Bosenn (kleñved)
| Bosenn | |
|---|---|
 ha sklêrijennet e gwer | |
| Doare | Kleñved kontammus poreek |
| Abeg | Yersinia pestis |
| Goradur | 1-7 devezh |
| Azonoù | Gwander, poan-benn, terzhienn |
| Stummoù | B. werblus B. beurgontammus B. skeventfoel |
| Anaouadur | Kavout Yersinia pestis en ur c'houlm limp, er c'hraost, er gwad |
| Prederiadur | Louzeier bevastaler |
| Dizarbenn | Vaksin |
Ar vosenn zo ur c'hleñved kontammus poreek ha marvus-kenañ degaset gant ar vakterienn Yersinia pestis[1] hag a sko ken loened ken tud.
Abalamour d'ar reuz he deus graet, da vare ar Grennamzer dreist-holl, ar vosenn he deus bet ul levezon vras war an armerzh, ar relijionoù hag an arzoù.
En XXvet kantved ez eo bet krennet-meurbet an niver a dud taget gant ar vosenn a-drugarez da ziarbennoù a-fet yec'hed foran ha da louzeier bevastaler, hogen n'eo ket bet kaset da get : en Afrika, en Amerika hag en Azia emañ c'hoazh, hag o c'hounit tachenn er bed[2].
Anv
[kemmañ | kemmañ ar vammenn]Diwar ar c'hrennvrezhoneg bocc (Catholicon, 1464), da lavaret eo bos "skoulm er c'hoad", evit aroueziañ ar gwerbloù a zeu war wel gant ar c'hleñved-se.
Orin
[kemmañ | kemmañ ar vammenn]Kaset e vez dreist-holl gant ar razhed du (Rattus rattus), a ro ar bakteri d'an dud dre hanterouriezh o c'hwen (Xenopsylla cheopsis) kontammet.
Ar c'hrignerien gouez eo mirlec'h naturel ar c'hleñved. Al lagomorfed (lapined, gedon) hag ar c'higdebrerien a c'hall ivez kontammiñ tud p'o deus stoket ouzh ul loen kontammet pe pa'z int bet dantet gant unan.
En dud
[kemmañ | kemmañ ar vammenn]Peurliesañ e taper ar vosenn pa vezer kontammet gant flemmadennoù c'hwen a zo bet o sunañ gwad ur razh pe ur c'hrigner a roe bod d'ar bakteri. Diwan a ra ar vosenn e-touez ar c'hrignerien da gentañ ha mervel a reont stank. Ret e vez d'ar c'hwen o deus kollet o fourchaserien boued klask loened all evit sunañ o gwad. Kontammiñ a reont neuze an dud hag al loened doñv.
Tri stumm pennañ zo d'ar c'hleñved pa dag an dud, hervez ar rann eus ar c'horf : ar vosenn werblus (an hini baotañ), ar vosenn beurgontammus hag ar vosenn skeventfoel. An empenn, ar gourlañchenn, an daoulagad a c'hall bout taget ivez.
Meur a azon zo d'ar vosenn : heugennoù, kridiennoù, poan-benn ha terzhienn eo ar re anatañ.
- Bosenn werblus
Pa flemm ur c'hwenenn e sun gwad ha pa zislonk darn ar gwad-se er gouli e kas Yersinia pestis da wiadoù an den, ma c'houenn ar bakteri. Goude-se ec'h eont er forzhioù limf, o deus meur a roll e yec'hed ar c'horf : skarzhañ an dourennoù reñverek a zo er gwiadoù, digontammañ an organoù, treuzdougen ar bouedoù a-gevret gant ar gwad, aesaat red ar c'helligoù gwenn hag an hormonoù. Pan erru ar bakteri en ur c'houlm limfel (war-dro 800 anezho zo e korf un den) e koeñv hennezh ha ne c'hall mui parañ antikorfoù. Ar c'houlmoù limfel koeñvet eo ar gwerbloù a weler neuze, teñval o liv peogwir int leun a wad hag a wiadoù brein.
