Tempusprojekt: 516678 TEMPUS-1-2011-1-DE-TEMPUS-

JPCR:
ANPASSUNG DES LEHRBETRIEBS AN DEN BOLOGNA
PROZESSIM INGENIEURSTUDIUM FÜR
ASERBAIDSCHAN

Vorlesungsskript: Prozessleitsysteme (PRLS)

Für die Master -Studiengänge:

Automatisierungstechnik und Elektrische
Energietechnik

Proseslərin idarə edilməsi

Dr. Ing. Mammadova Afag (AzTU)

Baku 2015

-1-
Einführung

1.1 Überblick
1.2Gliederung
1.3Zerlegungsprinzip
2.Aufgabe aus der Verfahrenstechnik
2.1.Prozess und Verfahren
2.1.1.Begriffe zur Anlagenstrukturierung
2.1.2.Darstellungsformen
2.2.Anlagen
2.2.1.Begriffe zur Anlagenstrukturierung
2.2.2.Anlagenkonzepte
2.2.3.Darstellungsformen
2.3Produktionsmethoden
2.4.Beispiel
3.Augabenstellungen für die Prozessleittechnik
3.1Aufgaben nach DIN
3.2.Das Ebenenmodell der Produktion
3.3Geschichtliche Entwiicklung der Prozeßleittechnik
4.Sensor-und Aktorsysteme
4.1Allgemeine Betrachtungen zu Sensorsystemen
4.1.1. Struktureller Aufbau
4.1.2.Kennwerte
4.1.3.Kommunikation zwischen Sensorsystem und
Ausgabegereät
4.2 Taxonomie der Sensorsysteme
4.3 Temperaturmeßtechnik
4.3.1 Übersicht über die Verfahren
4.3.2 Widerstandsthermometer
4.3.3 Thermoelemente
4.3.4 Strahlunspyrometer

-2-
4.4 Druckmessung
4.5 Durchflußmeßtechnik
4.5.1 Meßverfahren
4.5.2 Wirkdruckverfahren
4.5.3 Schwebekörperverfahren
4.5.4 Magnetisch-induktive Durchflußmessung(MID)
4.5.5 Mechanische Volumenzähler
4.5.6 Wirbel-Durchflußmessung
4.5.7 Ultraschall-Durchflußmessung
4.5.8 Coriolis-Massedurchflußmessung
4.5.9 Thermische Massedurchflußmesser
4.6 Drehzahlmessung
4.7 Füllstandsmessung
4.7.1 Schwimmerverfahren
4.7.2 Verdränger-Verfahren
4.7.3 Wäge-Verfahren
4.7.4 Bodendruck-Verfahren
4.7.5 Elektrothermisches Verfahren
4.7.6 Kapazitätsverfahren
4.7.7Absortionsverfahren.
4.7.8 Echoverfahren
4.8 Gewichtsmessung
4.9 Gas-Chromatographie
4.10 Aktorsysteme
4.10.1 Überblick
4.10.2 Armaturen für Massenströme
5 Regel-und Steuereinrichtungen
5.1 Allgemeine Begriffe
5.2 Signale
5.3 Regeleinrichtungen
5.3.1 Beispiele für Regelstrecken
5.3.2 Anforderungen an Regelungen

-3-
5.3.3 Verhalten von Reglern
5.3.4 Strukturen von Regelkreisen
5.3.5 Selbsteinstellende Regler
5.3.6 Reglergerätetechnik
5.3.7 Anfahren von Regeleinrichtungen
5.3.8 Beispiel für eine geregelte Teilanlage
5.4 Steureinrichtungen
5.4.1Klassifizierung von Steuerungen
5.4.2 Aufbau speicherprogrammierbarer Steuerungen
5.4.3 SPS-Programmierung
5.4.4 Funktionsweise
6 Prozeßleitsysteme
6.1 Strukturen von Prozeßleisysteme
6.2 Prozeßnahe Komponente(PNK)
6.2.1 Funktionen
6.2.2 Aufbau
6.3 Anzeige-und Bedienkomponenten (ABK)
6.3.1 Funktionen
6.3.2 Oberfläche für Anlagenbediener
6.3.3 Aufbau einer ABK
6.4 Engineering Workstations (EWS)
6.4.1 Aufgabenstellung
6.4.2 Relationale Datenbanken
6.5 Leitrechnerkomponenten (LRK)
6.6 Nachrichtentransportsystem
6.6.1 Aufbau von Netzwerken
6.6.2 Übertragungsverfahren
6.6.3 ISO-Referenzmodel
6.6.4 Anforderungen in der Prozeßleitebene
6.7 Prozeßleitsystem Advant OCS von ABB
6.7.1 Systemstruktur
6.7.2 System – Software

-4-
6.8 Prozeßleitsystem Tactician von Eurotherm
6.8.1 Anforderungen in Labor- und Technikumsanglagen
6.8.2 Systemstruktur
7 Gehobene Prozeßführungsfunktionen
7.1 Rezeptfahweise….
7.1.1Motivation der Rezeptfahrweise
7.1.2 Rezeptbegriff
7.1.3 Rezetausprägungen und-hierarchien
7.1.4 Darstellungsformen
7.1.5 Batch-und Konti- Teilsteuerrezepte
7.1.6 Steuerungskomponenten
7.1.7 Zustände und Betriebsarten
7.1.8 Chargendokumentation
7.1.9 Bedienen und Beobachten
7.1.10 Erstellen und Pflegen von Rezepten
7.2 Gehobene Methoden der Regelungstechnik
7.2.1 Modellbildung
7.2.2 Prädiktorgestützte Verfahren
7.2.3 Zustandsregelung
7.2.4 Fuzzy Control
8 Erhöhung der Sicherheit und Verfügbarkeit
8.1Sicherheits-und Schutzsystem
8.1.1Sicherheitskonzepte
8.1.2 PLT-Einrichtungen
8.1.3 Beispiel für die Überwachung eines Rührkessels
8.2 Verfügbarkeit von PLS-Komponenten
8.2.1 Backup- Und Redundanzkonzepte
8.2.2 Unterbrechungsfreie Stromversorgung
9 Zentrale PLT-Einrichtungen
9.1 PLT- Räume
9.2 Prozeßstromversorgung
9.2.1 Überblick

-5-
9.2.2 Verfügbarkeitsforderungen
9.2.3 Hochverfügbare Stromversorgungen mit Unterbrechung
9.2.4 Hochverfügbare Stromversorgungen ohne Unterbrechung
10 Prozeßleittechnische Planung
10.1 Überblick und Ziele
10.2 Abwicklungsphasen
10.2.1 Vorgehensweise im Projekt
10.2.2 Grundlagenermittlung
10.2.3Vorülanung
10.2.4 Entwurfsplanung
10.2.5 Genehmigungsplanung
10.2.6 Kostenermittlung
10.2.7 Ausführungsplanung
10.2.8 Beschaffung
10.2.9 Montage
10.2.10 Inbetriebnahme
10.3 Qualitätssicherung in der Prozeßleittechnik
10.3.1 Begriffe
10.3.2 Validierung von Anlagen
10.4 Planungshilfsmittel
10.4.1 Richtlinien und Festlegungen
10.4.2 Planung mit CAE
Literaturverzeichnis

-6-
 1. AVTOMATLAŞDIRMANIN TEXNİKİ VASİTƏLƏRİ
HAQQINDA ÜMUMİ MƏLUMAT

1.1. Əsas anlayışlar

Avtomatlaşdırmanın texniki vasitələri fənni texnoloji
proseslərin avtomatlaşdırılmasının element bazasının
öyrənilməsi ilə məşğul olur.
Avtomatlaşdırma – maşınla istehsalın bir mərhələsi olub
idarəetmə funksiyasını insanın əvəzinə avtomatik qurğu vasitəsi
ilə yerinə yetirilməsidir.
Avtomatlaşdırmanın texniki vasitələri fənnini öyrənərkən
bəzi anlayışları nəzərdən keçirək:
Texnoloji idarəetmə obyekti (TİO): TİO, vasitəsi ilə
texnoloji proseslər reallaşdırılan texniki avadanlıqlar
toplusudur .
Element – avtomatlaşdırma sistemlərində element
dedikdə elə məmul başa düşülür ki, bu məmul
konusturuktiv cəhətdən yerinə yetirilmiş (bitirilmiş) olsun
və avtomatlaşdırma sistemində müəyyən bir funksiyanı
yerinə yetirsin.
Avtomatik idarəetmə sistemi (AİS)-AİS dedikdə
texniki qurğuların və proqram – texniki vasitələrin elə
toplusu başa düşülür ki, bunların öz aralarında qarşılıqlı
təsiri nəticəsində hər hansı bir idarəetmə qanunu
(alqoritmi) yerinə yetirilə bilsin.
Avtomatlaşdırılmış idarəetmə sistemi (AvİS):
avtomatlaşdırılmış idarəetmə sistemi insan fəaliyyətinin
müxtəlif sahələrini optimal idarəetmək üçün
imformasiyanın avtomatlaşdırılmış yığımını, emalını və
təqdimatını təmin edən insan – maşın sistemidir.
Müasir istehsalatda yeni fasiləsiz texnoloji proseslərin
üstünlük təşkil etməsi Lokal Avtomatik Tənzimləmə

-7-
Sistemindən (LATS) daha mükəmməl olan bir idarəetmə
sisteminin yaranması tələbini zəruri etmişdir. Belə
pirinsipcə yeni idarəetmə sistemi kimi texnoloji proseslərin
avtomatlaşdırılmış idarəetmə sistemi meydana gəlmişdir
(TPAvİS). TPAVİS yalnız 2-ci və 3-cü nəsil EHM
yaradılması nəticəsində mümküm olmuşdur.
Avtomatlaşdırılmış texnoloji kompleks (ATK):
birlikdə fəaliyyət göstərən TİO və TPAvİS avtomatlaşdırılmış
texnoloji kompleks adlanır.
TPAVİS Lokal Avtomatik İdarəetmə Sistemindən
əsas fərqləndirən cəhətləri aşağıdakılardır.
- İmformasiya axının daha müasir təşkili.
- İmformasiyanın alınması , emalı və təqdim edilməsi
prosesinin tam avtomatlaşdırılması.
- İdarəetmə prosesində daha effektiv qərarların qəbul
edilməsi üçün operator personalının idarəedici hesablama
maşını (İHM) ilə aktiv dialoqa girmək imkanının olması.
- İstehsalın işə salınması və saxlanması zamanı yüksək
avtomatlaşdırma dərəcəsinin olması.
Qeyd etmək lazımdır ki, avtomatik istehsal sahələrinin
idarə edilməsində insanın iştirakı TPAVİS – nə nisbətən
daha az olur . Başqa sözlə TPAVİS –də insan kifayət
qədər aktiv iştirak edir.

1.2. AvİS – lərinin əsas funksiyaları

TPAVİS idarəetmənin hər hansı bir məqsədini yerinə
yetirilməsinə yönəlmiş fəaliyyətinə TPAVİS funksiyası
deyilir. TPAvİS funksiyalarına daxildir:
1) İmformasiya təminatı funksiyası – TİO–nin
vəziyyəti haqqında imformasiyanın toplanması, çevrilməsi
və saxlanması.

-8-
 2) TİO-nin cari vəziyyəti haqqında imformasiyanın
ilkin emalı.
3) Texnoloji parametrlərinin meyillərinin və
avadanlıqların vəziyyət göstəricilərinin verilən
qiymətlərindən fərqlənmələrinin aşkar edilməsi.
4) Ölçülə bilməyən kəmiyyətlərin və göstəricilərin
qiymətlərinin hesablanması ( dolayı ölçmə ,
proqnozlaşdırma və s.).
5) İmformasiyanın operativ əks etdirilməsi və
reqestirasiyası.
6) Operativ personalla imformasiya mübadiləsi.
7) Yüksək ierxialı AVİS–i ilə imformasiya
mübadiləsi.
TPAvİS özü insan – maşın sistemi olub , texnoloji
obyektin uyğun qəbul edilmiş kriteriya üzrə idarə
olunmasını təmin etmək üçün imformasiyanın avtomatik
yığımını, emalını yerinə yetirməklə idarəedici təsirləri
hazırlayır və realizasiya edir.
Müasir TPAvİS – in yaradılması zamanı texnoloji
həllərin ( qərarların) dünya miqyaslı inteqrasiyası ,
unifikasiyası müşahidə olunur.

-9-
 1.3. Avtomatlaşdırmanın texniki vasitələrinin təsnifatı
Avtomatlaşdırılmanın ümumiləşdirilmiş funksional
sxemi şəkildə 1.1-də göstərilmişdir.

İQ-idarəetmə qurğusu
İS – idarəetmə sistemi
İO – idarəetmə obyekti
ƏK - əlaqə kanalları
TQ – tapşırıq qurğusu
İEQ – imformasiyanı emal edən qurğu
GÇQ – gücləndirici – çevirici qurğu
İƏK – imformasiyanı əks etdirən qurğu
İM – icra mexanizmi
İşO – işçi orqanlar

- 10 -
NQ – nəzarət qurğusu
V – vericilər
İÇ – ikinci çevricilər

Baxılan funksional sxemdə İEQ və GÇQ – ya

adətən mərkəzi işləm qurğusu və ya mərkəzi prosessor
qurğusu adlanır və bütün məntiqi funksiyaları yerinə
yetirir .
V və İÇ isə nəzarət qurğusu adlanırlar.
TQ – dan siqnal İEQ – ya imformasiya daxil
olduqda , imformasiya tapşırılmış
və ya verilmiş alqoritim üzrə emal edilir . GÇQ – da
gücləndirilir və çevrilir . İM – i hərəkətə gətirmək üçün
əmrlər verilir . İM öz növbəsində icra orqanını
(tənzimləmə orqanını ) hərəkətə gətirir . Verici prosesin
gedişi haqqında imformasiyanı alaraq və əgər lazımdırsa
V – nin çıxışında ikinci çevricidə çevrilərək və
güclənərək İEQ - ya ötürülür . Başqa sözlə idarəetmə
alqoritmi TQ-dan və NQ-dan alınan imformasiyalar
əsasında müəyyən edilir .
Funksional sxemə daxil olan elementləri aşağıdakı
kimi açıqlaya bilərik:
1. Nəzarət qurğusu (NQ) və tapşırıq qurğusu (TQ) birlikdə
giriş qurğuları adlanırlar (1.1 və 1.2) .
1.1 Tapşırığı əllə daxil etmə : düymələr ; tumblerlər ;
klaviatura .
1.2 Nəzarət qurğuları : vəziyyət , sürət , təzyiq , qüvvə ,
temperatur , sərf , v. s - vericiləri .
2. Çıxış qurğuları kimi GÇQ , İM-i və İO ola
bilərlər .
2.1. İM-ni idarə edən qurğular : kontaktorlar ;
gücləndiricilər ; maqnit buraxıcıları ; v. s.

