Langete
Langete oder jünger Langetau oder Langetu, amtlech Langenthal, isch e Stadt un e Ywonergmeind im Verwautigs-Chreis Oberaargou vom Kanton Bärn. Si het meh weder 15'600 Ywohner (2017), und si isch s Zäntrum vo dr Landschaft Oberaargou.
| Langete (Langenthal) | |
|---|---|
 | |
| Basisdate | |
| Staat: | Schwiiz |
| Kanton: | Bärn (BE) |
| Verwautigschreis: | Oberaargou |
| BFS-Nr.: | 0329 |
| Poschtleitzahl: | 4900-4902 |
| UN/LOCODE: | CH LAN |
| Koordinate: | 626533 / 229431 |
| Höchi: | 481 m ü. M. |
| Flächi: | 17,23 km² |
| Iiwohner: | 15'838 (31. Dezämber 2022)[1] |
| Website: | www.langenthal.ch |
| Charte | |
 | |
Geografi
ändereLangete ligt im Langetetau im Schwyzer Mittuland. Im Stadtzäntrum het’s no vüu auti Hüser. Zur Stadt ghöre d Dörfer Langete u Schoore (sit 1898) und im Oschte, im Roottau, ou no Schwarzebach, Ungersängi, Ungersteckholz und Chlyroot. Vor Gmeindsflechi si 34 Prozänt landwirtschaftlechs Gebiet, 39 Prozänt si Waud und 27 Prozänt Sidligsflechi.[2]
Im Oschte het’s es grosses Waudgebiet im Gmeindbann.
D Nochbergmeinde vo Langete sy: Roggu, Aarwange, Tuunstedde, Bleibech, Lotzu, Obersteckholz, Buesu und Mäuchnou im Kanton Bärn, und ännet dr Kantonsgränze im Kanton Luzärn no Pfaffnou.
Gschicht
ändere
Archäologischi Fund hei zeigt, das i däm Gebiet scho im sächste Joortuusig vor Chrischtus Lüüt gwont hei. Bi de archäologische Ungersuechige ufem Trassee vor «Bahn 2000» z Langeten-Ungerhard het men e Fridhof gfunde, wo vor Iisezyt bis is Früemidduauter, auso währet 1500 Johr, gäng wider isch bruucht worde. Us der Röömerzyt gits no Räschte vo re Therme und vo re Villa ufem Geissbärg, drzue ane no e Villa bim Waudhof.
Vp ane 862 isch die öutischti Urkunde, wo drin dr Name vom Oort s erschte Mou vorchunt; er heisst dört Langatun.
Ane 1032 isch dr Oberaargou und dermit ou Langete vom Königrych Burgund zum Dütsche Rych choo.
Im Joor 1194 hei dr Lütolf und dr Werner vo Langeschtei im Roottaau es Zisterziänserchlooschter gründet; ufemene Stück Land, wo hüt zu Langete ghört. Gly drufabe si d Mönch ane bessere Platz wyter a dr Root unge s Chlooschter Santurbe go boue. Di meischte Höf z Langaton, namentlech ou s Dörfli Schoore, si vo itz aa em Chloschter Santurbe gsi, wo syni Bsitzige dür nahmhafti Schänkige vo Adlige de no gäng erwyteret het. Wo d Langetoner früecher no z Tuunstedde id Chiuche si, hei si 1197 en eigeti übercho. Sid der Middi vom drizäte Johrhundert het die em Chloschter Santurbe yghört. 1336 wird s voue Eigetumsrächt vom Chloschter am Dorf ire Urkund anerchennt, es het denn scho es paar Wirtschafte gä. D Mönche hei äuä au mit de Wässermatte uf em Fäud agfange.
1375 het ou Langeten ungerem Yfau vo de Gugler schwär glitte, d Mönsche hei us de Dörfer müesse flüchte.
