, dedicándose á Filosofía e abrindo un novo campo no estudo da Historia das ideas. Integrou o Consello Directivo Central da Universidade. Foi Director do Instituto de Filosofía, e posteriormente Decano da Facultade de Humanidades e Ciencias. Tamén Carlos Vaz Ferreira.

Cine

Pódese considerar que o cine uruguaio naceu en 1919. En xeral caracterizouse por producións uruguaio-estranxeiras. Pódese destacar El lugar del humo (1979), Mataron a Venancio Flores (1982) etc. Durante a súa historia tivo momentos en que parecía producirse unha engalaxe, que ao final nunca se daba. A partir do ano 2003 comeza cunha etapa de éxitos e de profesionalización de todo o relacionado con esta arte. A partir dos anos 60 apareceu un movemento de cine documental, no que destaca Mario Handler.

Entre os principais expoñentes do cine actual uruguaio son Juan Pablo Rebella e Pablo Stoll, quen en 2005 gañaron o Premio Goya á mellor película estranxeira de fala hispana tamén o Festival de Cine de Cannes, premio FIPRESCI (2004), co filme Whisky. O premio Goya xa fora obtido por un uruguaio en 2003, que o gañara pola película El último tren. Outras producións uruguaias destacadas son 25 Watts, En la puta vida ,El viñedo, Otario, Una forma de bailar, El Dirigible e El Baño del Papa.

Cabe tamén resaltar a César Charlone como director de fotografía do filme brasileiro Cidade de Deus, polo cal foi nomeado ao premio Óscar; e a Daniel Hendler gañador de múltiples premios como o Oso de Prata no festival de Berlín.

Así mesmo, Jorge Drexler é o primeiro uruguaio en recibir un premio Óscar á mellor banda sonora orixinal nunha lingua distinta ao inglés pola canción Al otro lado del río da película Diarios de motocicleta baseada na vida do Che Guevara.

Podemos mencionar a Israel Adrián Caetano famoso director de curtos e películas como ser Crónica de una fuga. Rodrigo Plá obtivo o premio León do Futuro no 64º Festival de Venecia (2007) pola súa longametraxe La Zona. Gabriela Guillermo, coa súa mediometraxe El regalo conquistou un premio á calidade cinematográfica en Francia. Esteban Schroeder dirixiu a película Matar a todos, na que revive o denominado caso Berríos.

En anos recentes o goberno uruguaio deu grandes incentivos ás filmacións e producións, exonerando de impostos. Debido a isto creáronse gran cantidade de produtoras que, asociadas con estranxeiras, producen películas e curtos publicitarios para o mercado internacional.

Arte contemporánea e novos medios

Aínda que se trata dun país pequeno, existe unha gran cantidade de artistas e produtores culturais de diversas liñas que traballan tanto no país como no exterior. Ademais do pavillón propio na Bienal de Venecia, en Italia, artistas uruguaios tamén expoñen asiduamente nas bienais de San Paulo, Mercosur e de A Habana, entre outras. A partir do ano 2004 comezou a ter relevo dentro do movemento cultural a Fundación de Arte Contemporánea (FAC), é unha organización que nuclea a unha vintena de artistas cuxa produción ten énfase na contemporaneidade.

Entre os nomes que se destacan na escena das artes contemporáneas atópanse Fernando López Lage, María Clara Rossi, Martín Xastre, Daniel Umpiérrez, Brian Mac Kern, Enrique Aveza, o colectivo LOGO, Pablo Uribe, Santiago Tavella, Nicolás Branca, Beatriz Martínez, Guillermo Sierra, Rulfo e José Andrés de Beira e Paysal.

Así mesmo, a cidade de Punta do Leste, un dos principais balnearios do Cono Sur, foi nomeada Capital Iberoamericana de Cinematografía.

Notas

↑ Definicións no Dicionario da Real Academia Galega e no Portal das Palabras para uruguaio.
↑ "Informe sobre desenvolvemento humano 2009" (PDF). PNUD. Consultado o 11 de marzo de 2010.
↑ [1]
↑ "Copia arquivada". Arquivado dende o orixinal o 29 de febreiro de 2008. Consultado o 21 de abril de 2008.

Véxase tamén

Ligazóns externas

[1] Definicións no Dicionario da Real Academia Galega e no Portal das Palabras para uruguaio.

[IDH-2] "Informe sobre desenvolvemento humano 2009" (PDF). PNUD. Consultado o 11 de marzo de 2010.

[3] [1]

[4] "Copia arquivada". Arquivado dende o orixinal o 29 de febreiro de 2008. Consultado o 21 de abril de 2008.

[1]

[2]

[3]

[4]