- 11 -
2.2. İcra orqanlarını idarə edən qurğular : elektromexaniki
tutqaclar ; elektromexaniki patronlar ; itələyicilər ;
vibrobunkerlər
3. İmformasiyanı emal edən qurğular (imformasiyanı
çevirən və gücləndirən hissəsi): rele ; zaman releləri ;
sayğaclar ; yaddaş qurğuları ; PMM ; PMK ; İEHM .
4. Sənaye şəbəkələri vasitələr: AS – interfeys ;
PROFİBUS ; Ethernet ; Bitbus ; Modbus .
5. İmformasiyanı əks etdirən qurğu (İƏQ):
siqnallama ; göstəricilər.
Qeyd olunanlardan başqa avtomatlaşdırma
sistemlərində mühafizə edici qurğulardan və qida
mənbələrindən istifadə olunur .
6. Mühafizə edici qurğulara : bloklama ;
qoruyucular .
7. Qidalandırıcı mənbələrinə isə : transformatorları
və stabilizatorları misal göstərmək olar .

Avtomatlaşdırmanın əsas inkişaf istiqamətləri

aşağıdakılardır .
1) Avtomatlaşdırma sistemlərinin funksional imkanlarının
artırılması .
- idarəetmə funksiyasına görə sadə işə salma , saxlama
və avtomatik reversləmədən tsiklik proqram və adaptiv
idarə istiqamətində .
- diaqnostika funksiyasına görə dövrənin qırılmasının
indikasiyasından bütün sistemin proqramla testlənməsi
istiqamətində .
- siqnallama funksiyasına görə sadə lampalardan
testli və qrafiki displey istiqa –mətində
- digər sistemlərlə əlaqə funksiyasına görə naqilli
əlaqədən sənaye şəbəkələri istiqamətində .

- 12 -
2) Element bazasının mürəkkəbləşməsi : Bu rele
kontakt sxemlərindən ayrı – ayrı elementlərdən ibarət
yarımkeçirici kontaktsız sistemlərə , onlardan isə inteqral
mikrosxemlərə keçməklə yerinə yetirilir .
Avtomatlaşdırmanın element bazasının inkişaf
mərhələri şəkil 1.2-də göstərilmişdir .

Şəkil 1.2. Element bazasının inkişaf mərhələləri

3) Sərt aparat sxem strukturlarından çevik yenidən

sazlana bilən , proqramlana bilən, strukturlara keçməklə .
4) Adi əllə (qeyri – avtomatik) laihələndirmə üsulundan
avtomatlaşdırılmış laihələndirmə üsuluna keçməklə .

1.4. Sənaye avtomatikası

Müasir sənaye avtomatikası termini dövlət sənaye
cihazları sistemi (DSCS) əsasında müəyyən edilir .
Sənaye avtomatikası texniki vasitələr toplusu olub ,
özüdə ölçmə vasitələrini və avtomatlaşdırma vasitələrini
birləşdirir . Məqsədi imformasiyanı qəbul edərək , emal
etmək və tapşırılmış alqoritm əsasında nəzarət , tənzimləmə
və idarəetmə fəaliyyətlərini yerinə yetirməkdir.
Sənaye avtomatikası vasitələrinə aiddir :
1. Texniki – imformasiya ölçmə vasitələri .
2. Elektron funksional və məntiqi qurğular .
3. İkinci cihazlar və göstəricilər .
4. Tənzimləyicilər və tapşırıq qurğuları .

- 13 -
5. İcra mexanizimləri , rele kontaktor qurğuları daxil
olmaqla .
6. Qida mənbələri .

Qeyd etmək lazimdır ki , aşağıdakı elementlər ölçmə

vasitələrinə aid edilir :
1) Texnoloji və qəza siqnallayıcıları .
2) Avtomatik bloklama və texnoloji müdafiə .
3) Qəza idarəetməsi .
4) İdarəetmə prosesi vəziyyətlərinin və operator işinin
qeydiyatı .
5) Sistemin qurğularının xarici imformasiya sistemləri
ilə əlaqələndirilmənin vasitələri .

1.5. Sənaye avtomatikasının funksional təyinatına

görə təsnifatı
Sənaye avtomatikası funksional təyinatina görə beş
növə bölünür .
1) İstlik energetikası təyinatlı: Burada əsasən temperaturun
, təzyiqin , təzyiq düşgüsünün , səviyyənin , sərfin ölçülməsi ,
tənzimlənməsi yerinə yetirilir .
2) Elektro energetik təyinatlı: Burada cərəyan şiddətinin ,
gərginliyin , elektrik potensialının , elektrik potensiallarının
fərqi , EHQ-nin , aktiv gücün , reaktiv gücün , tam gücün ,
güc əmsalının , tezliyin , induktivliyi , qarşılıqlı – induktivliyin
, elektrik tutumunun , elektrik müqavimətinin ölçülməsı və
tənzimlənməsi yerinə yetirilir .
3) Mexaniki təyinatlı: Xətti və bucaq kəmiyyətlərinin ,
bucaq sürətinin , qüvvə momentinin , qüvvə momentləri
cütünün , məmul sayını , materialların dəyişikliyi ,

- 14 -
vibrasiyaları , səs təzyiqinin , kütlənin və .s ölçülməsi və
tənzimlənməsi .
4) Kimyəvi tərkib təyinatlı: Qaz , maye və bərk
cisimlərin kimyəvi tərkiblərinin ölçülməsi .
5) Fiziki xassələr təyinatlı: Nisbi nəmliyin , elektrik
keçiriciliyinin , sayğacın və .s ölçülməsi və tənzimlənməsi .

1.6. Texniki vasitələrin göstərilmə üsulları

Texniki vasitələrin öyrənilməsi və avtomatlaşdırılmış
sistemlərin laihə edilməsi zamanı texniki vasitələrin
göstərilməsi və təqdim edilməsi müxtəlif üsullarla ola
bilər . Texniki vasitələrin göstərilməsi üçün aşağıdakı
üsullardan istifadə olunur :
1) Konustruktiv üsul - Cihaz və qurğular
maşınqayırma rəsmxəttinin köməyi ilə texniki şəkillər,
ümumi görünüşlər , proyeksiyalar və aksonometriya
şəklində verilə bilər;
2) Sxem üsulu- Bu üsulla göstərmə zamanı hər bir
elektriki , pnevmatik, hidrovlik , mexaniki , elementlər üçün
dövlət standartında şərti işarələr müəyyən edilir və bu
elementlər şərti işarələrlə göstərilir .
3) Riyazi üsul: Bu üsul əsasən proqramla reallaşdırıla
bilən texniki vasitələr üçün tətbiq edilir və aşağıdakı
kimi təqdim oluna bilər .
- tipik dinamiki bəndlərin ötürmə funksiyası şəklində .
- baş verən proseslərin diferensial tənliklərlə
göstərilməsi .
- idarə olunmanın məntiqi funksiyalarla göstərilməsi .
- prosesin gedişini vəziyyət qrafiki ilə , tsikloqramma ilə
, zaman dioqramı ilə göstərilməsi .
- texniki vasitələrin blok sxemlərlə göstərilməsi .

- 15 -
1.7 Dövlət sənaye cihazları sistemi (DSCS)
DSCS – i mürəkkəb şəbəkəli bir sistem olub bir sıra
alt sistemlərə malikdir və onu müxtəlif mövqeylərdə
təsnif etmək olar . DSCS – nin funksional-ierarxiatik və
konustruktiv – texnoloji təsnifatına baxaq .

1.8 DSCS – nin funksional ieraxiatik strukturu

DSCS – i çox şaxəli sistem olub müxtəlif
cəhətlərinə görə təsnif olunur . Aşağıdakı şəkil 1.3-də
DSCS – nin funksional təsnifatı göstərilmişdir .

Şəkil 1.3. DSCS-nin funksional təsnifatı

Burada, İTV – imformasiyanı toplayan vasitələr ; OTV –

obyektə təsir edən vasitələr;
0 səviyyə - texnoloji prosesin reallaşdırılması; 1 səviyyə -
obyektə təsir göstərən və obyekdən alınan

- 16 -
imformasiyaların emalı; 2 səviyyə - tənzimləmə ,
stabilləşdirmə , rəqəmli idarəetmə; 3 səviyyə - adaptasiya ,
optimallaşdırma , dioqnoztika , vizuallaşdırma; 4 səviyyə -
planlaşdırma və tədqiqat .
Qeyd etmək lazımdır ki , sənaye müəssələrinin müasir
idarəedici fərqləndirici cəhəti ondan ibarətdir ki , burada
hesablama vasitələrindən və şəbəkə texnolojiyasından
bütün idarəetmə sahələrində istifadə olunur .
Dünya təcrübəsində kompleks avtomatlaşdırmanın
tabeli təsnifatının beş səviyyəsindən istifadə olunur .
Şəkil 1.4-də istehsalın idarə olunmasının beş səviyyəli
tabeli təsnifatı göstərilmişdir .

Şəkil 1.4. İstehsalın idarə olunmasının tabeli təsnifatı

ERP – Enterprise Resource Planning . Müəssə resuslarının

planlaşdırılması . Bu səviyyədə maliyə iqtisadi
- 17 -
göstəricilərin hesabatı və analizi yerinə yetirilir və
admistrativ strateji məsələlər həll edilir .
MES – Manufacturing Execution Systems . İstehsalın
yerinə yetirilməsi sistemi bu səsiyyədə məhsulun
keyfiyyətinin idarəedilməsi məsələsi texnoloji prosesin
əməliyyatlarının ardıcıllığının planlaşdırılması və nəzarəti .
İnsan və material ehtiyyatlarının idarə olunması ( prosesin
daxilində ). İsthsal avadanlığının texniki qulluğunun yerinə
yetirilməsi . Baxılan bu səviyyələr istehsalın
avtomatlaşdırılmış idarəetmə sistemi məsələlərinə
uyğundur . Qalan üç səviyyədə isə həll olunan
məsələlər TPAvİS səviyyəsində həll olunan məsələlərə
uyğundur .
SCADA - Supervisiory Control and Data Acquisition .
Məlumatın yığılması və dispeçer ( süpervizor )
idarəedilməsi sistemi . Bu səviyyə texniki operativ
idarəetmə səviyyəsi olub , dioqnoztika , adaptasiya və digər
belə məsələləri həll edir .
HMİ - Human – machine interface . Texnoloji prosesin
vizuallaşdırılmasını yerinə yetirir ( insan – maşın əlaqəsi) .
İnput / Output – idarəetmə obyektinə giriş və çıxış . Bu
səviyyədə sistemə giriş idarəedici siqnallar verilir və
imformasiya alınır .

2. AVTOMATLAŞDIRMA SISTEMLƏRININ GIRIŞ

QURĞULARI
Giriş qurğuları ya operator tərəfindən güc dövrələrin
və idarəetmə dövrələrinə yönəlmiş siqnalları daxil

- 18 -
etmək üçün ya da idarəetmə obyektindən gələn və
imformasiya daşıyan siqnalları daxil etmək üçün istifadə
olunur . Güc dövrələrinin giriş qurğuları əsasən işlədicini
dövrəyə qoşmaq üçün idarəetmə dövrələrinin giriş
dövrələrində həm idarəetmə dövrələrinin qoşulması və
rejmin seçilməsi üçün istifadə edilir.

2.1. Güc dövrələrində imformasiyanı əllə daxil etmək

üçün kommutasiya qurğuları
Əllə daxil etmə kommutasiya qurğuları , güc
dövrələrinin bilavasitə kommutasiyası və idarəetmə
dövrəsi qurğularının kommutasiyası üçün istifadə olunur .
Bu qurğuların geniş yayılanlardan bir neçəsini nəzərdən
keçirək.

1. Giriş açarları – giriş açarları həm güc dövrələrini ,

həm də idarəetmə dövrələrini qoşmaq üçün istifadə olunur
. Bu açarlar adətən , həm də qoruyucu funksiyasını yerinə
yetirir . Yəni parametr öz həddi qiymətinə çatdıqda
dövrəni açır . Məişatdə bu açarlar avtomat adlanır.

2. Rubilnik – rubilnik tipli açarlar 1 fazlı və 3 fazlı

dövrələri açıb – bağlamaq üçün istifadə olunur . Adətən
sistemin girişində qoyulur . Bunlar 2 növdə ola bilərlər :
əriyən qoruyuculu və qoruyucusuz. Şəkil 2.1-də üç
qütblü qoruyucusuz rubulnikin sxemi göstərilmişdir .

- 19 -
 Şəkil 2.1. Üç qütblü rubillnikin sxemi

3. Paketli çeviricilər – paketli çeviricilər həm güc

dövrələrində dövrəni açib – bağlamaq üçün , həmdə idarəetmə
dövrələrində rejimlərin seçilməsi üçün istifadə oluna
bilər . Paketli çeviricilər üst – üstə yığılmış dönən
açarlardan ibarətdir . Bunlarda kontaktların qapanması və
açilması orta yumuruqlu oxun dönməsi ilə yerinə
yetirilir . Paketli ve ricilərin 2 – dən 5 - ə qədər fiksasiya
olunmuş , kommutasiya dövrələrinin sayı isə 48-əqədər ola
bilər . Şəkil 2.2-da paketli çevricinin ümumi görünüşü
verilmişdir .

- 20 -
 Şəkil 2.2. Paketli çevricinin sxemi

2.2. İdarəetmə dövrələrinin kommutasiya qurğuları

1. Paketli çevricilər : Güc dövrəsindəki paket
çevricidən fərqi yalnız onun daha kiçik cərəyanlara
hesablanması ( kontaktorları daha kiçik olur ) və
qavoritinin kiçik olmasıdır . Paket çeviricilərin vasitəsi ilə
idarəetmənin uyğun dövrəsi seçilir .
2. Tumblerlər : Tumblerlər 1 və ya 2 qütblü
olmaqla 3 vəziyyətli çeviricidir ( bəzi hallarda 2
vəziyyətli , yəni orta neytral vəziyyət olmur ). Tumblerlər
adətən idarəetmə panelinin üzərində yerləşir və 2
rejimdən biri seçmək üçün istifadə olunur . Şəkil 2.3-də
tumblerin sxemi göstərilmişdir .

- 21 -
 Şəkil 2.3. Tumblerin sxemi

3. İdarəetmə düymələri : İdarəetmə düymələri əsasən 2

növdə olurlar .
a)Normal açıq (NA – Start)
b)Normal bağlı (NB – stop )
Düymələrdə kontaklardan 1 –i hərəkətli , digəri isə
hərəkətsiz olur . Start düyməsində düymə basıldıqda
hərəkətli kontakt , hərəkətsiz kontakta toxunaraq qapayır .
Stop düyməsində isə ilkin halda kontaktlar qapalı olur .
Düymə basıldıqda kontaktlar aralanır və dövrə qırılır .