Pa vez re garget ur c'houlm limfek e c'hall Yersinia pestis tremen e red ar gwad ha degas ar vosenn beurgontammus.
- Bosenn beurgontammus
Mar deu ar bakteri a-benn da vont tre e red er gwad e c'hallont bout kaset da hogozik an holl organoù, ma tegasont kaouledennoù er reizhiad galongwazhiedel ha neuze e lakaont gwiadoù da vervel dre ziouer a wad. En abeg d'ar c'haouled ne c'hall mui ar c'horf bout mestr war an diwadañ : gwad en em vergn er c'hroc'hen, ar pezh a zegas takadoù ruz pe zu warnañ ; gwerbloù ruz par da flemmadennoù amprevaned a zeu war wel. Organoù all a vez tizhet ivez, neuze e krog an den da gas gwad er-maez dre basaat pe dre zislonkañ.
Marvus-holl (100%) eo ar vosenn beurgontammus pa ne vez ket prederiet diouzhtu ; koulskoude, etre 4% ha 15% e chom feur ar marvioù pa roer abred louzeier bevastaler d'un dud.
- Bosenn skeventfoel
Pa vez tizhet ar skevent e c'hoarvez ar vosenn skeventfoel. Neuze e krog an dud da basaat, ar pezh a gas en aer skopitelloù karget a Yersinia pestis a c'hall komtammiñ tud all. Berr-tre eo goradur an doare bosenn-se : etre daou ha pevar devezh, pe un nebeud eurvezhioù hepken d'ar gwashañ. Hollret eo louzaouiñ an dud dindan eurvezhioù, anez e c'hall an dud mervel a-barzh c'hwec'h devezh d'ar muiañ. Mervel a ra an holl dud mar n'int ket prederiet abred.
Kontammerezh
[kemmañ | kemmañ ar vammenn]
C'hwec'h doare pennañ zo da gontammerezh Yersinia pestis.
- Skopitelloù : pasaat pe streviañ tost d'un den.
- Kenstok eeun : stekiñ ouzh un den kontammet.
- Kenstok ameeun : stekiñ ouzh ur gorread kontammet (douar, arrebeuri, listri-kegin hag all).
- Treuzkas dre nij : analat aer a zo bet difiñv e-pad pell amzer gant bakteri chomet ennañ.
- Magadurezh : debriñ pe evañ bouedoù a zo bet saotret gant kaoc'h kontammet.
- Loened : bout bet kontammet gant amprevaned pe loened all.
E pep lec'h er bed etre al ledredoù 55° Norzh (a-live gant Bro-Skos) ha 40° Su (a-live gant bevenn hanternozel Patagonia) — war-bouez Okeania — e vev Yersinia pestis, er c'hrignerien peurgetket. N'eo ket ar razhed o-unan a skign ar vosenn, ret eo e vefent bet flemmet gant ur c'hwenenn eus ar spesad Xenopsylla cheopis, a gaver e pep lec'h ivez ; ar razhed o-unan eo al loened kentañ o vervel diwar ar vosenn. Ne c'hall an dud pakañ ar c'hleñved nemet pa 'z int bet flemmet gant ur c'hwenenn a zo bet o sunañ gwad ur razh a zo bet kontammet gant ur c'hwenenn all a zouge ar bakteri Yersinia pestis.
Boutin da veur a gleñved eo azonoù ar vosenn : gwander, poan-benn ha terzhienn. Diarvar e vez anavet ar vosenn e korf un den pa gaver Yersinia pestis en e wad, en ur c'houlm limpf, er c'hraost a gas er-maez pa basa. Un doare all eo klask antikorfoù enep ar c'hleñved rak ma 'z eus anezho e ouzer ez eo bet kontammet an den ; ret eo avat kemer gwad meur a wech a vare da vare, ar pezh a c'houlenn re hir amzer alies e-keñver tizh ar vosenn : an den a c'hall mervel kent disoc'h an dielfenniñ. Seul abretoc'h e vez anavet ar vosenn, seul nebeutoc'h en em skign ha seul nebeutoc'h a dud a varv.
