Peru
| Peru | ||
| República del Perú | ||
|
| |
| Standardo di Peru | Blazono di Peru | |
| Nacionala himno: | ||
| Somos libres, seámoslo siempre | ||
| ||
Urbi:
| ||
| Chefurbo: | Lima | |
| · Habitanti: | 7 605 742[1] (2007) | |
| Precipua urbo: | Lima | |
Lingui:
| ||
| Oficala lingui: | Hispana | |
| Tipo: | Republiko | |
| · Prezidanto: | José Pedro Castillo Terrones | |
| · Chefa ministro: | Aníbal Torres | |
Surfaco: (20ma maxim granda)
| ||
| · Totala: | 1 285 220 km² | |
| · Aquo: | 8,8 % | |
Habitanti: (40ma maxim granda)
| ||
| · Totala: | 32 162 184 (2018) | |
| · Denseso di habitantaro: | 25,02 hab./km² | |
Plusa informi:
| ||
| Valuto: | Nuevo Sol | |
| Veho-latero: | dextre | |
| ISO: | PE
| |
PER
| ||
604
| ||
| Reto-domeno: | .pe | |
Peru esas lando jacanta an la westala rivo di Sud-Amerika. Ol havas kom vicini Chili sude, Bolivia sud-este, Brazilia este, Kolumbia nord-este, ed Equador norde. Weste jacas l'oceano Pacifiko.
Bazala fakti pri Peru
Historio
[redaktar | redaktar fonto]| Precipua artiklo: Historio di Peru |
La maxim anciena restaji pri homala habitado en Peru evas de 11000 aK. Plu multa kulturi (Chavín, Paracas, Mochica, Nazca, Wari e Chimu) prosperis en la regiono. Dum la 14ma yarcento l'Inkai aparis kom povoza stato e formacis la maxim vasta imperio di Amerika ante l'arivo di Cristoforo Colombo.
En 1532, pos vinkir la lasta Inkao-chefo, Atahualpa, Hispani komandita da Francisco Pizarro konquestis Peru. En 1542, li kreis vicerejio Peru, e minado divenis lua maxim importanta ekonomial agado. La skopo dil vicereji esis defensar la litoro de Franca kontrabando e de Angla e Nederlandana pirati. Li konstruktis fortresi en la portuala urbi Valdivia, Valparaíso, Arica e Callao. Tamen, Britaniana korsaro Henry Morgan spoliis Panama-urbo en 1670.
Dum l'epoko dil vice-rejio, revolti ofte eventis. Cirkume 1656, Pedro Bohórquez kronizis su kom "inkao" (imperiestro) ed instigis indijeni a revolto. En 1742 eventis revolto kontre la Hispana dominaco, komandita da Juan Santos Atahualpa, ed en 1780 eventis altra revolto, komandita da Tupac Amaru la 2ma.
José de San Martín proklamis Peru nedependanta de Hispania ye la 28ma di julio 1821, e fondis republiko. Balde pos la deklaro pri nedependo, intensa disputi inter militestri pri dominaco efektigis politikala nestabileso. De 1879 til 1883 Peru partoprenis la Milito di Pacifiko ensemble kun Bolivia, kontre Chili. Konseque ol perdis la provinci Arica e Tarapacá.
Pos la milito kontre Chili, Peru facis extraordinara esforco por rikonstruktar su. En 1894 Nicolás de Piérola organizis militeto, revokis Andrés Avelino Cáceres e riasumis la povo en 1895. Il finis sua duesma guvernisteso en 1899 e komencis fiskala, armeala, religiala e civila reformi. Dum la guvernisteso di Augusto B. Leguía Usana kapitalo recevis facilesi, e la borgezaro favoresis.
Pos la ekonomiala krizo en 1929 Peru alternis periodi di demokratio e di autoritoza rejimi. En 1968, generalo Juan Velasco Alvarado revokis lora prezidanto Fernando Belaúnde Terry per stato-stroko. En 1975, nova stato-stroko, komandita da Francisco Morales Bermúdez, revokis Velasco Alvarado, e preparis transito a la demokratio.