- 22 -
 Şəkil 2.4. İdarəetmə düyməsinin sxemi

Şəkil 2.5-də start düyməsinin elektirik sxemi və ümumi

görünüşü verilmişdir. Start düyməsi basıldıqda hərəkətli kontakt
hərəkətsiz kontaktla təmasda olaraq qoşulduğu dğvrəni qapayır
və düymə buraxıldığı anda isə açılaraq dövrəni qırır.

Şəkil 2.5. Start düyməsinin sxemi və ümumi görünüşü

Şəkil 2.6-da stop düyməsinin elektirik sxemi və ümumi

görünüşü verilmişdir. Düymə basılandan əvvəl onun kontaktları
qapalı olur, basıldıqda isə açılır və qoşulduğu dövrəni qırır,
buraxıldıqda isə kontakt qapanaraq dövrəni qapayır.

- 23 -
 Şəkil 2.6. Stop düyməsinin sxemi və ümumi görünüşü

4. Kontaktsız sensorlu düymələr və operator

panelləri: Bu qurğular əslində insan-maşın interfeysidir
və bu panellər həmdə imformasiyanın əks etdirməsi
funksiyasını yerinə yetirir . Şəkil 2.7-də simens firmasının
sensor paneli göstərilmişdir .

Şəkil 2.7. Kontaktsız sensor paneli

- 24 -
Kontaktsız sensor düymələrini aşağıdakı növlərə ayırmaq
olar .
1. Düyməli panellər. Bu panellər müasir komutasiyalı
panellərə alternativdir. Bunlar qabaqcadan yığılmış
olurlar və şinlə işləyirlər, kifayət qədər qənaətlidirlər.
2. Mikropanellər. SMATİK S7-200 kontrellerləri ilə
birlikdə istifadə etmək üçün layihələndiriliblər. Ya
mətn displeyləri, ya da sensorlu ekran kimi istifadə
olunur.Mikropanellər xüsusi proqram təminatı ilə
proqramlaşdırılırlar.
3. Mobil panellər. Fəridi operator paneli olub, HMİ
(insan-maşın interfeysi) funksiyasını yerinəyetirir və
bilavasitə idarəetmə obyektinin (avadanlığın) yanında
istifadə oluna bilir.
4. Mətn panelləri. Yalnız informasiyanı əksetdirmək
üçün mətn panelləri kimi vəya idarəetməni və
manitorinqi yerinə yetirmək üçen istifadə oluna bilirlər.
5. Multi panellər. Sensorlu ekran və ya ekranlı klaviatura
kimi olurlar. İdarəetmə və manitornq panelləri kimi
istifadə olunurlar.Əlavə proqram artırmalarının
sazlanmasına imkan verirlər.

2.3. Nəzarət qurğuları və vericilər

Vericilər : Vericilər avtomatikanın elə elementləridir ki
, bunlar texnoloji parametri və ya idarəetmə obyektinin
rejiminin dəyişməsini hiss edərək avtomatlaşdırma
sisteminin növbəti elementlərinə ötürürlər . Adətən
vericilərin çıxış kəmiyyətləri olurlar : Müqavimət ( aktiv ,
induktiv , tutum ) , cərəyan şiddəti , EHQ , gərginlik düşgüsü

- 25 -
, tezlik, faz sürüşməsi və .s. Vericilərin əsas parametrləri
və xarakteristikaları aşağıdakılardır .
1) Statik xarakteristika ( qərarlaşmış rejimdə çıxış
kəmiyyətinin giriş kəmiyyətindən asıllığı ) .
2) Həssaslıq və ya çevirmə əmsalı : Çıxış
kəmiyyətinin artımının girişin dəyişməsinə olan nisbəti .
3) Həssaslıq həddi : Çıxış siqnalına çevrilə bilən
giriş kəmiyyətinin ən kiçik qiyməti .
4) Dəqiqlik ( ölçmə xətası ) .

2.4. Vericilərin təsnifatı

1) Giriş parametrlərinə görə :
- Qeyri elektrik kəmiyyətlərini elektrik kəmiyyətinə
çevirən ( təzyiq , səviyyə , temperatur, yerdəyişmə vericiləri ) .
- Bir elektriki parametri digər elektriki parametrə
çevirən vericilər .
2) Çevirmənin növünə görə :
- Analoq : ( potensial , tezlik , cərəyan , faz ).
- Diskret vericilər : ( amplitud – impuls , tezlik –
impuls , məntiqi ) .
3) Giriş kəmiyyətini çıxış kəmiyyətinə çevirmənin
xarakterinə görə :
- Generator tipli : bu vericilər elə vericilərdir ki ,
giriş kəmiyyəti çıxışda EHQ çevrilsin və əlavə enerji
mənbəyindən istifadə olunmasın ( termocütlər ,
pyezoelektriki və fotoelektriki vericilər ) .
- Parametrik vericilər : Bu elə vericilərə deyilir ki
, girişdə qeyri – elektrik kəmiyyətlərin dəyişməsi çıxışda
elektriki kəmiyyətlərin dəyişməsinə səbəb olur .
- Tezlik vericiləri : Bu elə vericilərdir ki , müxtəlif
fiziki kəmiyyətlərin girişdə dəyişməsi çıxış siqnalının
tezliyinin dəyişməsinə səbəb olur .

- 26 -
4) Qurulma strukturuna görə :
- Ardıcıl strukturlu : Belə vericilərdə həssas
elementlərdən çıxış çevricisinə qədər bütün elementlər
ardıcıl qoşulur .
- Diferensial sxem üzrə qurulmuş vericilər : Belə
quruluşlu vericilərdə çıxış paralel budaqlara malik olur
və bu budaqlardakı parametrlər müqaisə olunaraq
cəmlənir və yaralı çıxış siqnalı əmələ gətirir .
5) Kompensasiyalı vericilər :
Bu vericilərdə çıxış kəmiyyəti eyni tipli kəmiyyətlə
kompensasiya olunur və bu üsulla texnoloji parametr
ölçülür .

2.5. Nəzarət qurğularının növləri

2.5.1. Kontaktlı yol açarları.
Kontaktlı yol açarları (YA) avtomatikanın diskret
elementi olub , rele xarakteristikalıdır və qurğuların işçi
orqanlarının hərəkətli hissələrinin vəziyyətinə nəzarət
etmək üçündür . İcra mexanizimlərinin hərəkətli hissəsində
qoyulmuş dayaq hərəkəti zamanı YA-na çatdıqda ona
təsir göstərərək onun kontaktını ya açaraq, ya da bağlayaraq o
çıxış siqnalı yaradır ( 0 və ya 1 ) . Kontaktlı yol açarlnın
sxemi şəkil 2.8-də göstərilmişdifr.

- 27 -
 Şəkil2.8. Kontaktlı yol açar

Şəkil2.9-da kontaktlı yol açarlarının sxemi və ümumi görünüşü

göstərilmişdir.

Şəkil2.9. Kontaktlı yol açarlarının elektrik sxemi və ümumi

görünüşləri

2.5.2. Kontaktsız yol açarları.

Kantaktsız yol açarları obyektlə mexaniki təmasda
olmadan, yol açarının həssas hissəsinə o hiss edə biləcəyi
maneənin yaxınlaşmasına reaksiya verərək, çıxış komutasiya
açarını ya açır, ya da bağlayır. Çıxış açarı yarımkeçirici üzərində
qurulur.
İdarəetmə sistemlərində kontaktsız yol açarlarında əsasən
əks əlaqə vericisi kimi istifadə edilir. Başqa sözlə, hərəkətli
hissənin hərəkətinin sona çatmasını idarəetmə xəbər verir, o isə

- 28 -
öz növbəsində hərəkətin dayandırılması haqqında əmr verir.
Kantaktsız yol açarlarının sadələşdirilmiş funksional sxemi
şəkil2.10-də göstərilmişdir.

Şəkil2.10. Kontaktsız yol açarlarının sadələşdirilmiş funksional

sxem

Hərəkətli obyekt kontaktsız açarın həssaslıq zonasına daxil

oldukda onun işləməsinə səbəb olur və komutasiya elementi
yükü ya açır ya da balğlayır. Kontaktsız yol açarlrının yükü kimi
kontrollerlərin, elektron sxemlərin girişləri və rele və ya
kontaktorların dolaqları ola bilərlər.
Kontaktsız yol açarları həssas elementin iş prinsipinə görə
olurlar: induktiv; tutum; optik; ultrasəs; maqnetik.

-induktiv kontaktsız yol açarları

İnduktiv kontaktsız yol açarlarının həssas elementi induktivlik

dolağı formaslnda olur, hansı ki maqnit dövrəsinin açıq tərəfi
aktiv hissə hesab olunur. Aktiv sahənin qarşısında elekromaqnit
sahəsi yaranır. Bu sahəyə metal parça yaxınlaşdırıldıqda dolağın
induktivliyi dəyişir, generatorun rəqsləri sönür, demodulyasiya
olunan gərginluk düşür, triger vəziyyətini dəyişdirir, komutasiya

- 29 -
elementi bir komutasiya vəziyyətindən digərinə keçir. Şəkil
2.11-də induktiv kontaktsız yol açarının funksional sxemi
göstərilmişdir.

Şəkil2.11. İnduktiv kontaktsız yol açarlarının funksional sxem

Kontaktsız yol açarları nikellənmiş latun və plasmas gövdəli

hazırlanırlar və onların işədüşmə məsafəsi 1mm-dən 150mm-ə
qədər olur. Şəkil2.12-da metal parçanın yaxınlaşmsndan asılı
olaraq induktiv yol açarının işə düşməsinin xarakteri
göstərilmişdir.

Şəkil2.12. İnduktiv kontaktsız yol açarlarının işədüşmə sxem

Bəzi hallarda mövqeləndirmənin dəqiqliyini yüksəltmək

məqsədi ilə yarıqlı induktiv yol açarlarından istifadə olunur.
Şəkil2.13-da yarıqlı kontaktsız induktiv yol açarının sxemi
göstərilmişdir.

- 30 -
 Şəkil2.13. Yarıqlı induktiv kontaktsız yol açarlarının sxem

-tutum kontaktsız yol açarları

Tutum kontaktsız yol açarlarının həssas elementi

funksiyasını kandesatorun lövhəsinin çıxarılmış aktiv səthi
yerinə yeturir. Tutum kondaktsız yol açarlarının sadələşdirilmiş
funksional sxemi şəkil2.14-də göstərilmişdir.

Şəkil2.14. Tutum kontaktsız yol açarlarının funksional sxem

- 31 -
Metaldan və ya dielektirikdən olan obytkt aktiv sahəyə
yaxınlaşdıqda kondensatorun tutumu dəyişir, generatorun
parametrləri dəyişir və komutasiya elementinin çevrilməsi baş
verir. Vericinin işləmə d ara məsafəsi təsir obyektinin
diekektirik sabiti -n qiymətindən asılıdır. Şəkil 2.15-də təsir
obyektinin aktiv satəyə yaxınlaşmasının sxemi və işləmə d ara
məsafəsinin dielektirik sabiti -dən asılılığı göstərilmişdir.

Şəkil2.15. a) təsir obyektinin aktiv sahəyə yaxınlaşma sxemi

b) d işləmə məsafəsinin dielektirik sabitindən asılılığı

-optik kontaktsız açarlar

Optik kontaktsız açarlarlar şüalandırıcıya və optik qəbulediciyə

malik olurlar. Şüalandırıcı infraqırmızı şüalar şüalandırır və bu
şüalar optiq qəbuledici tərəfindən qəbul edilərək elektirik
siqnalına çevrilir. Optik kontaktsız açarların funksional sxemi
şəkil2.16 –də göstərilmişdir.

- 32 -
 Şəkil2.16. Tutum kontaktsız yol açarlarının funksional sxem

Optik kontaktsız açarın qəbuledicisi şüalandırıcıdan

şüalandırılan şüaları qəbul etmək üçün olan həssas elementdən,
linzalardan və lazım olan elektirik sxemindən ibarətdir.
Əksetdirici şüalandırıcıdan düşən şüaları əks etdirərək,
qəbulediciyə tərəf yönəltməkdən ibarətdir.
Optik kontaktsız açarlar həssaslıq zonası (Sd), işləmənin
minimal məsafəsi, işləmənin maksimal məsafəsi, kor zona kimi
parametrlərlə xarakterizə olunurlar. Optik kontaktsız açarların
optik sisteminin işini izah edən sxem şəkil2.17-də göstərilmişdir.

Şəkil2.17. Optik sistemin işini izah edən sxem

Optik kantaktsız açarlar olurlar:

-şüalandırıcdan düşən şüaları bilavasitə qəbul edən və ya T
tip;
-əksetdiricidən qayıdan şüaları qəbul edən və ya R tip;
-obyekdən əks olunaraq səpələnən şüaları qəbul edən və ya
D tip.

- 33 -
 T tip optik kontaktsız açarların xarakteristik cəhəti ondan
ibarətdir ki, şüalandırıcı və qəbuledici ayrı-ayrı gövdələrdə
yerləşdirilmişlər, şüa şüalandırıcıdan qəbulediciyə yönəldilmiş
olur və bu şüanın qarşısı təsir obyekti vasitəsi ilə kəsilə bilər. Bu
tip vericilərdə şüalandırıcı və qəbuledici ayrı-ayrı qida
mənbələrindən qidalana bilərlər və komutasiya elementi
qəbuledicidə yerləşmiş olur. Şəkil2.18-də T tip optik kontaktsız
açarın sxemi göstərilmişdir.

Şəkil2.18. T tip optik kontaktsız açarın sxemi

R tip optik kontaktsız açarlarda şüalandırıcı və qəbuledici eyni

bir gövdədə yerləşdirilir. Qəbuledici xüsusi əksetdirici tərəfindən
əks oluna şüaları qəbul edir. İş prosesində ya təsir obyekti
qəbulediciyə düşən şüanın qarşəsını kəsir, ya da əkaetdirici təsir
obyektinə bərkidilir. R tip optik kontaktsız açarın sxemi
şəkil2.19-da göstərilmişdir.

Şəkil2.19. R tip optik kontaktsız açarın sxemi

- 34 -
 D tip optik kontaktsız açarlarda şüalandırıcı və
qəbuledici eyni bir gövdədə yerləşdirilir. Qəbuledici təsir
obyektindən əks olunaraq səpələnən şüaları qəbul edir. Obyekt
ox istiqamətində və ya oxa nisbətən müəyyən bucaq altında
hərəkət edə bilər.
D tip optik kontaktsız açarın sxemi şəkil2.20-də göstərilmişdir.