1415 hei d Stadt Bärn und s Chloschter es »ebigs Bürgerrächt« bschlosse. Langete isch vo itz unger dr Bärner Landeshoheit gsi und het zum Amt Wange ghört. Di höchi Grichtsbarkeit und d Stüürhoheit isch ou bi Bärn gsi, di nidrigi aber gäng no bim Chloschter. Über vierhundert Johr lang si d Langetaler itz „Diener vo zwöi Herre“ gsi, öppis wo si entwäder drüber hei gchlagt oder wo si uusgnützt hei. Dür di bärneschi Landeshoheit si d Langetaler gäng wi säubschtbewusster worde. Si si aus eigeti Gmeind ufträtte und wirtschaftlech gäng wi innovativer worde. Derzue heisi sit der Reformation e Chüuche, e Chüuchmeier, e Prädikant und s Chorgricht im Dorf gha.
Sid 1480 het’s z Langete e regumässige Märit ggää. 1542 isch ime Grossbrand öpen ei Drittu vom Dorf verbrunne. Ab 1571 het Langete zwöi Johrmärite dörfe dürefüehre, der eint acht Tääg vor Pfingschte, de zwöit zäh Tääg nach Martini. 1613 het Langete chönne s Chorn- und Choufhuus boue u sit doo jede Zischti e Wuchemärit dürefüehre. S «Choufhüsi» über der Langete und zmitts ir innere Aumänd isch zum Symbou vom dörfleche Säubschtbestimmigswüue worde.
1653 isch Langeten im Burechrieg es baar Mou Versammligsort vo de Rebelle gsi. 2256 Chrone Chriegschoschte het s Dorf nachem verlornige Ufstang müesse zahle.
Um 1700 isch Langete gäng no es Buuredorf gsi, aber es het scho wichtigi Chauflüt ggää, mit Handusbeziehige uf ganz Europa. Ane 1730 het me d Märitgass, „ein wüster Wäg voll Kot, dass Reiser und Marktleute ein Ekel darob haben“ – wieme gseit het –, mit Bsetzisteine ufbesseret worde, und über d Langete het mer e Steibrügg boue.
1753 si 53 Langetaler ir Chrämerzunft ygschribe gsi. 1758 het me d Langetaler Elle aus Mäss ygfüert, wo zwöi Zou lenger aus d Bärner Elle isch und bis is 19. Johrhundert füre Lynewandhandu isch brucht worde (Lueg do derzue im Artiku: Auti Mass u Gwicht vor Schwyz).
1760 isch d Landstrooss, wo vo Züri uf Bärn goot, wy im Norde näbe Langete dure bout worde. Sid 1762 het Langete gmäss eme Dekret vo Bärn, glych wi d Bärner Municipalstedt, frömdi Ware dörfe yfüehre und dermit handle. 1785 isch Langeten e Bierbrouerei bewilliget worde, wüus zwüsche Burdlef u Aarou no keni ggä het. 1793 isch Langete i Handussache de Stedt glychgschtöut worde, das heisst d Chouflüt hei ganz frei döörfe Ware ychoufe.
1822 isch s eerschten Eidgenössische Offizierfescht z Langetu gsi, d Langetaler Offiziersgsöuschaft isch gly drufabe gründet worde. 1823 het dr Pestalozzi i syr berüehmte Langetaler Reed über d Problem vor Voukserziehig im Fabrigzytauter, wo grad agfange het, gredt. 1833 isch d Sekundarschueu gründet worde (di zwöiti im Bärnbiet nach Chlidietu); 1835 isch im obrigkeitleche Zähtespycher d Notfaustube (das isch dr Afang vom hütige Spitau) uftoo worde. 1857 het Langeten e Bahnhof vor Ysebahn-Linie vo Oute uf Buchsi überchoo; die Bahn isch vo dr SCB gsi. 1865 isch s „Oberaargouer Tagblatt“ (ab 1920 „Langetaler Tagblatt“) gründet worde, 1916 het s Stadttheater uftoo, wo dr Langetaler Bürger und Zürcher Stadtboumeischter Arnold Geiser boue het. 1930 isch d Badi scho, 1969 di Oberaargouisch Musigschueu und 1974 d Regionaubiblere Langete.