Dum la yari 1980a Peru subisis desquieteso pro alta extera debo, alta inflaciono, kresko di komerco di drogi, e kresko di la violento.[2] Dum l'administrado di Alberto Fujimori, Peru komencis rekuperar sua antea stando, ma akuzi pri korupto, autokratismo e violaco di homala yuri koaktis Fujimori renuncar en 2000. Pos la fino dil rejimo di Fujimori, Peru esforcis kombatar korupto e mantenar ekonomiala kresko[3].
Politiko
[redaktar | redaktar fonto]
De sua nedependantesko til nun, Peru sempre esabas republiko. La prezidanto esas ambe chefo di stato e chefo di guvernerio, ed elektesas dal populo por 5-yara periodo. Lu indikas la chefo di la ministraro, qua ne esas exakte "chefministro" por ne esar chefo di la guvernerio.
Segun la nuna konstituco adoptita ye la 31ma di decembro 1993, la parlamento (Congreso de la República) havas unika chambro kun 120 membri, qui elektesas por 5-yara periodo. Antee, segun la konstituco di 1979, ol havis du chambri e 240 membri.
La judiciala povo konsistas ek korti di unesma instanco, korti di paco, supera judiciala korti e, super omni altra, la Supera Korto di la Republiko, konsistanta ek 3 sektori: civila sektoro, kriminala sektoro e konstitucala e sociala sektoro.
Peru esas fondinto-membro di la Komunitato Andiana di Nacioni (Hispane: Comunidad Andina, CAN).
Geografio
[redaktar | redaktar fonto]
La montaro Andi trairas la lando de nordo til sudo paralele al litoro e dividas Peru en 3 regioni. La costa (rivo) en la westo esas vasta ed arida planajo, precipue en la sudo (Arequipa, Tacna). En la sierra (montaro) stacas la maxim alta monto di la lando: Huascarán, kun altitudode 6 768 metri. En la esto jacas la 3ma regiono: selva (Amazoniana junglo), qua kovras preske 60% dil teritorio.
Lua maxim importanta fluvii esas Ucayali, Marañón, Putumayo, Yavarí, Huallaga, Urubamba, Mantaro ed Amazon. Peru dividas Lago Titicaca kun Bolivia.
Quankam ol jacas proxim Equatoro, Peru ne havas klimato nur equatorala, pro l'influi da Andi e Humbolt-aquofluo, qui multe variigas la klimato. La litoro havas moderema temperaturi, poka pluvi e granda humideso. En la Andina regiono, la pluvo esas intensa dum somero, e la temperaturi e humideso diminutas ye granda altitudi. En la regiono di junglo la pluvi esas intensa e la temperaturi esas alta, ecepte en la sudo, qua havas kolda vintri[4]. La mezavalora yarala pluvo-quanto varias de 200 mm en la norda litoro, 150 mm en la suda litoro, min kam 500 mm en la zono yungas, 700 mm en la kolda zono (altitudi de 3.000 til 4.000 metri), til 2.000 mm omnayare en la foresto Amazonana.
La chef-urbo e maxim granda urbo di la lando esas Lima. Altra importanta urbi esas Arequipa, Trujillo e Callao.
Ekonomio
[redaktar | redaktar fonto]
| Precipua artiklo: Ekonomio di Peru |
Peruan ekonomio kreskis mezvalore 6.4 omnayare depos 2002 e mantenas preske stabila kurso di kambio e basa inflaciono[5]. Tamen, segun informo de 2010, cirkume 31,3% di lua habitantaro esas povra, inkluzite 9,8% judikata kom extreme povra.
Servadi reprezentas 53% de la TNP, l'industrio reprezentas 22%, extraktiva agadi reprezentas 15% ed imposti reprezentas 9.7%.[6] Minado, agrokultivo, pesko ed edukado esas la precipua ekonomiala agadi di Peru. Callao esas la precipua portuo di la lando.