Şəkil2.20. D tip optik kontaktsız açarın sxemi

2.5.3. Kontaktsız yol (yaxınlaşma) açarlarının qida dövrəsinə

qöşulma sxemləri
“Sensor” markalı kontaktsız açarlar qidalanma növünə
görə iki cür istehsal olunurlar:
10-30V diapazonunda sabit gərginliklə qidalanan yol
açarlar;
20-250V diapazonunda dəyişən gərginliklə qidalanan yol
açarları (istehsalatda onlara adətən sensorlar deyirlər) dövrəyə
qoşulması onların çıxış uclarının rənglərinə görə təyin edilir.
Sensorların hər ölçü tipləri üçün dövrəyə qoşulma sxemi
istifadəçinin təlimat vərəqəsində göstərilir.

- 35 -
Sabit cərəyanla qidalanan sensorlafr çıxışların sayına görə iki,
üç, dörd çıxışlı olurlar.
Şəkil 2.21-də iki çıxışlı yol açarlarının dövrəyə qoşulma
sxemləri göstərilmişdir.

Şəkil 2.21. Sabit cərəyanla qidalanan iki çıxışlı sensorların

dövrəyə qoşulma sxemi
a)na çıxışlı; b)nb çıxışlı; c) çemrilən çıxışlı
Sxemlərdən göründüyü kimi bütün hallarda yuk vericiyə ardıcıl
qoşulur.
a) sxemində sensora təsir olana qədər (sensor işləyənə
qədər) dövrə qapanmayır və yalnız sensora təsir baş verdikdə
dövrə qapanır.
b) sxemində sensora təsir olana qədər (sensor işləyənə
qədər) dövrə qapalı olur və yalnız sensora təsir baş verdikdə
dövrə qırılır.
c) sxemində sensora təsir olana qədər (sensor işləyənə
qədər dövrə həm açıq, həmdə qapalı qoşula bilər və yalnız
sensora təsir baş verdikdə onun çıxışı digər vəziyyətə keçir.
Şəkil 2.22-də üç və dörd çıxışlı yol açarlarında yükün
qida mənbəyinin minusu ilə çıxış arasında dövrəyə qoşulma
sxemləri göstərilmişdir (PNP çıxışlı).

Şəkil 2.22. PNP çıxışlı yol açarlarının qoşulma sxemləri

- 36 -
 a)na çıxışlı; b)nb çıxışlı; c) çemrilən çıxışlı

Şəkil 2.23-də üç və dörd çıxışlı yol açarlarında yükün

qida mənbəyinin pilyusu ilə çıxış arasında dövrəyə qoşulma
sxemləri göstərilmişdir (NPN çıxışlı).

- 37 -
 Şəkil 2.23. NPN çıxışlı yol açarlarının qoşulma sxemləri
a)na çıxışlı; b)nb çıxışlı; c) çemrilən çıxışlı

Dəyişən cərəyanla qidalanan müasir yol açarları yükun

qoşulmasına görə iki cür olurlar:
1) Yük qida mənbəyinə ardıcıl qoşulan;
2) Yük və qida mənbəyinin müstəqil qoşulma sxemi olan.
Şəkil 2.24-də dəyişən cərəyanla qidalanan və yük qida
mənbəyinə ardıcıl qoşulan yol açarlarının sxemləri
göstərilmişdir.

Şəkil 2.24.Yükün qida mənbəyinə ardıcıl qoşulma sxemi

a)na çıxışlı; b)nb çıxışlı; c) çemrilən çıxışlı

Şəkil 2.25-də dəyişən cərəyanla qidalanan, yük və qida

mənbəyinin müstəqil qoşulma sxemi olan yol açarlarının sxemi
göstərilmişdir.

- 38 -
 Şəkil 2.25.Yük və qida mənbəyinin müstəqil qoşulma sxemi
2.5.4. Kontaktsız yol açarlarının tətbiqinə aid misallar

1) Robet qolunun hərəkətinin məhtudlaşdırılması sxemi

(şəkil2.26.)

Şəkil2.26.Robotun qolunun hərəkətinin məhtudlaşdırılması

sxemi

Sxemdən göründüyü kimi yol açarları robotun qolunun kənar

vəziyyətlətləri haqqındakı informasiyanı idarəeumə sisteminə
ötürür, idarəetmə sistemi ona tapşırılmış alqoritm üzrə uyğun
hərəkət intiqalını söndürür və növbəti mərhələnin yerinə
yetirilməsi informasiya verir.

2) Xəttdə borunun keçməsini xəbərləyən sxem (şəkil2.27.)

- 39 -
 Şəkil2.27. Xəttdə borunun keçməsini xəbərləyən sxem

Sxemdən göründüyü kimi xəttdən boru keçdikdə yol açarının

çıxışında siqnal yranır. Bu siqnal idarəetmə sisteminə ötürülərək
növbəti əməliyyatın hazırlanmasını təmin edir.

3) Reduktorun dövrlər sayının ölçülməsi sxemi

(şəkil2.28)

- 40 -
 Şəkil2.28. Reduktorun dövrlər sayının ölçülməsi sxemi

Sxemdən göründüyü kimi reduktorun fırlanma hərəkəti dişli

hissəyə ötürülür. Yol açarı dişli hissənin qarşısında elə
yerləşdirilir ki, o fırlanarkən dişlər yol açarını həssaslıq
zonasından keçsin. Hər bir diş yol açarının qarşısından keçərkən
onun çıxışında bir impuls yaranır. Bu impulsları symaqla
reduktorun valının dönmə bucağı və bucaq sürəti haqqında
informasiya ala bilərik və bu informasiyalardan əks əlaqə
dövrələrində istifadə edə bilərik.

4)Dənavər maddələrin səviyyələrinin tənzimlənməsi

(şəkil2.29.)

- 41 -
 Şəkil2.29. Dənavər maddələrin səviyyələrinin tənzimlənməsi
sxemi

Sxemdən gorundüyü kimi material çəninin dib hissəsində və üst

hissəsində səviyyəsi tənzimlənəcək maddəni hiss edə bilən yol
açarları (induktiv yol açarı) yerləşdirilir. Maddənin səviyyəsi
aşağı səviyyəni xəbərləyən yol açarına çatdıqda, yol açarı bunu
hiss edir və idaretmə sisteminə xəbər verir. İdarəetmə sistemi
maddənin doldurulmasını təmin edir. Maddənin səviyyəsi yuxarı
səviyyəni xəbərləyən yol açarına çatdıqda yol açarı bunu hiss
edir və bu haqqında idarəetmə sisteminə xəbər verir.
İdarəetməsistemi öz növbəsində maddənin doldurulmasını
dayandırır.

5) Lövhə şəkilli materialın diyircəkli konveyrdən

keçməsinə nəzarət (şəkil2.30.)

- 42 -
 Şəkil2.30. Lövhə şəkilli materialın konveyrdən keçməsinə
nəzarətin sxemi

Sxemdən göründüyü kimi lövhə material yol açarının üxərində

olduqda onun çıxışında siqnal bir səviyyəyə, üzərində olmadıqda
isə digər səviyyəyəmalik olur.

6)Bilavasitə maye ilə təmasda olmadan səviyyənin

tənzimlənməsi (şəkil2.31.)

Şəkil2.31. Bilavasitə maye ilə təmasda olmadan səviyyənin

tənzimlənməsi sxemi

Sxemdən göründüyü kimi plastik materiallardan hazırlanmış

çənlərdə induktiv yol açarlarından istifadə etməklə mayenin
- 43 -
varlığını hiss etmək və səviyyəni tənzimləmək olar. Maye aşağı
səviyyə açarına qədər düşdükdə açar mayenin olmadığını hiss
edir və mayenin doldurulma qurğusuna mayenin doldurulması
haqqında xəbər göndərir. Maye dolaraq yuxarı səviyyə açarına
çatdıqda bu açar mayenin varlığını hiss edərək, mayenin
doldurulma qurğusuna mayenin doldurulmasının dayandırılması
haqqında məlumat göndərir.

2.5.5. Xətti və bucaq yerdəyişmələrinə nəzarət qurğuları

Enkoderlər
Enkoderlər və ya xətti və dönmə bucağı vericiləri elə
elektromexaniki qurğulardır ki, onların vasitəsi ilə xətti
yerdəyişmə və ya dönmə bucağının qiymətini müəyyən etmək
mümkün olur. Enkoderlər vasitəsi ilə xətti yerdəyişmə və ya
dönmə bucağı elektirik siqnalına çevrilir və bu siqnalın vasitəsi
ilə xətti yerdəyişmə və dönmə bucağı, onların sürətləri və
hərəkət istiqamətləri haqqında informasiy əldə etmək olur.
Enkoderlər olurlar:
-inkremental enkoderlər;
-mütləq enkoderlər.
İş prinsipinə görə enkoderlər olurlar:
-optik enkoderlər;
-maqnit enkoderlər;
-rezistiv emkoderlət;
-induktiv enkoderlər.
İnkremental enkoderlət elə enkoderlərdir ki, onlar işə
başlayan andə hərəkətli obyektin ilkin yedəyişməsi nəzərə
almadan yerdəyişməni impulslar ardıcıllığına və ya impuls
rəqəm koduna çevirir. Başqa sözlə, bu enkoder işə qoşularkən
yerdəyişmənin ölçülməsi həminandan (sıfırdan) başlayır.
Mütləq enkoderlər enkoderlərdir ki, onlar
yerdəyişmənin hər bir qiymətinə uyğun bir impuls rəqəm kodu

- 44 -
versinlər. Bu enkoderlər işə başlayan anda başlanğıc koordinata
nisbətən mövcud ilkin yerdəyişmənin qiyməti müəyyən edilə
bilir, yerdəyişmənin istənilən məlum olur. Mütləq enkoderlərdən
yüksək dəqiqlik tələb olunan sistemlərdə , məsələn,
robototexnikada, rəqəmli proqramla idarə olunan dəzgahlarda
istifadə olunur.
Dönmə bucağının optik enkoderləri
Dönmə bucağının optik enkoderlər ya rəqəmli proqramla
idarəetmə qurğusunu, ya da rəqəmli indikasiya qurlğusunu
mövqeləndirilən obyektin dönmə bucağı haqqındakı
informasiya ilə təmin etmək üçündürlər. Dönmə bucağının
rastrlı optik çevricisi də optik enkoderlərə aiddirlər. Rastrlı optik
enkoderlərdə fırlanma hərəkəti ölçüsü kimi radian ölçü
şkalasından idslltifadə edilir. Rastrlı enkoderlərdə rastr
ştrixlərinin çəkilməsi yüksək dəqiqliklə yerinə yetirilir.

1)Rastrlı inkremental optik enkoder

Şəkil2.32-də rastırlı optik enkoderin sxemi göstərilmişdir.
Sxemdən göründüyü kimi enkoder biri-biri ilə kinematik əlaqədə
olan, enkoderin valı ilə sərt birləşmiş 1 radial rastır şkalasından
və oxuma qovşağısu funksiyasını yerinə yetirən 2 hərəkətsiz
rastır analizatorundan ibarətdir. Radial rastır şkalası iki
konsentirik şkaladan ibarətdir: müntəzəm (requlyar) rastır şkalası
və referent C işarəsi.

- 45 -
 Şəkil2.32. Rastrlı optik enkoderin sxemi

Rastr analizatorunda inkrement oxuma pəncərəsi və D

referent nişanı yerləşir.
İnkrement oxuma pəncərəsinin cığırlarının addımı rastr
şkalasının addımına bərabər olur və A, ̅ B, ̅ kimi dörd
şkaladan ibarətdir. Şəkil2.33-inkriment oxuma pəncərəsinin
sxemi göstətilmişdir

Şəkil2.33. İnkrement oxuma pəncərəsinin sxemi

Radial yerləşən hər cüt inkrement oxuma pəncərələrinin

şkalaları biri-birinə nəzərən özlərinin addımlarının yarısı qədər

- 46 -
sürüşdürülmüşdür, amma cüt pəncərələrin fəza yerləşməsu isə
biri-birinə nəzərən rastr addımının dörddə biri qədər
sürüşdürülmüşdür. İnkerement pəncərələri ilə ardıcıl olaraq E
açıq pəncərəsi yerləşdirilmişdir. D referent nişanı isə rastr
şkalasının C rastr nişanı ilə mövqecə razılaşdırılmışdır. Oxuma
qurğusu rastr və kod informasiyalarının oxunması funksiyasını
yerinə yetirir.

2) Rastrlı mütləq optik enkoderlər

Rastrlı optik mütləq enkoderlər vasitəsi ilə fırlanma
hərəkətinin yüksək dəqiqliklə ölçülməsi ilə bərabər, heç bir
dəqiqlik itkisi olmadan müxtəlif xarakterli mövqeləndirilən
obyektlər arasında sərt koordinat bağlantısı yaratmaq olar. Çox
vaxt rastrlı optik mütləq enkoderlərə bucaq-kod çevriciləri də
deyirlər. Dönmə bucağının mütləq enkoderlər dönməsinə nəzarət
olunan obyektin hər bir vəziyyətinə uyğun olan rəqəm kodu
verir. Bu zaman qarşılıqlı uyğunluğun birquymətluliyi istər
obyektin hərəkətli olduğu zaman istərsə də, hərəkətsiz olduğu
zaman təmin olunur. Beləliklə, verici həm qoşulu olduqda, həm
də qoşulu olmadıqda bucaq vəziyyətinə uyğun kod itmir.
Bucaq-kod çevricilərinin rastr şkalası (ölçü limbası) kod
şkalası ilə təmin edilir. Ölçü limbasının sadələşdirilmiş kod
şkalası şəkil2.34-də göstərilmişdir. Ölçü limbası və ya kod diski
şkalanın quruluşuna uyğun olaraq ya işığı buraxaraq foto
matrisanın bir sahəsini işıqlandırır, digər bir sahəsi isə qaranlıq
qalır (işıq düşmür). Beləliklə matrisa üzərindəki qaranlıq işıqlı
sahələr enkoderin çıxışında n bitli ikilik kodu şəkiləndə elektirik
siqnallarına çevrilir

- 47 -
 Şəkil2.34. Ölçü limbasının kod şkalasının sxemi

Dönmə bucağının optik mütləq enkoderinin sxemi şəkil2.35-

də göstərilmişdir.
Sxemdən göründüyü kimi 1 şüalandırıcı diodundan işıq 2 optik
filtirindən keçərək 3 kod diskinin üzərinə düşür. Kod diskinin
ştrixlərinə uyğun olaraq işıqlı və qaranlq kölgələri 4 analiz edici
örtük üzərinə düşür. Bu örtük öz növbəsində düşən şüaların
fotoqəbuledicilərin üzərinə düşəcək hissəsini buraxaraq,
oxumanın xətasız yerinə yetirilməsini təmin edir. Fotoqəbuledici
üzərinə düşən işıqlı vəqaranlıq kölgələri diskret elektirik
siqnalları koduna çevirir və interfeys vasitəsi ilə idarəetmə
sisteminə ötürür.