Prederiadur
[kemmañ | kemmañ ar vammenn]
Vaksin
[kemmañ | kemmañ ar vammenn]Gant ar bakteriologour rus Waldemar Haffkine (ruseg : Владимир Аронович Хавкин Vladimir Aronovitch C'havkin, 1856-1930) e voe aozet ar c'hentañ vaksin enep ar vosenn, ken abred ha 1897. Ur 26 milion bennak a dud a voe brec'hiet en Indez Breizh-Veur etre 1897 ha 1925, ar pezh a zegasas un digresk a 50-85% er marvioù en abeg d'ar c'hleñved[3].
Dibaot e c'hoarvez ar vosenn er bed hiziv an deiz, setu e c'heller tremen hep hevelep brec'hiadegoù, met brec'hiañ zo rekis e lod tachennoù ma vev Xenopsylla cheopsis e krignerien c'hoazh, evel e kornôg Stadoù-Unanet Amerika, ma ouzer pegoulz e tarzh ar vosenn ez-reoliek.
Un nebeud hepken a dud neuze a rank bezañ brec'hiet : ar skiantourien ha skiantourezed hag a labour war-eeun war ar bakteri, ar re a labour gant boudoù ma chom Xenopsylla cheopsis enno en desped d'al louzeier bevastaler, hag ar re a labour war tachennoù kontammet[4]
Pare
[kemmañ | kemmañ ar vammenn]Mard eo kavet ar vosenn abred e c'hall bout lazhet aes a-walc'h gant louzeier bevastaler, met gouest eo Yersinia pestis da zont kalet ouzh hevelep louzeier, evel e Madagaskar e 1995[5], a voe reuziet arre gant ar c'hleñved e miz Du 2014[6] hag adarre e 2017[7].
Enepkleñvedoniezh
[kemmañ | kemmañ ar vammenn]- A-raok bout e-tal Xenopsylla cheopsis
Trawalc'h eo d'an dud a ra war-dro klañvidi dougen ur maskl evit mirout a analat skopitelloù kontammet ; louzeier enepgarvevien zo ret avat mard eo risklus an endro : diouer a vaskloù, engroez a dud klañv, avelerezh re wan, hag all[8].
- Goude bout bet e-tal Xenopsylla cheopsis
Mard eo bet den pe zen eus ur c'hoskor mezegel tostoc'h eget 1,80 metr d'un den klañv hep bout gwisket-klok gant dilhad-gwareziñ e rank kaout louzeier enepgarvevien ; heñveldra mard eo bet tostoc'h eget 1,80 m d'ul loen kontammet (mezeien al loened, perc'henned war loened, hemolc'herien)[8].
Reuziadoniezh
[kemmañ | kemmañ ar vammenn]Etre 2010 ha 2015 ez eus bet renablet 3 248 den paket gant ar vosenn er bed, 584 anezho o vervel diwar ar c'hleñved.[9] E 2017 e oa Madagaskar, Perou ha Republik Demokratel Kongo ar Stadoù tizhet ar muiañ gant ar vosenn[10].
Istor
[kemmañ | kemmañ ar vammenn]Er bloaz 2022 ez eo bet kavet marteze orin ar bedreuziadoù a c'hoarvezas adalek ar Grennamzer betek hiziv : TDN Yersinia pestis zo bet kavet e relegennoù tud a oa bet beziet e Kirgizstan e 1338-39 ; nebeutoc'h eget 10 vlaz goude, e 1346 e-kerzh seziz Kaffa (Feodosiya hiziv[11]) e Krimea, e tarzhas ar bedreuziad kentañ, en em skignas a-dreuz Europa a-bezh. E moreganed e Kirgizstan ez eus bet kavet TDN ar bakteri a zo tost-tre da hini re ar relegennoù, ar pezh a gas da soñjal ez eo el lec'h-se ivez e tremenas Yersinia pestis eus loened da dud[12].