Demografio
[redaktar | redaktar fonto]
Havanta 29,5 milion habitanti, Peru esas la 4ma maxim populoza lando de Sud-Amerika. Granda parto di lua habitantaro koncentresas en la provinco Lima ed en Callao. Cirkume 32% esas indijeni, 47% esas mestici, 18.5% esas blanka (precipue de Hispana origeno), 2% esas nigra e 0.5% decendas de Est-Aziani[7].
Segun la konstituco adoptita en 1993, l'oficala lingui di Peru esas la Hispana, parolata da plu kam 83% di lua habitantaro, ed Amerindiana lingui (precipue Quechua ed Aymara).
Segun demografiala kontado en 2007 81.3% dil adulta habitantaro (evanta plu kam 12 yari) deklaris su kom katoliki, 12.5% esis evangeliala, 3.3% esis de altra religii, e 2.9% deklaris ne havar religio[8].
En 2007 on kalkulis ke 92,9% del adulti savis lektar e skribar, ma ca procento en rurala zoni esis nur 80,3%, kontre 96,3% en urbala zoni[9].
Kulturo
[redaktar | redaktar fonto]
La Peruana kulturo mixas Hispana ed indijena influi[10] ma anke Afrikana ed Aziana ed altra Europan influi. La Inkai facis arkitekturala prodaji, quale la konstrukto di Machu Picchu. Dum la Hispana koloniala periodo, la baroko dominacis la kolonial arto, quankam ol recevis influi de indijena kulturo.
Lua literaturo produktis notora skriptisti, exemple Ciro Alegría, José María Arguedas e César Vallejo[11]. Pos la duesma duimo dil 20ma yarcento la maxim importanta nomo esas Mario Vargas Llosa, Nobel-laureato pri literaturo en 2010.
Lua muziko havas Andiana, Afrikana ed Hispan influi. Exempli pri kompozisti e kantisti di tale nomizita "música criolla y afroperuana" esas Felipe Pinglo Alva, Manuel Acosta Ojeda, Chabuca Granda, Augusto Polo Campos, Jesús Vásquez, Arturo "Zambo" Cavero, ed Óscar Avilés. Folklorala dansi inkluzas marinera, tondero e huayno. La diablada puneña dansesas en la departmento Puno okazione festi por honorizar kelka katolika santi, exemple Santa Mikaelo Arkianjelo, ye la 29ma di septembro. La diablada reprezentas la lukto di la bono kontre la malo.
La maxim populara sporto en Peru esas futbalo.
Referi
[redaktar | redaktar fonto]- ↑ Instituto Nacional de Estadística e Informática - Perfil Sociodemográfico del Perú
- ↑ Klarén, Peter. Peru: society and nationhood in the Andes. New York: Oxford University Press, 2000.
- ↑ The Economist Peru. Rekuperita ye 18ma di julio 2007
- ↑ Instituto de Estudios Histórico-Marítimos del Perú, El Perú y sus recursos: Atlas geográfico y económico, pp. 26-27.
- ↑ Peru - The World Factbook - Publikigita da CIA.
- ↑ Memoria 2006 - Autoro: Banco Central de Reserva. Pag.: 204 URL vidita ye 27ma di decembro 2010.
- ↑ POBLACION-DE-PERU http://internacional.universia.net
- ↑ Instituto Nacional de Estadística e Informática, Perfil sociodemográfico del Perú, p. 132
- ↑ Instituto Nacional de Estadística e Informática, Perfil sociodemográfico del Perú, p. 93
- ↑ Víctor Andrés Belaunde, Peruanidad, p. 472.
- ↑ Gerald Martin, "Narrative since c. 1920"
Extera ligili
[redaktar | redaktar fonto]
- (es) Gobierno del Perú. guvernerio di Peru.
- (es) Diario La República Jurnalo di Peru.
|
Landi en Sud-Amerika
|
|---|---|
| Arjentinia | Bolivia | Brazilia | Chili | Kolumbia | Equador | Guyana | Panama | Paraguay | Peru | Surinam | Trinidad e Tobago | Uruguay | Venezuela | |
| Nesuverena teritorii: Falklandi | Franca Guyana | |