- 48 -
 Şəkil2.35. Dönmə bucağının optik mütləq enkoderinin sxemi

Dönmə bucağının maqnit enkoderləri

Dönmə bucağının maqnit enkoderinin iş prinsipini izah edən

sxem şəkil2.36-da göstərilmişdirş. Enkoder dönmə bucağı
ölçüləcək valla birlikdə dönən mümkün qədər çoxqütblü
maqnitdən və maqnit qütblərinin təsirinə reaksiya verəcək
məsafədə Holl vericisindən ibarətdir.

- 49 -
 Şəkil2.36. Dönmə bucağının maqnit enkoderinin sxemi

Maqnit valla birlikdə frlanarkən, maqnit qütbləri Holl vericisinin

qarşısından keçərkən onun çıxışında siqnal yaranır və bu növ
enkoderlərin vasitəsi ilə fırlanan valın bucaq sürətini və fırlanma
ielstiqamətini ölçmək mümkün olur.

Optik xətti yerdəyişmə enkoderləri

Optik xətti yerdəyişmə enkoderlərinin və ya optik xətti
yerdəyişmə çevricilərinin iş prinsipini izah edən sxem şəkil2.37-
də göstərilmişdir. Sxemdən göründüyü kimi, 1 şkalasının 3
analizatiruna nəzərən hərəkəti zamanı əgər şkaladakı ştrixlə
analizatordakı ştrix eyni xətt üzrə vəziyyət alarsa, bu zaman işıq
şüası 2 fotoqəbuledicisinin üzərinə düşər. Əgər şkaladakı ştrixlə
analizatordakı ştrix eyni xətt üzrə vəziyyət almazsa, bu zaman
işıq şüası 2 fotoqəbuledicisinin üzərinə düşməz. Buradan belə
nəticə çıxır ki, şkala analizatora nəzərən hərəkət etdikdə
fotoqəbuledici üzərində işıqlı və qaranlıq sahələr alınır və onlar
növbələnirlər. Rastr şkalasının üzərində müntəzəm rastr və
referent nişan adlanan iki cığır vardır.

- 50 -
 Şəkil2.37. Optik xətti yerdəyişmə enkoderinin sxemi
Rastr analizatoru ̅, ̅ kimi 4 ədəd inkrement
hesablayıcısına və bir ədəd C referent pəncərəsinə malikdir.
Rastr analizatorunun ̅, ̅ pəncərələri şkalanın müntəzəm
rastrları ilə mövqecə razılaşdrılmışdır və onların ştrixlərinin
addımları biri-birlərinə bərabərdir (20mkm və ya 40mkm). Rastr
analizatorunun hər bir cüt pəncərəsi rastırları biri-birllərinə
nisbətən addımlarının yarısı qədər sürüşdürülmüş, cüt
pəncərələrin rastrlarının fəza vəziyyəti isə addımın dörddə biri
qədər sürüşdürülmüş olur. Rastr pəncərələri ilə ardıcıl olaraq D
açıq pəncərəsi yerləşmişdir. Analizatorun referent nişanı
şkalanın referent nişanı ilə mövqecə razılaşdırılmış olur. Rastr
analizatorunun pəncərələrinin yerləşmə sxemi şəkil2.38-də
göstərilmişdir.

- 51 -
 Şəkil2.38. Rastr analizatorunun sxemi

Qeyd etmək lazımdır ki, analizatorun pəncərələri uyğun olaraq

altı ədəd işıq diodları tərəfindən işıqlandırılır və rastr şkalası ilə
analizatorun qarşılıqlı vəziyyətlərindən asılı olaraq oxuma
başığında fotoqəbulrdiciləri müxtəlif dərəcədə işıqlanırlar.
Oxuma başlığı elə qurulmuşdur ki, onun çıxışında İA və İB kimi
periodik siqnallar yaranır. Şəkil2.39-da oxuma başlığının çıxış
siqnalları göstərilmişdir.

Şəkil2.39. Oxuma başlığının çıxış siqnalları

Çıxış siqnallarının dəyişmə xarakteri elədir ki, onların

periodlarının sayı yerdəyişmənin qiymətini, qarşılıqlı
vəziyyətləri isə yerdəyişmənin istiqamətini müəyyən etməyə
imkan verir. Bu siqnalları xüsusi üsulla emal edərək

- 52 -
yerdəyişməni rastrın addımından çox dəfələrlə dəqiqliklə
müəyyən etmək olur.

Xətti yerdəyişmənin maqnit enkoderləri

Xətti yerdəyişmənin maqnit enkoderlərin işləmə prinsipi
xüsusi oxuma bşlığ vasitəsi ilə, kontaktsız üsulla xüsusi ölçü
etalonunda yazılmış növbələnən qütblü maqnit histrezislərinin
oxunmasına əsaslanmışdır. Maqnit enkoderlərinin iş prinsipini
izah edən sxem şəkil2.40-da göstərilmişdir.

Şəkil2.40. Xətti maqnir enkoderlərinin iş prinsipini izah edən

sxemi

Adətən xətti maqnit enkoderlərində ölçü etalonu kimi elastiki

maqnit lentindən istifadə edilir. Maqnitlenti daşıyan polad
lentdən, onun üzərinə yapışdırılmış maqnit materialdan və
maqnit materialı mexaniki zədələnmələrdən qorumaq üçün
onüzəri nazik paslanmayan metal tənəqə ilə örtülmüşdür.
Elastiki maqnit lentini quruluşu şəkil2.41-də göstərilmişdir.

- 53 -
 Şəkil2.41. Elastiki maqnit lentinin quruluşu

Xətti maqnit enkoderləri optik enkoderlərə nisbətən daha çox

mexaniki möhkəmliyə malikdirlər. Onların temnperaturdan
genişlənmə əmsalı metalın temperaturdan genişlənmə əmsalına
bərabər olduğundan onlar dəzgahlarda və metal konstruksiyalı
qurğularda geniş tətbiq olunurlar. Lakin bu vericilərin dəqiqliyi
optik vericilərə nisbətən aşağı olur.

2.6. İnduktiv yerdəyişmə vericiləri

Aşağıdakı vericilər induktiv yerdəyişmə vericilərinə
aiddirlər:
-dönən transformatorlar;

- 54 -
 -selsinlər;
-induktosinlər;
-reduktosinlər.
Dönən transformatorlar.
Dönən transformatorlar rotorun dönmə bucağını
mütənasib sinisordal gərginliyə çevirən dəyişən cərəyan
mikromaşınlarıdır. Dönən transformatorun sadələşdirilmiş sxemi
şəkil 2.42-də göstərilmişdir. Göründüyü kimi dönən
transformatorun biri-birindən 90 sürüşdürülmüş C1-C2 və C3-
C4 stator dolaqlarına malikdir. Rotor da biri-biri ilə ardıcıl
birləşdirilmiş iki dolaqdan ibarətdir, lakin sxemin göstərilməsini
sadələşdirmək məqsədi ilə sxemdə bir dolaq göstərilmişdir və
onlar P1 və P2 kimi göstərilmişlər.

Şəkil2.42.Dönən transformatorun sxemi

Rotorda və statorda yerləşmiş bərabər ölçülü pazlarda qarşılıqlı

perpendikulyar dolaqlar yerləşdirilmişdir. Dönən
transformatorlarda adətən birinci tərəf dolaqı kimi stator dolağı,
ikinci tərəf dolağı kimi isə rotor dolağı götürülür. Rotor dolağı
döndərildikdə elə onun özündən dönmə bucağın mütənasib
sinisoidal gərginlik götürülür. Rotor dolağından gərginliyin
götürülməsi kontakt həlqəsi və fırçası vasitəsi ilə yerinə yetirilir.
Stator dolağı isə yüksək tezlikli qida mənbəyinə qoşulur. Qida

- 55 -
gərginliyinin dəyişmə qanunu sinisoidal və ya düzbucaqlı ola
bilər. Sxemdən göründüyü kimi dönən transformator şəbəkəyən
qoşulduğu zaman onda rotorla qapanan fırlanan maqnit sahəsi
yaranır. Maqnit sahəsi qidalanma gərginliyinin tezliyinə uyğun
sürətlə fırlanır və rotor dolağında ampletudu demək olr ki, sabit
olan dəyişən gərginlik induksiyalayır. Rotor dolağında
induksialanan gərginlik çıxış siqnalı funksiyasını yerinə yetirir
və fazaca qida gərginliyinə nisbətən sürüşmüş olur. Bu
sürüşmənin qiyməti rotorun vəziyyətindən asılı olur. Əgər rotor
vertikal vəziyyətdə olarsa, onda müsbət maksimal gərginlik
induksiyalanır və bu zaman qida gərginliyi də müsbət maksimal
qiymətini alır. Bu halda giriş və çıxış siqnalları fazaca üst-üstə
düşmüş olurlar. Rotoru mexaniki olaraq döndərdikdə giriş və
çıxış siqnalları (gərginlikləri) arasında faz sürüşməsi yaranmağa
başlayır və bu faz sürüşməsinin qiyməti rotorun dönmə bucağına
mütənasib olur. Başqa sözlə dönən transformator mexaniki
dönmə bucağını gərginliklərin faz sürüşməsinə çevirir.
Praktikada çox qütblü dönən transformatorlardan daha
çox istifadə edilir. Çox qütblü dönən transformatorların da iş
prinsipi iki qütblü dönən transformatorların iş prinsipinə
analojidir.

Selsinlər
Sellsinlər bir-biri ilə mexaniki əlaqəsi olmayan iki valın
sinxron hərəkətini təmin edən elektrik mikromaşınlrıdır.
Selsinlər bir fazlı təsirlənmə dolağına və üç fazlı ikinci tərəf
dolağına malik olurlar. Selsinlərin bəzi konstruksiyalarında
(kiçik ölçülü selsinlərdə) bir fazlı təsirlənmə dolağı rotorda və üç
fazlı ikinci tərəf dolağı isə statorda yerləşir, digər
konstruksiyalarda isə əksinə, bir fazlı təsirlənmə dolağı statorda,
və üç fazlı ikinci tərəf dolağı isə rotorda yerləşir. Selsinlərin

- 56 -
rotorunu döndərərkən onların təsirlənmə və ikinci tətəf dolaqları
arasındakı qarşılıqlı induktivlik səlist olaraq dəyişir.
İş prosesində dönmə bucağını məsafəyə ötürmək üçün iki
selsindən istifadə edilir. Onlardan birinin rotoru dönmə bucağı
ötürüləcək valla mexaniki əlaqələndirilir və selsin verici
adlandırılır. İkinci selsinin rotoru isə dönmə bucağını qəbul
edəcək vala birləşdirilir və selsin qəbuledici adlandırılır.
Selsinlərin iki iş rejimi mövcuddur: indikator rejimi; və
transformator rejimi.
İndikator rejimində selsin vericinin və selsi
qəbuledicinin təsirlənmə dolaqları eyni qida mənbəyjinə
qoşulurlar. Üç fazlı ikinci tərəf dolaqlarının eyni adlı sıxacları
isə biri- birləri ilə birləşdirilir. Şəkil2.43-də selsinlərin indikator
rejimimdə birləşmə sxemi göstərilmişdir.

Şəkil2.43. Selsinlərin indikar rejiminin sxemi

Əgər selsin vericinin və selsin qəbuledicinin rotorları özlərinin

statorlarına nəzərən eyni vəziyyətlər tutarlarsa, vericinin və
qəbuledicinin uyğun dolaqlarında induksialanan e h q-i biri-
birinə bərabər olur, yəni
e11=e21;
e12=e22 ;
e13=e23.

- 57 -
Və nəricədə, i1=0; i2=0; i3=0 olur, başqa sözlə selsin
qənuledicinin rotoruna heç bir burucu mament yaranmır,
qəbuledici və vericinin rotorları tərpənməz qalırlar. Vericinin
rotoru müəyyən bucaq qədər döndərildikdə e h q-nin yuxarıda
yazılan bərabərliyi pozulur və i1, i2, i3 cərəyanları axmağa
başlayır, hansı ki, qəbuledicidə bu cərəyanlar td2 təsirlənmə
dolağının yaratdığı maqnit seli ilə qarşılıqlı təsirdə olaraq
rotorun dönməsinə səbəb ola bilən burucu mament yaradır.
Yaranan burucu mamentin təsirindən qəbuledicinin rotoru
dönməyə başlayır və dönmə qəbuledicinin rotorunun vericinin
rotoru ilə eyni vəziyyət alana qədər davam edir. Rotorlar eyni
vəziyyətdə oldukda cərəyanlar sıfır olur və dönmə prosesi sona
çatır. Beləliklə vericinin rotoru hansı tərəfə dönürsə,
qəbuledicinin rotoru həmin dönməni izləyir və bu proser
fasiləsiz olaraq davam edir.
Transformator rejimində selsin vericinin təsirlənmə
dolağı qida mənbəyinə qoşulur və selsin qəbuledicinin
təsirlənmə donmə bucağına mütənasib e h q-i çıxarılır.
Selsinlərin transformator rejimi şəkil2.44-də göstərilmişdir.

Şəkil2.44. Selsinlərin transformator rejiminin sxemi

Sxemdən göründüyü kimi qəbuledicinin təsirlənmə dolağı qida

mənbəyinə qoşulur ondan iv cərəyanı axaraq onda Фt maqnit seli
yaradır, bu maqnit seli öz növbəsində ikinci dolağı kəsrəl onda

- 58 -
uyğun olaraq e11, e12 və e13 e h q-i induksialayır. Nəticədə
rabitə xətlərindən i1, i2 və i3 cərəyanları axır. Bu cərəyanlar
qəbuledicinin ikinci tərəf dolaqlarınpdan axaraq onlarda Ф1, Ф2,
Ф3 maqnit maqnit sellərini yaradır, bu maqnit selləri öz
növbəsində qəbuledicinin təsirlənmə dolağını kəsərək onda
vericinin rotorunun dönmə bucağına mütənasib e h q-i
induksiyalayır.
Selsinlərin transformator rejimindən qəbuledicinin
burucu mamentinin tənzimlənən obyekti döndərməsi üçün yetərli
olmadığı halda istifadə edilir. Əvvəlcə vericinin rotorunun
dönmə bucağı qəbuledicinin təsirlənmə dolağında e h q-nə
çevrilir, gücləndirilir və obyekti hərəkətə gətirən icra
mexanizmnə verilir.