Ar bedreuziad brudetañ eo ar Vosenn Du a c'hoarvezas en Europa adalek 1346 betek 1353, o lazhañ war-dro 50 milion a dud[13] ; Afrika an Norzh hag ar Reter-Nesañ a voe tizhet ivez.
- Ar Vosenn Du
-
- En Eliant
- Er bloaz 1349 ec'h erruas ar Vosenn Du e Kemper hag en trowardroioù ; war-dro 7 000 den a varvas en Eliant, eleze tost d'ar boblañs a-bezh. Chomet eo an darvoud en hengoun dre ur c'han bet dastumet gant Kervarker 500 vloaz diwezhatoc'h, en XIXvet kantved, hag embannet e Barzhaz Breizh[14].
- En Henbont
- 1588 : ar c'hleñved oc'h ober he reuz e kêr[15].
- 1699 : a-c'houde un eil reuziad drastus e c'houestlas Henbontiz lakaat sevel un delwenn argant d'an Intron-Varia evit bout diwallet ouzh ar c'hleñved[16].
Meur a vech e voe taget Lengadòc hag he c'hêr-benn Tolosa gant ar vosenn etre 1348 ha 1666. Ar re washañ a gavor amañ.
- 1348-1350 : etre 15% ha 30% eus an annezidi a varvas[17]. Furchadegoù edan ar skolaj kozh Montalembert e 2014 a zizoloas ur garnelad bosenneien a varvas moarvat er grez-se[18].
- 1506 : 3 000 a dud a varvas e kêr[17].
- 1557 : dreistpoblet e voe an ospitalioù gant klañvidi, a voe bac'het e meur a lec'h tro-dro da gêr[17]
- 1628-1631 : tremen 10 000 den marvet diwar 50 000 a annezidi ; tremen 5 000 den a voe rediet da c'houlenn an aluzen.[17]
Arm biologel
[kemmañ | kemmañ ar vammenn]Meur a wech en Istor ar bed ez eo bet arveret ar vosenn evel un arm biologel e Sina an Henamzer hag en Europa er Grennamzer. Sinaiz, Mongoled, Turked a stlape korfoù-marv loened klañv (mirc'hed, buoc'hed hag all) koulz ha re tud e porvezadoù dour o enebourien evit o c'hontammiñ. Korfoù-marv zo bet stlapet dre vannerezioù dreist mogerioù-difenn kêrioù sezizet[19].
Taget gant ar vosenn e voe ar Vongoled a oa o sezizañ Kaffa e Krimea, a oa e dalc'h Republik Genova d'ar mare. O rener a zivizas bannañ ar c'horfoù-marv dreist mogerioù kêr, ar pezh a gontammas ar sezizidi. Marteze ec'h erruas ar Vosenn Du en Europa ar Su dre listri Genoviz o tec'hel kuit eus Krimea[20]
En un doare disheñvel e reas Lu Impalaeriezh Japan e-kerzh an Eil Brezel-bed : magañ ur c'hementad bras a c'hwen a rejont kent o skignañ. P'edont o terc'hel Manchouria, Japaniz an Unvez 731[21] a gontammas a-ratozh-kaer tud disoudard ha prizonidi-brezel gant Yersinia pestis, anezho Manchouriz, Sinaiz ha Koreiz. Diskejet e vezent da-heul, marvet pe get[22],[23].
Goude an Eil Brezel-bed, koulz Stadoù-Unanet Amerika hag Unaniezh ar Republikoù Sokialour Soviedel a fardas armoù da skignañ ar vosenn werblus a-gevret gant kleñvedoù all. Didalvez eo an armoù-se bremañ, en abeg d'ar c'hementadoù a louzeier bevastaler a zo en SUA hag e Rusia.
Liammoù diavaez
[kemmañ | kemmañ ar vammenn]
- (en) U. S. Centers for Disease Control and Prevention (CDC). Kavet : 07 Kzu 24.
- (en) Organisation mondiale de la Santé (OMS)). Kavet : 07 Kzu 24.