Ane 1898 hei sech d Gmeinde Langete und Schore vereiniget, d Burgergmeinde si aber säubschtändig blibe. 1919 het me d Gmeindsversammlig düres Parlament, dr Gross Gmeindrat, ersetzt. Ane 2010 hei ou no d Gmeinde Langete und Understeckholz fusioniert.
1913 isch dr erscht Flugtag ufem Flugplatz Langete-Bleibech gsi.
D Langete het ou baar Joor bih schwärem Waätter es Hochwasser brocht. Ane 1975 isch s Johrhunderthochwasser gsi, wo s Stadtzäntrum wider überschwemmt het. D Gmeinde a dr Langete hei e Gmeindschutzverband biudet zur Lösig vor Überschwemmigsfrog. Ane 1991 het me dr Entlaschtigsstolle vor Langete z Madiswil uftoo.
Regierig
ändereD Legislative isch de vierzigchöpfig Stadtrot, wo jede Monet tagt. D Exekutive isch de sibechöpfig Gmeindrot. Stadtpräsidänt isch de Reto Müller (SP), wyteri Mitglider vor Exekutive si: de Markus Gfeller (FDP, Öffentlechi Sicherheit), de Roberto Di Nino (SVP, Finanz und Stüürwäse), de Pierre Masson (SP, Versorgig und Entsorgig, Energy und Umwäutschutz), d Helena Morgenthaler-Baumann (SVP, Kuutur und Sport), de Michael Witschi (FDP, Soziauwäse, Autersfroge und Gsundheit) und de Matthias Wüthrich (GL, Ressort Büudig und Jugend).
Ywohner
ändereQuäuue: Bundesamt für Statistik 2005[3]
| Jahr | 1850 | 1860 | 1870 | 1880 | 1888 | 1900 | 1910 | 1920 |
| Ywohner | 3032 | 3075 | 3637 | 4101 | 4095 | 4799 | 5963 | 6280 |
| Jahr | 1930 | 1941 | 1950 | 1960 | 1970 | 1980 | 1990 | 2000 |
| Ywohner | 7257 | 8036 | 8933 | 10974 | 13007 | 13408 | 14350 | 14078 |
Dr Uusländeraateil isch 2010 öpe bi zwänzg Prozänt gsi.[2]
Religion
ändere62,7 Prozänt vo de Ywohner si refermiert, 18,4 Prozänt si römisch-katolisch (Stang 2000).[2]
Politik
ändereBi de Naztionaurotswahle 2011 het s das Ergebnis ggää:[2] BDP 12,1 Prozänt, CVP 1,5 Prozänt, EVP 4,8 Prozänt, FDP 16,7 Prozänt. GLP 5,7 Prozänt, Grüeni 7,7 Prozänt, SP 22,7 Prozänt, SVP 22,5 Prozänt, Angeri 6,3 Prozänt.
Gmeindspresidänt vo Langete isch dr Reto Müller (2017).
Wirtschaft
ändereLangete isch e Induschtrystandort, bekannti Firmä wi d Ammann, d Motorex, d Kadi AG, d Porzelaanfabrigg Langete und d Lantal Textiles hei ihre Sitz hie. S Induschtriipotenzial vom Oberargouer Zäntrum isch ou dank der Isebahnlinie vo Oute uf Bärn gross.
Firmegründige:
- 1862 d Gugumaa Textiufirma
- 1869 d Maschinefabrigg Amme
- 1881 d Ruckstueu
- 1889 d Lynewäberei Langete
- 1906 d «Porzi» (Porzelaanfabrigg) Langete; die het 1937 dr eerscht Elektrodunuofe vor Wäut ygweit.
Ane 1922 isch di kantonali Landwirtschaftsschueu Waudhof boue worde.
Kultur, Kunscht, Büudig
ändereNäbem Kunschthuus Langete isch ou s Design Center Langete e nazionau beachteti Kuuturinstitution.