İnduktosinlər
İnduktosinlərin dairəvi induktosinlər və xətti
induktosinlər kimi iki növü vardır. Onlar konstruksiyca biri-
birindən fərqlənsələr də iş prinsipləri eynidir və metalkəsən
dəzgahlarda əks əlaqə vericisi kimi geniş tətbiq edilirlər. Biz
xətti induktosinin iş prinsipini nəzərdən keçirək. Xətti
induktosinin iş prinsipini izah edən sxemlər şəkil 2.45-də
göstərilmişdir. Xətti induktosin hərəkətsiz I hissəsindən və
hərəkətli (slayder) II hissələrindən ibarətdir.

2.7. Taxogeneratorlar
Taxogeneratorlar bucaq sürətini ölçmək üçün nəzərdə
tutulur . Taxogeneratorlar minyatur , sabit və dəyişən
cərəyan generatorlu olub əsasən müstəqil təsirlənmə
dolaqlarına malik olurlar . Müstəqil təsirlənmə dolağı kimi
sabit maqnitlərdəndə istifadə edilir.

Sabit cərəyan taxogeneratorları

- 59 -
Şəkil 2.45-də sabit cərəyan taxogeneratorunun sxemi
göstərilmişdir .

TD g
Uçx

Ut

Şəkil 2.45. Sabit cərəyan taxogeneratoru

Məlum olduğu kimi Uçx ~Фn və ya Uçx =kw . Yəni

Uçx lövbərin bucaq sürətinə mütənasib olur .

Asinxron dəyişən cərəyan taxogeneratorları

Aşağıdakı şəkildə asinxron dəyişən cərəyan
taxogeneratoru göstərilmişdir .

rotor
g
Uçx
TD

Ut

Şəkil 2.46. Dəyişən cərəyan

taxagenaratoru
Taxogeneratorun statorunda qarşılıqlı perpendikulyar
olan iki dolaq yerləşdirilir . Onlardan biri giriş dolağı
- 60 -
yəni təsirlənmə dolağı , digəri isə çıxış dolağı olur . Giriş
dolağına gərginlik verdikdə əgər rotor fırlanırsa bu
zaman çıxış dolağında rotorun fırlanma tezliyinə
mütanasib EHQ yaranır .

2.8.Temperaturun nəzarət qurğuları

Cisimlərin temperaturu onların qızma dərəcəsni müəyyən
edir və malekulların daxili kinetik enerjisini xarakterizə edir.
Temperaturun ölçülməsi praktik olarak yalnız iki cisimin qızma
dərəcəsinin müqayisəsi yolu ilə mümkündür.
Temperaturu ölçmək üçün temperaturdan asılı dəyişən və
ölçülməyə asan tabe olan hər hansı bir fiziki xassədən istifadə
olunur. Temperaturu ölçmək üçün adətən aşağıdakı elektiriki
termometrlərdən istifadə olunur:
1. Temperaturdan genişlənməyə əsaslanan temperatur
vericiləri.
2. Müqavimət termometrləri.
3. Termoelektirik termometrlər-termocütlər;
4. Şüalanma pirometrləri

Bimetal temperatur vericiləri

Bimetal quruluşca biri-birinə yapışdırılmış istilikdən
genişlənmə əmsallarə kəskin fərqlənən bimetallik lövhədən
ibarətdir (şəkil12.47.). Temperaturun dəyişməsi zamanı
lövhələrin genişlənmə miqdarları müxtəlif olduğunda
tempraturun dəyişməsinin istiqamətindən asılı olaraq, bimetal
lövhə bu vəya digər tərəfə əyilir.

- 61 -
 Şəkil12.47. Bimetal lövhənin sxemi

Bimetal lövhənin bu xassəsinə əsaslanaraq müxtəlif temperatur

tənzimləyiciləri və temperatur ölçmə cihazları qurulmuşdur.
Məsələn, ütünün temperatur tənzimləyicisi, güc dövrələrində
tətbiq olunan istilik relrləri, spiral sarğılı termometrlər və s.
Şəkil2.49-da güc elektrik dövrələrini artıq yüklənmədən
qorumaq üçün istifadə olunan istilik relesinin sxemi
göstərilmişdir.

Şəkil2.49. İstilik relesinin sxemi

Sxemdən göründüyü kimi, güc dövrəsindən axan İ

cərəyanı istilik relesinin qızdırıcı dolağından axır. Cərəyan
buraxıla bilən qiymətini aşarsa, bu zaman dolaqdan ayrılan
istikik miqdarı artır və bimetalın qızması artır, bimetal əyilərək
özünün normal bağlı kontaktını açır. İstilik relesini motorun
idarəetmə dövrəsinə qoşulduğundan o motorun işləməsini
dayandırır.
- 62 -
 Şəkil2.50-də spiral sarğılı bimetal termometrin sxemi
göstərilmişdir. Sxemdən göründüyü kimi spiralvari sarınmış
bimetal zolağın bir ucu tərpənməz dayağa bərkidilmişdir, digər
hərəkətli ucu isə göstərici əqrəbə bərkidilmişdir. Əgər
temperatur dəyişərsə, o zaman spiralvari sarınmış bimetal bu və
ya digər tərəfə burularaq özü ilə birlikdə göstərici əqrəbi də
döndərir. Nəticədə əqrəb şkala üzərində dönərən uyğun
temperaturu göstərir.

Şəkil2.50. Spiral sarğılı termometrin sxemi

Manometrik temperatur vericiləri

Manometrik termometrlərin iş prinsipi germetik
balona doldurulmuş yüksək istidən genişlənmə əmsalına malik
qaz və ya mayelərin istidən genişlənməsi nəticəsində təzyiqin
artmasına əsaslanır. Əgər temperatur dəyişməsi səbəbindən
təzyiqin dəyişməsi manometrik ölçü cihazına verilirsə və cihazın
şkalası temperatura görə bölgülənərsə, bu zaman temperaturun
manometrik ölçülməsi yerinə yetirilir. Əgər temperatur
dəyişməsi səbəbindən təzyiqin dəyişməsi hər hansı bir üsulla

- 63 -
elektirik siqnalına çevrilərsə, bu zaman biz manometrik
temperatur vericisi qurmuş oluruq. Şəkil2.51-də manometik
temperatur vericisinin sxemi göstərilmişdir.

Şəkil2.55. Manometrik temperatur vericisinin sxemi

1-temperaturu ölçüləcək mühitdə yerləşdirilmiş balon;
2-işçi maye; 3-kapilyar boru; 4-silfon kamerası; 5-ox;
6-göstərici əqrəb; 7-yerdəyişməni elektrik siqnalına
çevirən qurğu.

1 balonunda temperaturun dəyişməsi nəticəsində 2 işçi mayesi

genişlənərək təzyiqi artırır, 4 silfonu sıxılır, hərəkət 5 oxu
vasitəsi ilə 6 göstərici əqrəbə və 7 yerdəyişməni elektrik
siqnalına çevirən qurğuya ötürülür. Nəticə olaraq temperatur
ona mütənasib elektrik siqnalına (gərginliyə) çevrilir.

Müqavimət termometrləri
Temperaturun termomüqavimətlər vasitəsi ilə ölçülməsi,
metal və ya yarımkeçiricilərin müqavimətlərinin
temperaturdan asılı olaraq dəyişməsi xassəsinə əsaslanır.
Metallarda temperaturun artması onun müqavimətinin artmasına,
yarımkeçiricilədə isə əksinə, müqavimətin azalmasına səbəb

- 64 -
olur. Adətən metallardan hazırlanan müqavimət temperatur
vericiləri rezistiv temperatur vericiləri, yarım keçiricilərdən
hazırlanan müqavimət temperatur vericiləri isə termistorlar
adlanırlar. Şəkil2.56-da müqavimət temperatur vericilərinin
temperatur xarakteristikaları verilmişdir.

Şəki2.56. Müqavimət temperatur vericilərinin

temperatur xarakteristikaları

Rezistiv temperatur vericiləri-RTD (resistance temperature

detector)
Ümumiyyətlə metallar üçün müqavimətin temperatur
əmsalı müabət kəmiyyətdir, yəni naqilin temperaturu artdıqca
müqaviməti də artır. Müəyyən intervalda metalların
müqavimətlərinin temperaturdan asıllığını xətti qəbul etmək
olar və aşağıdakı kimi ifadə olunur .
R = R0 (1+αt)
Burada α – müqavimətin temperatur əmsalıdır .
Termomüqavimət hazırlamaq üçün adətən saf metallardan
istifadə olunur ki , bunlarda aşağıdakı tələbləri
ödəməlidirlər.
1) Metal oksidləşməməlidir və temperaturu ölçüləcək
mühitlə reaksiyaya girməməlidir.

- 65 -
 2) Metalın elektrik müqavimətinin temperatur əmsalı
α kifayət qədər böyük və sabit olmalıdır .
Rezistiv temperatur vericiləri 200 -dən +850 -yə
qədər temperaturları ölçməç və nəzarət etmək üçün istipfadə
edilir. Ümumiyyətlə aşağı temperaturlarda rezistiv temperatur
vericiləri daha yüksək dəqiqliyə malikdirlər daha çox tətbiq
edilirlər. 500 yə qədər standart müqavimət
termometrlərindən, 500 -dən 850 -yə qədər isə xüsusi rezistiv
temperatur vericiləridən istifadə edilir.
Rezistiv temperatur vericiləri əsasən platin və nikel
naqildən hazırlanır. RTD vericiləri hazırlamaq üçün platin və ya
nikel naqil ya keramik, ya şüşə, ya da sərt kartondan hazırlanmış
karkas üzərinə sarınır və təyinatından asılı olaraq xüsusi metal
gövdədə yerləşdirilir. Rezistiv temperatur vericisinin kanstruktuv
sxemi şəkil2.57-də göstərilmişdir.

Şəkil2.57. Rezistiv temperatur vericisinin konstruktiv sxemi

1-metal gövdə; 2-çıxış klemniki; 3-verici sarğısı
4-qeyrikeçirici qapaq.

- 66 -
 Rezistiv temperatur vericiləri standart müqavimətlərdə
hazırlanırlar. Rezistiv temperatur vericilərinin standart
müqaviməti dedikdə onların 0 temperaturda olan və standartla
qəbul edilmiş müqaviməti başa düşülür. Adətən standart
müqavimət kimi 100(om) götürülür. Məsələn, Pt-100 yazılmışsa,
bu platindən ola və 0 -də müqaviməti 100(om) olan rezistiv
temperatur vericisidir. RTD temperatur vericilərində ölçülən
temperaturdan onun müqavimətinin aslılığına bölgüləmə
(qradirovka) xarakteristikası deyilir və hər bir RTD verici üçün
cədvəl şəkilində verilir. Məsələn, Ni-100 RTD verici üçün
bölgüləmə cədvəli aşağıda göstərilmişdir.

Şəkil2.58. Ni-100 RTD üçün bölgüləmə cədvəli

Termistorlar.
Termistorlar temperatura həssas olan yarımkeçirici
müqavimətdir. Termistorlar mənfi temperatur əmsalına malikdir,
yəni temperaturun artması ilə onların müqaviməti azalır və bu
asılılıq qeyri xəttidir olub, aşağıdakı kimi ifadə olunur.

R  R0  e  1 / T 1 / T0 
Burada, T-temperatur Kelvin dərəcə ilə, R0- T0 temperaturunda
tetmistorun müqaviməti, - sabit əmsaldır. Termistorlar üçü
müqavimətin temperaturdan asılılıq əyrisi şəkil....-də
göstərilmişdir.

- 67 -
Müqavimət termometrlərinin qoşulma sxemləri
Temperaturun müqavimət termometrlər vasitəsi ilə
ölçmək üçün müqavimət termometrləri körpü ölçü sxemi üzrə
qoşulurlar. Belə qoşulmanın sxemi şəkil2.59-da göstərilmişdir.

Şəkil 2.59. RTD temperatur vericisinin qoşulma sxemi

Sxemdən göründüyü kimi RTD müqavimətindən axan cərəyan
səbəbindən İ2R qədər enerji sərf olunur və RTD isinir. İsinmədən
meydana çıxan xətaların qarşısını almaq üçün RTD-dən bu
cərəyan kompensasiya edilməlidir. Əgər RTD-yə bağlanan
kabelin uzunluğu bir-iki metrdən çox olarsa, bu zaman şəkildən
göründüyü kimi nəzərə alınmayan bir r müqaviməti meydana
gəlir. Bu müqavimət səbəbindən yaranan xətanı aradan
qaldırmaq üçün RTD-yə bğlanan kabellə eyni şəraitdə olan və r
müqamimətini kompensasiya etməklə dğvrəyə qoşulan yalançı
kabeldən istifadə edilir. Şəkil2.60-da üç naqilli kabeldən istifadə
etməklə kabelin uzunluğu səbəbindən yaranan xətanın
kompensasiya edilməsi üçü qoşulma sxemi göstərilmişdir.

- 68 -
 Şəkil2.60. RTD vericisinin üç naqillii qoşulma sxemi

Termoelektirik termometrlər (termocütlər)

Termoelektiriki termometrlərin iş prinsipi dövrədə yaranan
termoelektirik hərəkət qüvvəsının (TEHQ) temperaturdan asılı
olmasına əsaslanır. Əgər müxtəlif materiallardan hazırlan mış
iki naqili bir birinə qaynaq etsək bu zaman biz termoelektiriki
termometr hazıelamış oluruq və bunun köməyi ilə temperaturu
ölçə bilərik. Uclar hər iki tərəfdən və ya yalnız bir tərəfdən
qaynaq edilə bilər, lakin çox hallarda naqillərin bir tərəf ucları
qaynaq edilir. Şəkil 2.61-də bir tərəf ucları qaynaq edilmiş
termocütün sxemi gösərilmişdir.