- (en) Plague Manual –Epidemiology, Distribution, Surveillane and Control @ WHO/OMS. Kavet : 07 Kzu 24.
- (fr) Foucault, Didier & Mouysset, Sylvie : Ordre et désordre de la peste dans le Midi toulousain au XVIIe diècle @ Centre d'Étude d'Histoire de la Médecine. Kavet : 07 Kzu 24.
Notennoù
[kemmañ | kemmañ ar vammenn]- ↑ Gant ar mezezg suis-ha-gall Alexandre Yersin (1863-1943) en Institut Pasteur e Pariz e voe kavet Yersinia pestis e 1894, alese he anv.
- ↑ (fr) Institut Pasteur. Kavet : 07 Kzu 24.
- ↑ (en) Gunter, Joel & Pandey, Vikas : Waldemar Haffkine: The vaccine pioneer the world forgot @ BBC, 11 Kerzu 2020. Kavet : 07 Kzu 24.
- ↑ (en) Plague Vaccine @ CDC. Kavet : 07 Kzu 24.
- ↑ (en) Padma, T. V. : Drug-resistant plague a ‘major threat’, say scientists @ SciDev.Net, 07/03/2023. Kavet : 07 Kzu 24.
- ↑ (en) Plague – Madagascar @ WHO/OMS. Kavet : 07 Kzu 24.
- ↑ (en) WHO scales up response to plague in Madagascar @ WHO/OMS. Kavet : 07 Kzu 24.
- ↑ 8,0 ha8,1 (en) Nelson, Christina A. & all : Antimicrobial Treatment and Prophylaxis of Plague: Recommendations for Naturally Acquired Infections and Bioterrorism Response @ National Library of Medicine. Kavet : 07 Kzu 24.
- ↑ Aozadur Bedel ar Yec'hed/WHO/OMS, eil liamm diavaez.
- ↑ Idem.
- ↑ Ukraineg : Феодосія.
- ↑ (en) Wilson, Clare : Origin of Black Death finally found in bacteria from Kyrgyzstan graves @ NewScientist, 15/06/2022. Kavet : 07 Kzu 24.
- ↑ (en) Facts about plalague @ WHO/OMS. Kavet : 07 Kzu 24.
- ↑ (br) Bosenn Elliant @ikimammenn
- ↑ (fr) Dhailly, Aude : La vie des Carmes d'Hennebont en 1588. Kavet : 07 Kzu 24.
- ↑ (fr) Thomas-Bourgneuf, Maëlle : La Peste Noire et ses impacts durables sur l’Europe médiévale @ Médiévales Hennebont. Kavet : 07 Kzu 24.
- ↑ 17,0 17,1 17,2 ha17,3 (fr) La peste et la 1ère restructuration du XIVème siècle à la 1ère moitié du XVIIème siècle @ CHU Toulouse. Kavet : 07 Kzu 24.
- ↑ (fr) Roux, Sylvie : Un cimetière de pestiférés découvert rue des 36 Ponts @ La Dépêche, 05/09/2014. Kavet : 07 Kzu 24.
- ↑ (en) Schama, Simon : A History of Britain – At the Edge of the World? 3500 B.C. - 1603 A.D.. New York : Miramax Books, 2000, p. 226 (ISBN 978-0-7868-6675-5)
- ↑ (en) Wheelis, M. (2002) : Biological Warfare at the 1346 Siege of Caffa. In : Emerging Infectious Diseases, levrenn 8, niv. 9, pp. 971-975. Kavet : 07 Kzu 24.
- ↑ Japaneg : 731部隊 Nana-san-ichi butai.
- ↑ (en) Barenblatt, Daniel : A Plague upon Humanity: The Hidden History Of Japan's Biological Warfare Program. New York : HarperCollins, 2005, pp. 220–221 (ISBN 978-0-06-093387-6)
- ↑ (en) Boyuan, Chen : New evidence of Japan's Unit 731 bio-warfare @ China.org.cn, 17/09/2013. Kavet : 07 Kzu 24.
