Monarchia
Monarchia (łac. monarchia, ze stgr. μοναρχία, monarchía „jedynowładztwo”, od μόναρχος „jedyny władca”, od μόνος monos „jeden” i ἀρχός archós „początek”[1]) – forma rządów, w której głową państwa jest jedna osoba, nazywana monarchą, nie wybierana w sposób republikański. Zazwyczaj:
- monarcha sprawuje władzę dożywotnio (z wyjątkiem Andory, Malezji, Samoa oraz Zjednoczonych Emiratów Arabskich);
- jego funkcja jest często dziedziczna (z wyjątkiem monarchii elekcyjnych);
- jego stanowisko jest nieusuwalne.
Obecnie w wielu państwach z takowym ustrojem politycznym monarcha pełni jedynie funkcje reprezentacyjne. Kierowanie przez niego polityką jest znikome lub żadne.
Historia ustroju
[edytuj | edytuj kod]
W pierwszych wspólnotach plemiennych nie istniała hierarchia, która (wśród ludów europejskich) pojawiła się pod koniec demokracji wojennej, a na Bliskim Wschodzie przed powstaniem pierwszych cywilizacji.
W początkach starożytności monarcha zyskał praktycznie nieograniczoną władzę (w ustroju despotycznym), w niektórych krajach był uznawany za boga lub półboga (faraon, august), niekiedy miał pozostawać w łączności z bóstwami.
W średniowieczu powstały nowe, feudalne formy monarchii: patrymonialna oraz stanowa. Uzasadnieniem władzy monarchów było jej pochodzenie od Boga, stąd ich pozycja była teoretycznie niepodważalna. Byli suzerenami, jednak nie zawsze mogli wyegzekwować swą władzę i ich wpływ został ograniczony. Powstawały pierwsze parlamenty (tym samym monarchie parlamentarne).
Od XV wieku w Europie zachodniej ponownie wzrosło znaczenie monarchy, do władzy prawie nieograniczonej lub nieograniczonej, czyli absolutnej. Monarchia absolutna Ludwika XIV była wzorem dla innych monarchów Europy, szczególnie Prus, Rosji i Szwecji.
Rozwój przemysłu i handlu, wzrost pozycji burżuazji i klasy średniej, rewolucja francuska (1789-1799) doprowadziły do upadku absolutyzmu. Narodził się pogląd, że suwerenem jest społeczeństwo, które ma prawo powoływać i odwoływać sprawujących władzę. Opracowana przez Thomasa Jefferona Deklaracja Niepodległości głosiła: Rząd czerpie swą władzę ze zgody rządzonych. Lud ma prawo zmienić go lub usunąć[2].
Ta sytuacja, wsparta przez powstanie Stanów Zjednoczonych (4 lipca 1776), wymusiła ograniczenia praw monarchy. Gdy pułkownik Lewis Nicola w liście do Jerzego Waszyngtona (przyszłego prezydenta USA) zaproponował mu aby koronował się na króla, ten odpisał mu jednoznacznie: Pomysł taki uważam za odrażający i stanowczo go potępiam[3]. Doprowadziło to do powstania pierwszych monarchii konstytucyjnych (Francja, Rzeczpospolita Obojga Narodów), gdzie król był zwierzchnikiem administracji.
Nieco inna sytuacja miała miejsce w Anglii, a następnie w Wielkiej Brytanii. Ustrój panujący w tym kraju określa się mianem monarchii parlamentarnej.
Upadek wielu monarchii nastąpił po I wojnie światowej. Nowo powstałe państwa (Czechosłowacja, Polska itd.) wybrały ustrój republikański, w wielu krajach obalano monarchie, zastępując je republikami (Niemcy, Austro-Węgry, Turcja).
Nazewnictwo
[edytuj | edytuj kod]Od kręgu kulturowego oraz religii zależy nazwa monarchii:
- chrześcijańskie monarchie były m.in. cesarstwami, królestwami, księstwami (nazwy tworzono od tytułu monarszego, w tym od tytułów szlacheckich) czy carstwami;
- islamskie monarchie są sułtanatami, emiratami lub zapożyczają nazwy europejskie, np. Królestwo Maroka;
- w Azji funkcjonowały także nazwy chanatu i kaganatu;
- na Dalekim Wschodzie najważniejszymi monarchiami były cesarstwa w Indiach, Chinach i istniejące do dziś Cesarstwo Japonii.