Şəkil2.61. Termocütün sxemi

Termocütün qaynaq olunmamış uclarına, yəni sərbəst

uclarına TEHQ-ni ölçmək üçün cihaz qoşulur. Əgər

- 69 -
lehimlənmiş uc qızdırılarsa,bu zamam qızdırılmış lehimli ucla
soyuq sərbəst uclar arasında yaranan temperaturlar fərqi
səbəvindən lehinlənməmiş soyuq uclar arasında TEHQ yaranır
Yaranan TEHQ birmənalı olaraq uclardakı temperaturlar fərqinə
mütənasib olur. Bu asılılıq məlumat kitablarında verilir və
dərəcələmə cədvəli adlanır. Dərəcələmə cədvəli hər bir konkret
tip termocüt üçün TEHQ-nin uclardakı temperaturlar fərqindən
asılılığını göstərir.
Hər hansı bir nöqtədə temperaturu ölçmək üçün
termocütün isti ucunu (lehimlənmiş) ucunu həmin nöqtədə
yerləşdirərək onun soyuq uclarındakı TEHQ-ni ölçmək lazımdır.
Bundan sonra, əgər soyuq ucların temperaturunu biləriksə, bu
zaman dərəcələmə cədvəlindən istifadə etməklə isti ucun
temperaturunu müəyyən edə bilərik. Qeyd edək ki, soyuq ucların
temperaturu t0 sabit qalarsa,bu zaman yaranan TEHQ isti ucun
temperaturuna mütanasib olur. Termocütlər ya t0 =0 oC, ya da
t0=20oC temperaturda sazlanır. Ölçmə zamanı t0 temperaturu
dərəcələmə zamanındakı qiymətindən fərqlənərsə, bu zaman
ölçmə nəticəsinə uyğun düzəliş edilir:

EAB(t – t0) = EAB(T , T '0) + EAB (t0 , t'0)

EAB (t0 , t'0) - düzəlişi termocütün soyuq ucunun

temperaturunun və isti ucunun temperaturunun olduğu
halda yaranan TEHQ-dir. EAB (t0 , t'0) -bu düzəlişin qiyməti
dərəcələnmə cədvəlində verilir . Termocütlərə temperaturun
ölçülməsi zamanı yaranan TEHQ- nin qiyməti çox kiçik
olur. Başqa sözlə bir neçə millivolt olur. Buna görədə
onun ölçülməsində millivoltmetrlərdən və ya
potensiometrlərdən istifadə olunur . Termocütün çıxışındakı
mV-ri ölçərək dərəcələnmə cədvəlinin köməyi ilə
temperaturun seçilməsi və düzəlişin aparılması çox əmək

- 70 -
tutumlu və yorucu iş olduğundan adətən mV –lər uyğun
termocütlər üçün qabaqcadan temperatura görə dərəcələnir.
Termocütlər vasitəsi ilə temperaturun düzgün ölçülməsi
yalnız termocütün soyuq ucunun temperaturunun to sabit
qiymətində mümkündür . Bu səbəbdəndə termocütün soyuq
ucu termocütün öz materialına
uyğun materialla sabit t0 temperaturlu mühitə gətirilir və
ölçü cihazının (mV) sıxaclarına birləşdirilir . Bu mümkün
olmadıqda xüsusi kompensasiya dolağından istifadə edilir.
Müxtəlif temperatur diapazonlarının ölçmək üçün
termocütlər müxtəlif materiallardan hazırlanır və hər biri
öz dərəcələnmə cədvəlinə malik olur . Hal – hazırda
sənayedə əsasən aşağıdakı termocütlər istifadə olunur .
1) XA – xromel – alyümel : elektrodların biri xromeldən (
xrom və nikel ərintisi) , digəri isə alyümeldən ( aliminum
və nikel ərintisi ) hazırlanır.
2) XK – xromel –kopel : xromeldən və kopeldən (mis
və nikel ərintisindən) hazırlanır .
3) PP – platinorodiya ( platin və rodium ərintisi )
hazırlanır .
C ədvəl 2.1-də termocütlər hazırlanan bəzi materiallar
və uyğun termocütlər vasitəsi ilə ölçmə həddləri
vəyaranan TEHQ göstərilmişdir .

Cədvəl 2.1

- 71 -
 mak ölçmə
adı tərkibi TEHQ həddi
xromel 10%Cr+90%Ni 2,95 1000
platinorodiya 90%Pt+10%Rh 0,86 1300
mis Cu - 350
platin Pt 0 1300
alyumel 95%Ni+5%Al -1,2 1000
kopel 56%Cu+44%Ni -4 600
konstan 60%Cu+40%Ni -3,4 600

Şəkil2.62-da XK , XA , PP – termocütlərin dərəcələnmə

xarakteristikaları göstərir.

Şəkil2.62. Termocütlərin dərəcələnmə xarakteristikları

Şüalanma pirometrləri
Şüalanma pirometrləri iş prinsipi qızdırılmış cisimlərin
şüalanmasında istifadə etməyə əsaslanır . Şüalanma
pirometrlərinin yuxarı ölçmə həddi praktik olaraq
məhdud deyildir . Şüalanma pirometrləri ilə ölçmə
kontaktsız yerinə yetirilir . Bu üsulla alovun və yüksək
sürətlə hərəkət edən qaz axınını yüksək emperaturunu
ölçmək olar.

- 72 -
 Qızdırılmış cisimdən şüa enerjisi müxtəlif uzunluqlu
dalğalar ( elektromaqnit ) ayrılır . Məs : 500 0C -yə qədər
qızdırılmış cisimlər infraqırmızı şüalar buraxır .
Temperaturun artması ilə cismin rəngi tünd qırmızıdan
ağ rəngə qədər dəyişir .

2.9. Mexaniki qüvvənin ölçülməsi və nəzarəti

Mexaniki qüvvənin və mexaniki qüvvəyə çevrilə bilən
digər parametrlərin elektrik siqnalına çevirmək üçün
maqnioelastiki vericilərdən istifadə olunur . Maqnitoelastiki
vericilərin iş prinsipi bəzi materiallara mexaniki təsir
olduqda onların μa - maqnit nüfuzluğunun dəyişməsi
xassəsinə əsaslanır . Əgər maqnitoelastiki materialdan
dolağın içliyi kimi istifadə edilərsə bu zaman içliyə
təsir göstərən P qüvvəsi içliyin mexaniki gərginliyin σ
dəyişməsinə o isə öz növbəsinə μa maqnit
nüfuzluluğunun dəyişməsinə səbəb olur . Dolaq dövrəyə
qoşularsa bu
μa –nın dəyişməsi dolağın induktivliyinin L dəyişməsinə
bu isə öz növbəsində dolağın müqavimətinin Z
dəyişməsinə səbəb olur . Nəticədə isə dövrədən axan
cərəyan İ dəyişir. Bunu aşağıdakı kimi göstərmək olar .

P → σ → μa → Z → İ

Maqnitelastiki konstruktiv olaraq müqavimətin və induksiya

EHQ-nin prinsipi ilə işləyən olurlar. Şəkil2.63a-də
müqavimətin dəyişməsi prinsiipi ilə işləyən, şəkil 2.63b-də isə
inuksiya EHQ-nin dəyişməsi prinsipi ilə işləyən

- 73 -
maqnitoelastiki mexaniki qüvvə vericisinin sxemlərii
göstərilmişdir .

Şəkil 2.63. Maqnitelastik vericimin sxemləri

2.10. Təzyiqin və seyrəkliyin ölçülməsi

Ümumiyyətlə təzyiq dedikdə səthə təsir göstərən
qüvvənin normal toplananının bu səthin sahəsinə olan
nisbəti başa düşülür . Nəzarət olunan prosesin təbiətindən
asılı olaraq mütləq təzyiq və izafi təzyiq anlayışından
istifadə edilir . Mütləq təzyiq Pm dedikdə biz təzyiqin
hesabat başlanğıcı kimi sıfır qəbul edirik . Əlbəttə Pm = 0
təzyiqini almaq praktiki olaraq mümkün deyildir . Qeyd
edək ki, təbiətdə olan bütün varlıqlar daim atmosfer
təzyiqinə məruz qalır . Bu təzyiq barometrik təzyiq
adlanır və Pbar ilə işarə edilir . Buradan belə nəticə çıxır
ki, izafi təzyiq , mütləq təzyiqlə barometrik təzyiqin
fərqinə bərabərdir .
Pi = Pm – Pbar

- 74 -
 Əgər mütləq təzyiq Pm barometrik təzyiq Pbar – dan
kiçik olarsa , bu zaman mövcud izafi təzyiq seyrəklik
adlanır .

Təziyiqi ölçən cihazların təsnifatı

I. İş prinsipinə görə:
1) Mayeli təzyiq ölçən cihazlar (boruda təzyiqin maye
sütunun səviyyəsi ilə tarazlaşdırılması prinsipinə əsaslanır);
2) Porşenli təzyiq ölçənlər (burada ölculən təzyiq porşenə
təsir edən xarici quvvə ilə tarazlaşdırılır);
3) Yaylı təzyiq ölçənlər (burada təzyiq elastiki elementin
deformasiyasnın qiymətinə ğörə ölçulur );
4) Elektriki təzyiq ölçənlər (burada təzyiqin hər hansı bir
elektriki kəmiyyətə çevrilməsi prensipindən istifadə edilir).
II. Ölçulən təzyiqin növunə ğörə:
1) Manometirlər (izafi təzyiq ölçülür);
2) Vakummetrlər ( seyrəklik təzyiqi ölçülür);
3) Mano-vakummetrlər (həmi izafi , həm də seyrəklik
təzyiqi ölçülür;
4) Diferensial monometrlər (təzyiqlər fərqi ölçülür);
5) Barometrlər (barometrik təzyiq ölçülür).

MDB məkanında avtomatlaşdırma sistemlərində “Sapfir”

firmasının istehsalı olan elektrik təzyiq ölüçənləri geniş istifadə
olunur. Bu təzyiq ölüçənlər fasiləsiz olaraq ölçülən təzyiqi (izafi
təzyiqi və ya seyrəkləşmə təzyiqini) unifikasiya edilmiş cərəyan
siqanlına çevirir. Burada çıxış siqanlı ya 0-5 mA, ya da 0-20
mA həddində olur. Şəkil 2.64-də belə monometrin sxemi
göstərilmişdir. Sxemdən göründüyü kimi, 3-membran tipli tenzo
çevirici 9-gövdəsinin içərisində yerləşdirilmişdir. 3-
membranının 4-iç hissəsi xüsusi maye ilə doldurulmuş və 6-
membranı vasitəsilə təzyiqi ölçülən mühitdən ayrılmışdır.

- 75 -
Ölçülən təzyiq 7-kamerasına verilir və 6-membranına təzyiq
göstərərək 3-membranının daxilində olan maye vasitəsilə tenzo
çeviriciyə təsir göstərir. Tenzo çevirici membranın
deformasiyası nəticəsində onun tenzo rezistorlarının müqaviməti
dəyişir. Müqavimətin dəyişməsi 2-çıxışları vsaitəsilə 1-ölçü
blokuna ötürülür və təzyiqin ölçülməsi yerinəyetirilir.

Şəkil 2.64. Təzyiq çevricisinin sxemi

2.11. Qazlarda və mayelərdə sərfin ölçülməsi

Maddənin sərfi dedikdə, vahid zamanda baxılan en
kəsikdən (borunun en kəsiyindən) keçən maddənin miqdarı başa
düşülür.

- 76 -
 Maddə sərfi iki cür olur: kütləvi sərf, həcmi sərf. Kütləvi
sərf vahid zamanda baxılan en kəsikdə kəsikdə keçən maddənin
kütləsinə, həcm sərfi isə vahid zamanda baxılan en kəsikdən
keçən maddənin həcminə deyilir.
Sərfi ölçmək üçün olan cihazlar ya sərfölçən, ya da sərf
sayğacları adlanır. Elektirik sərfölçənlər kimi virxoakustik ,
vixru və dəyişən təzyiqlər düşgülü çevricili sərfölçənlər geniş
yayılmıdır.

Vixroakustik çevricilər. (Burulğanlı akustik çevricilər)

Virxoakustik çevricilər mayelərin həcmi sərfini ölçmək
üçün nəzərdə tutulmuşlar. Virxoakustik çevricilərin iş prinsipi
axan maye qarşısına qoyulmuş axımlı sipər arxasında baş verən
burulğanın (vixr) akustik yolla ölçülməsinə əsaslanır. Qeyd
etmək lazımdır ki, axımlı siper arxaasında burulğanın əmələ
gəlməsi axan mayenin sürətindən asılı olur. Vixroakustik
çevricinin sxemi şəkil 2.65-də göstərilmişdir.
Çevrici axma hissəsindən və elekron blokdan ibarətdir. Axma
hissəsində trapesiya kəsikli prizma siper qoyulmuşdur. Axma
hissəsinin gövdəsində PŞ pyezo şuntlayıcı, termo-verici və PQ
pyezo qəbuledici yerləşdirilmışdir. Elektron hissəsi isə
generatordan, dedektordan və filtirdən ibarətdir.

- 77 -
 Şəkil 2.65. Vixroakustik sərfölçənin sxemi

Generatordan yüksək tezlikli gərginlik PŞ

pyezoşüalandırıcıya verilir və PŞ-da səstezlikli rəqslərə çvrilir.
Səstezlikli rəqslər axımından keçərkən vixrlərlə (burulğanlarla)
qarşılıqlıtəsirdə olaraq fazaca modulyasiya olurlar. Modullaşmış
rəqslər PQ pyezo qəbuledici tərəfindən qəbul edilir və gərginlik
şəklində dedektora ötürülür. Dedektorun çıxışında alınan
modulyasiya olunmuş siqnal tezliyinə və ampletudasına görə
burulğanın baş verməsi tezliyinə və intensivliyinə uyğun gəlir.
Qeyd edildiyi kimi , burulğanın baş vermə intensivliyi isə axan
mayenin sürətinə ,başqa sözlə axma hissəsindən axan mayenin
miqdarına uyğun gəlir. Bu isə sərf ölçüsü kimigötürülə bilər.
Filtlrin vəzifəsi alınan siqnalın kənar küylərdə qorunmasıdır.
Çıxışda alınan siqnal temperaturdan asılıdır. Bu səbəbdən də
çıxış siqnalı temperatura görə korreksiya edilir.

Vixrli şevricilər (Burulğanlı çevricilər)

Bu çevricilər qazların həcmi sərfini ölçmək üçün
nəzərdə tutulur. Bu üsulla sərfin ölçülməsi axma hissəsində
qoyulmuş sipər cisminin arxa hissəsində burulğanın yaranma
tezliyinin müəyyən edilməsi yolu ilə axın sürətinin ölçülməsinə
əsaslanır. Burulğanın əmələ gəlmə tezliyi sipər arxasında
yerləşdirilmiş iki ədəd pyezo çevrici vasitəsi ilə müəyyən edilir.
Bu pyezo çevricilərin vəzifəsi sipər arxasında pulsasiy edən
əzyiq haqqında siqnalı yarat-maqdan ibarətdir. Şəkil2.66-da
vixrli çevricinin sxemi göstərilmişdir.