Angeri Sache sy:
- d Badi
- dr Hirschpark
- s Stadttheater
Vouksschueu (Primarstufe und Sek)
- Chrüzfäud I–III
- Hard
- Elzmatt
- Chrüzfäud IV
Maturitätsschuele:
- Büudigszäntrum Langete (BzL)
Sproch u Dialäkt
ändereBir Voukszöuig 2000 hei vo de 14'078 Ywohner 85,3 Prozänt Dütsch aus Houptsproch aagäh, 0,8 Prozänt Französisch u 3,4 Prozänt Italiänisch.
Dr Dialäkt vo Langete ghört zum Hochalemannische.
Sport
ändere- De Schlyfschueklub Langete SCL (Yshockey) het sit der Saison 2002/03 ir NLB (zwöitchöchschti Liga) gspüut. I dr Saison 2017/2018 isch dr SCL i dr «Swiss League» ufem zwöite Platz.[4] D Heimspüu si im Schore. D Juniore vom SC Langete spile sit nöischtem ir höchschte Junioreliga.
- De ULA (Unihockey Langete Aarwange) spüut sit dr Saison 2007 ou ir NLB.
- De FC Langete (Fuessbau) spüut ir 2. Liga Interregio.
Stedtepartnerschafte
ändereLangete het zwöi Stedtepartnerschafte, eine miter Walliser Gmein Brig-Glis und eini mit der italiänische Stadt Neviano. D Stadtpartnerschaft het sech vorauem us em höche Atöu a italiänische Gaschtaarbeiter gää, wo z Langete unger angerem ir Porzellanfabrik Langete, Creation Boumaa, Amme Maschinebou, Lynewäberei Langete und no vüune angerne gschaffet hei. Jedes Johr gits e Schüeleruustuusch, wo d Langetaler im Herbscht uf Neviano chöi und d Nevianesi im Winter uf Langete.
Persoone
ändere- Karl Jaberg (1877–1958), en Romanischt, z Langete uf d Wäut cho
- Adrian Aeschbacher, Pianischt
- Brigitte Bachmann-Geiser (* 1941), e Volchskundlere, z Langete ufgwachse
- Friedrich Born, Diplomat
- Emma Graf (1865–1926), e Frauerächtlere, z Langete uf d Wäut cho
- Heinz Holliger, Oboischt und Komponischt
- Rémo Meyer, Schütteler
- Jakob Weder, Kunschtmooler
- Daniele Pantano, Dichter
- Stefan Wolf, Schütteler
- Hans-Jürg Käser, Bärner Regierigsrot
- Pedro Lenz (* 1965), e Schriftsteuer, z Langete uf d Wäut cho
- Johann Schneider-Ammann (* 1952), en Ungernämer u Politiker, ehmolige Bundesrot, wohnt z Langete
Weblink u Literatur
ändere
Commons: Langete – Sammlig vo Multimediadateie- Website vo de Stadt Langete
- Anne-Marie Dubler: Langenthal In: Historisches Lexikon vo dr Schwiiz.
Fuessnote
ändere- ↑ Ständige Wohnbevölkerung nach Staatsangehörigkeitskategorie, Geschlecht und Gemeinde, definitive Jahresergebnisse, 2022. Bei späteren Gemeindefusionen Einwohnerzahlen aufgrund Stand 2022 zusammengefasst. Abruf am 5. September 2023
- ↑ 2,0 2,1 2,2 2,3 Bundesamt für Statistik: Regionalporträts 2012: Kennzahlen aller Gemeinden (Site cha nüme abgrüeft wärde; Suche im Webarchiv) , Mai 2012
- ↑ Bundesamt für Statistik: Eidgenössische Volkszählung 2000: Bevölkerungsentwicklung der Gemeinden 1850–2000. Bern 2005 (Online uf bfs.admin.ch (Site cha nüme abgrüeft wärde; Suche im Webarchiv) , Date im Aahang (Site cha nüme abgrüeft wärde; Suche im Webarchiv) )
- ↑ Swiss League. Archiviert vom Original am 21. März 2018; abgruefen am 1. März 2018.