Sukcesja tronu
[edytuj | edytuj kod]
Zazwyczaj monarchie są dziedziczne, tzn. po śmierci władcy tron obejmuje jedno z jego dzieci. W Europie początkowo był to najstarszy syn monarchy, później dopuszczano również córki (por. Jadwiga Andegaweńska, sankcja pragmatyczna). Czasem jednak zdarzało się, że monarcha umierał bezdzietnie, wówczas władzę mogła objąć osoba spokrewniona, niebędąca zstępnym. Czasem następcę monarcha mógł wyznaczyć na podstawie czynności prawnej: testamentem lub zawierając układ o przeżycie.
Zdarzało się, że sprawa sukcesji była niejasna, gdy wiele osób jednocześnie dowodziło swoich praw do tronu. Z tego powodu wybuchały wojny, np. wojna o sukcesję austriacką, wojna o sukcesję hiszpańską oraz wojna o sukcesję polską.
Niektóre państwa były monarchiami elekcyjnymi, tzn. takimi, gdzie monarchą zostawała osoba wybrana przez elektorów. Przykładem historycznych monarchii elekcyjnych mogą być takie państwa, jak Państwo Kościelne, Rzeczpospolita Obojga Narodów, Święte Cesarstwo Rzymskie Narodu Niemieckiego, a obecnie Watykan.
Obecne monarchie (stan na rok 2022)
[edytuj | edytuj kod]Byłe monarchie
[edytuj | edytuj kod]Poniżej podano wykaz monarchii, które istniały w okresie nowożytnym, ale już nimi nie są.
Oprócz tego władca brytyjski, który panuje obecnie łącznie w 15 monarchiach w przeszłości pełnił funkcję monarchy w następujących państwach, które obecnie mają ustrój republikański: Wolne Państwo Irlandzkie (1931–1949), Związek Południowej Afryki (1931–1961), Indie (1947–1950), Pakistan (1947–1956), Cejlon (1948–1972), Ghana (1957–1960), Nigeria (1960–1963), Sierra Leone (1961–1971), Tanganika (1961–1962), Trynidad i Tobago (1962–1976), Uganda (1962–1963), Kenia (1963–1964), Malawi (1964–1966), Malta (1964–1974), Gambia (1965–1970), Gujana (1966–1970), Barbados (1966–2021), Mauritius (1968–1992), Fidżi (1970–1987)[15].
Żyjący byli monarchowie
[edytuj | edytuj kod]
Zobacz też
[edytuj | edytuj kod]
Uwagi
[edytuj | edytuj kod]- ↑ W latach 1867–1918 w unii realnej z Węgrami jako Austro-Węgry
- ↑ Cesarz zrzekł się udziału w rządach, ale nie złożył formalnej abdykacji.
- ↑ a b c d Państwo nie uznawane na arenie międzynarodowej.
- ↑ W latach ok. 1600–1904 pod nazwą Dahomej
- ↑ Patrz: Cesarze Chin, Puyi
- ↑ Państwo marionetkowe pod kontrolą faszystowskich Włoch i III Rzeszy.
- ↑ Włączenie królestwa do Serbii – utracenie niepodległości przez Czarnogórę.
- ↑ Proklamacja Republiki Czechosłowackiej.
- ↑ W unii personalnej z Królestwem Danii.
- ↑ W związku z okupacją niemiecką Danii regencję w imieniu króla od 1941r. pełnił Sveinn Björnsson.
- ↑ Aneksja Cesarstwa Korei przez Japonię jako prowincja Choson.
- ↑ a b Państwo marionetkowe pod kontrolą Japonii.
- ↑ Władca tytularny
- ↑ Teoretycznie ostatni car Rosji. 15 marca 1917 Mikołaj II abdykował na rzecz swego brata Michała, który jednak odmówił przyjęcia/zrzekł się tronu następnego dnia.
- ↑ W latach 1946–1962 część Ruanda-Urundi terytorium powiernicze ONZ pod administracją Belgii
- ↑ Od 1 grudnia 1918 Królestwo Serbów, Chorwatów i Słoweńców, od 3 października 1929 Królestwo Jugosławii.
- ↑ Proklamacja Federacyjnej Ludowej Republiki Jugosławii.
- ↑ Struktura prawna Państwa Ukraińskiego była tamtejszym odpowiednikiem monarchii konstytucyjnej, bazowanej na niektórych aspektach ustroju Hetmanatu Kozackiego.
- ↑ W latach 1867–1918 w unii realnej z Austrią jako Austro-Węgry
- ↑ Rezygnacja z udziału w rządach króla Karola.
- ↑ Proklamacja republiki po okresie regencji Horthyego.
- ↑ W okresie międzywojennym monarchia węgierska nie miała króla, a funkcję regenta pełnił Miklós Horthy.
- ↑ W unii personalnej z Królestwem Belgii
- ↑ Od 1908 roku kolonia Belgijska (Kongo Belgijskie)
- ↑ W latach 2001–2005 był premierem Bułgarii jako Symeon Borisov Saskokoburggotski.
- ↑ Od czasu upadku powstania w 1959 przebywa na emigracji w Indiach, gdzie w Dharamsali kieruje emigracyjnym rządem swojego kraju, będącego obecnie częścią Chińskiej Republiki Ludowej. 10 marca 2011 zapowiedział w oświadczeniu wydanym z okazji Tybetańskiego Dnia Powstania Narodowego swoją rezygnację z pełnionych funkcji politycznych, na rzecz przywódcy wybranego w sposób demokratyczny.
- ↑ 30 kwietnia 2013 królowa Beatrycze abdykowała na rzecz syna Wilhelma Alexandra.
- ↑ 25 czerwca 2013 emir Hamad abdykował na rzecz syna Tamima.
- ↑ 21 lipca 2013 król Albert II abdykował na rzecz syna Filipa I.
- ↑ 19 czerwca 2014 król Jan Karol I abdykował na rzecz syna Filipa VI.
- ↑ 30 kwietnia 2019 cesarz Akihito abdykował na rzecz syna Naruhito.
- ↑ 14 stycznia 2024 królowa Małgorzata abdykowała na rzecz syna Fryderyka
Przypisy
[edytuj | edytuj kod]- ↑ Andrzej Bańkowski: Etymologiczny słownik języka polskiego. T. 2: L–P. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe „PWN”, 2000, s. 208. ISBN 83-01-13017-2.
- ↑ Pastusiak 1987 ↓, s. 35.
- ↑ Pastusiak 1987 ↓, s. 44.
- ↑ Other Arabian Polities [online], www.worldstatesmen.org [dostęp 2023-07-06] (ang.).
- ↑ Saudi Arabia [online], www.worldstatesmen.org [dostęp 2023-07-06] (ang.).
- ↑ Hajdarabad, [w:] Encyklopedia PWN [online], Wydawnictwo Naukowe PWN [dostęp 2024-06-18].
- ↑ Hawaje, [w:] Encyklopedia PWN [online], Wydawnictwo Naukowe PWN [dostęp 2022-10-16].
- ↑ Hejaz | Geography, History, Mountains, & Significance | Britannica [online], www.britannica.com [dostęp 2023-07-06] (ang.).
- ↑ Islandia. Historia, [w:] Encyklopedia PWN [online], Wydawnictwo Naukowe PWN [dostęp 2022-10-17].
- ↑ a b Korea. Historia (do 1948), [w:] Encyklopedia PWN [online], Wydawnictwo Naukowe PWN [dostęp 2022-09-22].
- ↑ Mongolia - Independence and revolution, [w:] Encyclopædia Britannica [dostęp 2022-10-10] (ang.).
- ↑ Serbia. Historia, [w:] Encyklopedia PWN [online], Wydawnictwo Naukowe PWN [dostęp 2022-09-06].
- ↑ Ukrainian State [online], www.encyclopediaofukraine.com [dostęp 2023-05-28].
- ↑ Zanzibar, [w:] Encyklopedia PWN [online], Wydawnictwo Naukowe PWN [dostęp 2022-10-16].
- ↑ Commonwealth, [w:] Encyclopædia Britannica [dostęp 2022-09-30] (ang.).
- ↑ a b Dania ma nowego króla. Fryderyk X przejął tron po swojej matce [online], TVN24, 14 stycznia 2024 [dostęp 2024-01-14] (pol.).
Bibliografia
[edytuj | edytuj kod]- Longin Pastusiak: Prezydenci 1. Stany Zjednoczone od Jerzego Waszyngtona do Ronalda Reagana. Warszawa: KAW, 1987. ISBN 83-03-01993-7.
- Dynastie Europy, wyd. Ossolineum, Wrocław Warszawa Kraków 2003.
- Morby John, Dynastie świata. Przewodnik chronologiczny i genealogiczny, Kraków 1995.
| Absolutne | |||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Konstytucyjne |
| ||||||||||
| Elekcyjne | |||||||||||
| Plemienne |
| ||||||||||