- 78 -
 Şəkil 2.66. Vixrli sərfölçənin sxemi

Verici konstruktiv olaraq axma gövdəsindən və elektron

hissədən ibarətdir. Axma hissəsinin girişinə 1axarlı sipəri
yerləşdirilmişdir. Hava axını istiqamətində onun arxasında iki
ədəd 2 pyezoelektriki çevricilər qarşılıqlısimmetrik olaraq
yerləçdirilmişdir. Qaz axarkən sipər cisminin arxasında
burulğan əmələ gəlir. Burulğanın təzyiqli və təzyiqsiz hissələri
müəyyən bir təzyiqlə bir- birini əvəz edir. Q eyd edək ki,
təzyiqin bu dəyişmə tezliyi yüksək dəqiqliklə qazın axma
sürətinə uyğun gəlir. Pulsasiya edən təzyiq haqqında
informasiya 2 pyezoelektriki çevrici vasitəsi ilə müəyyən
tezlikli elektrik rəqsləri şəklində elektron bloka daxil olur.
Elektron blokda bu informasiya qazın sərfinə çevrilir. Qeyd
etmək lazımdır ki, sipər cisminin qarşısında tenzometrik 3 izafi
təzyiq çevricisi yerləşdirilmışdir ki, bununda vəzifəsi boruda
olan izafi təzyiqi elektrik siqnalına çevirməkdən ibarətdir və
elektron blokda sərfin qiymətləndirilməsində bu informasiyadan
istifadə edilir. 4 müqavimət termoçevricisi isə sipər cisminin
daxilində yerləşdirilmişdir. Bundanda alınan siqnal sərfin
qiymətləndirilməsi üçün istifasdə olunur.

Dəyişən təzyiqlər düçgüsü üsulu

Qazlarda və mayelərdə təzyiqin ölçülməsini dəyişən
təzyiqlər düşgüsü üsulu AİS-lərində daha geniş tətbiq edilənidir

- 79 -
və bu üsul ən çox tədqiq edilmiş üsuldur. Bu üsulla sərfin
ölçülməsi zamanı sərf ölçülən boru çəmərindətəzyiq düşgüsü
yaratmaq üçün daraldıcı quruluşlardan – diafraqma saplo və
saplo borusundan istifadə edilir (Şəkil 2.67.).

Şəkil 2.67. Dəyişən təzyiqlər üsulu ilə sərfin ölçülməsi sxemi

Diafraqma nazik disklər olub , Boru xəttində elə yerləşdirilir

ki, onun deşikləri en kəsiyin daxili konturuna simmetrik olsun.
Axının daralması diofraqmaya qədər başlayır. Maye
diofraqmadan keçəndən bir qədər sonra da daralmada davam
edir, bu axının inersiya qüvvəsinin hesabına baş verir. Müəyyən
qədər sonra daralma minimal qiymətini alır və dərhal
genişlənərək borunun tam kəsiyini tutur. Belə axma zamanı
diofraqmanın qarşısında və ondan sonra burulğanlı axma baş
verir. Şəkildən göründüyü kimi :
ı-ı kəsiyi axında daralmadan əvvəlki forma; ıı-ıı kəsiyin axında
maksimal daralma.
ı-ı kəsiyindən ıı-ıı kəsiyinə qədər təzyiq P1-dən P2-yə qədər
dəyişir və ıı-ıı kəsiyində təzyiq minimal qiymət alır və sərf bu

- 80 -
təzyiqlər fərqinə uyğun dəyişir. Lakin sərfin dəyişməsi ilə
təzyiqin dəyişməsi bir- biri ilə qeyri xətti asılılqla əlaqələnir.

Q=k*(P1-P2)1/2

Burada, k-borunun en kəsiyindən, mayenin özülülüyündən və

səthin kələ-kötürlüyündən asılı olan əmsaldır; Pi- sürtünmədən
və burulmadan yaranan təzyiq düşgüsünü göstərir.
Təzyiqlər düşgüsü difmanometr vasitəsi ilə ölçülür. Sərfi
ölçmək üçün difmanometrin qoşulma sxemi şəkil 2.68-də
göstərilmişdir.

Şəkil 2.68. Difmanometrin qoşulma sxemi

Burada, D-diafraqma; B-birləşmə boru parçaları; DM-

difmanometrdir.

2.18. Səviyyənin ölçülməsinin üsul və cihaları

Mayelərin və qaz-buxar qarışığının səviyyəsinin ölçülməsi
üçün onların müxtəlif elektiriki xassələrindən istifadə edilir.
Burada elektriki xassələri dedikdə maddələrin elektrik
keçiriciliyi və dielektrik nüfuzluluğu nəzərdə tutulur. Mayelərin
səviyyələrinin ölçülməsinin bir neçə üsulunu nəzərdən keçirək.
1. Konduktometriya üsulu ilə səviyyənin ölçülməsi ;

- 81 -
Bu üsulla səviyyənin ölçulməsi 1-ci çevricidə səviyyədən asılı
olan müqavimətin ölçülməsinə əsaslanır. Ölçmə zamanı
səviyyəsi ölçüləcək qabdakı maye içərisinə iki ədəd metal
çubuq elektrodlar buraxılır. Bu çubuq elektrodlar arasındakı
müqaviməti ölçməklə səviyyənin qiyməti müəyyən olunur. Necə
ki, hava dielektrikdir, mayenin səviyyəsi qalxdıqca elektrodlar
arasındakı mühitin müqaviməti uyğun olaraq azalır. Şəkildə bu
üsulun sxemi göstərilmişdir

Şəkil 2.16 . Konduktometriya üsulu ilə səviyyənin

ölçülməsinin sxemi

2.Tutum üsulu ilə səviyyənin ölçülməsi:

Tutum üsulu ilə səviyyənin ölçülməsi səviyyəsi ölçüləcək
mühitin səviyyəsindən asılı olaraq 1-ci çevricidə tutumun
dəyişməsinin ölçülməsinə əsaslanır.Mayenin səviyyəsinin
qalxması ilə səviyyəsi ölçüləcək maddə , kondensatorun
köynəkləri arasına daxil olur və təbii ki, kondensatorun tutumu
dəyişir . Səviyyədən asılı olaraq tutum mütənasib dəyişir.

3.Radiodalğalı səviyyə ölçənlər:

Bu növ səviyyəölçənlər səviyyəsi ölçüləcək maye və ya dənəvər
maddələri radiodalğalarla şüalandıraraq onların səviyyəsini ya

- 82 -
ölçür ya da siqnallayır. Əks olunan şüaları emal edərkən
vericidən səthə qədər olan L məsafəsinə mütənasib siqnal ayrıla
bilir və beləliklə səviyyə ölçülə bilir. Radiodalğalı
səviyyəölçənin sxemi şəkil 19-da göstərilmişdir.

Şəkil2.17. Radiodalğalı səviyyəölçənin sxemi şəki

2.19. Elektriki kəmiyyətlərin ölçülməsi. Elektrik ölçmə

cihazları sistemi

Elektrik ölçü cihazları bölünürlər:

a) Bilavasitə ölçən cihazlar
b) Dolayı ölçən cihazlar – ölçülən kəmiyyətin qiymətini
qabaqcadan məlum kəmiyyətin qiyməti ilə müqai-
sə etdikdən sonra müəyyən etmək mümkün olur.
Xarakterinə görə ölçmə stasionar və daşınan ola bilirlər.
Bilavasitə ölçən cihazlar ölçülən elektrik kəmiyyətini
bilavasitə cihazın göstərişinə çevirirlər, başqa sözlə ölçülən
kəmiyyətin əks etdirilməsi üçün ölçülən kəmiyyətin

- 83 -
enerjisindən istifadə olunur. Məsələn: Əqrəbin şkala boyunca
hərəkəti üçün bu cihazlarda elektriki kəmiyyətlər-
in ölçülməsi müxtəlif prinsiplərdən istifadə olunur. Bu ölçü
cihazının hansı sistemə aid olmasından asılıdır.
Cihazın hansı sistemə aid olmasını onun çkalasındakı şərti
işarəsindən bilmək olar. Elektriki ölçən cihazların 4 sistemi
mövcddur:
1) Maqnitelektriki sistem – cihazın şkalasında
simvolu göstərilir.
2) Elektromaqnit sistem – cihazın şkalasında
simvolu göstərilir.
3) Elektrodinamiki sistem – cihazın şkalasında
simvolu göstərilir.
4) İnduksion sistem.
Elektrik ölçü cihaz larının şkalasında həmçinin, cədvəl 7.1-də
verilmiş digər işarələr göstərilə bilər.

- 84 -
 Cədvəl 2.2-Elektirik ölçü cihazlarının şkalalarındakı içarələr

2.20. Maqnitelektrik sistemli cihazlar

Maqnitelektrik sistemli cihazlarda maqnit və hərəkətli
sistemləri asanlıqla ayırmaq olar (şəkil 2.17.). Maqnit maqnit
sisemi nala bənzər 1 maqnitdən, 2 qütb ucluqlarından və
hərəkətli sistem 3 silindirik içlikdən ibarətdir. İçliklə qütb
ucluqları arasında bərabər paylanmış araboşluğu vardır. Bu
araboşluğunda içliklə eynioxlu 4 ramkası yerləşdirilmişdir.

- 85 -
 1

3
2
4

Şəkil 2.18. Maqnitelektrik sistemli cihazların sxemi

Ramkanın fırlqanmasının qarşısını almaq üçün xüsusi

yaydan istifadə edilir. Ramkadan axan cərəyanla maq-
nit uclarındakı (2) sabit maqnitin qarşılıqlı təsiri nəticəsində
ramkanı fırladan burucu moment yaranır hansı ki,yayın əks
momenti ilə tarazlaşır. Ramkaya təsir göstərən burucu moment
olur,
Mbr = WBLİd = C1İ
Burada, B-sabit maqnitin induksiyası, L və d – ramkanın
uzunluğu və enidir, C1= WBLd əmsaldır. Baxılan cihaz üçün
W,B,L,d dəyişməz olduğu üçün C1 sabit əmsaldır. Başqa sözlə

- 86 -
ramkanın burucu momenti yalnız cərəyandan asılı olaraq dəyişə
bilər. Yayın yaratdığı əks burucu moment
Myay=C2α
Burada C2-yayın sərtliyindən asılı olan əmsal, α – isə dönmə
bucağıdır. Mbr = Myay olduğundan
C1 İ = C2 α
α = (C1/C2)İ
Beləliklə ramkanın dönmə bucağı ondan axan cərəyanla
mütənasibdir. Ramkanın dönmə bucağı ramkaya bərkidilmiş
əqrəbdən görünür. Əqrəbli ampermetrlər və voltmetrlər bu
prinsiplə işləyir və şkalaları uyğun olaraq cərəyan şiddəti və
gərginlik vahidlərinə görə qradirovka olunur.

2.21. Elekromaqnit sistemli cihazlar

Belə cihazların iş prinsipi metal içliyin İ cərəyanlı 1 ramkası
tərəfindən çəkilməsinə əsaslanır (şəkil 2.18). Yandan baxışdan
görünür ki, ramka kvadrat, dairəvi və ya göründüyü kimi oval
formasında ola bilər. İçlik əqrəbə bərkidilmiş ox ətrafında
fırlanır. Əqrəbdə içliklə fırlanaraq şkalada dönmə bucağını
göstərir. İçliyə təsir göstərən burucu moment
Mbr = C1İ2
Burada , C1-sabit əmsaldır. Yayın əks burucu moment isə
Myay = C2α
Tarazlıq halı üçün Mbr = Myay olduğundan
α= (C2/C1)İ2

- 87 -
 а)
б)
Şəkil 2.19. Elekromaqnit sistemli cihazların sxemi
Göründüyü kimi içliyin dönmə bucağı cərəyan şiddətinin
kvadratı ilə mütənasibdir.

2.22. Elektrodinamiki sistemli cihazlar

Konstruktiv olaraq bu cihzlar iki dolaqdan ibarət olur:
- Hərəkətsiz 1 dolağı, ondan İ1 cərəyanı axır və konstruktiv
olaraq bu dolaq iki hissədən (şəkil 2.19.) ola bilər (iki dolaq
kimi);
- Hərəkətli dolaq 2, bu dolaq hərəkətsiz 1 dolağınım
işərisində yerləşir və ondan İ2 cərəyanı axır.

- 88 -
 Şəkil 2.20. Elektrodinamiki sistemli cihazlar

Dolaqlardan İ1 və İ2 cərəyanları axdıqda onlardan yaranan

maqnit sahələri qarşılıqlı təsirdə olaraq burucu moment yaradır.
Mbr= C1İ1İ2
C1- sabit əmsal olub, cihazın konstruksiyasından asılıdır. Burucu
momentə spiral formalı yay əks təsir göstərir.
Bu cihazlar gərginliyi, cərəyanı və gücü istifadə etmək üçün
istifadə olunur.

2.23. Giriş qurğularının əsas qoşulma sxemləri

Giriş komutasiya qurğularının elekteoavtomatik sistemlərinə
qoşulma variantları müxtəlif ola bilər ( Şəkil 2.20.) giriş
komutasiya qurğularının elektroavtomatika sxemlərinə qoşulma
variantları və növləri verilmişdir.

- 89 -
 s komutasiya
qurgusu

? ?z

? qosulma Invers qosulma

Şəkil 2.21. Giriş qurğularının əsas qoşulma variantları

Qoşulmalar növünə görə olurlar:

- düzünə qoşulma
- inver qoşulma
Düzünə qoşulma zamanı giriş qurğusuna təsir göstərdikdə
(məsələn, düymə operator tərəfindən basıldıqda və ya son açar
hərəkətli qovşaq tərəfindən basıldıqda ) AİS-nə məntiqi “1”
verilir.

- 90 -
 İnvers qoşulma zamanı zamanı isə giriş qurğusuna eyni təsir
olduqda AİS-nə məntiqi “0” verir.
Giriş komutasiya qurğuları özləri kontaktlı və kontaktsız
olurlar . Kontaktlı və kontaktsız giriş qurğuları AİS-nə aşağıdakı
variantlarda qoşula bilər.
1. Kontaktlı giriş qurğusunun rele – kontaktor sxemi ilə
qoşulması .
Belə qoşulmanın realizasiyası açılan və bağlanan kontaktların
ardıcıl və paralel qoşulması ilə yerinə yetirilir (Şəkil 2.21.).

SB(a) SQ(a)

SQ(b)

Şəkil 2.22. Rele-kontaktor sxemi ilə qoşulma

2. Kontaktlı giriş qurğusunun kontaksız məntiqi sxem

(MS) vasitəsi ilə qoşulması.
Rezistor sxemləri ilə mümkün ola bilər. Rezistor sxemləri
vasitəsi ilə düz qoşulmanı (Şəkil 21a) və invers qoşulmanı (Şəkil
21b) əldə etmək mümkün olur.

- 91 -
 SQ
+ Uï R2
ÁËÑ

R1

- Uï

+ Uï

R1
SQ

ÁËÑ

a) b)

Şəkil 2.23. Kontaksız məntiqi sxemlə qoşulma

3. Kontaktsız giriş qurğularının rele – kontaktor sxemi
(RKS)-ilə qoşulması zamanı adətən aralıq elektromaqnit
relelərdən istifadə olunur.
4. Kontaktsız giriş qurğularının kontaktsız məntiqi sxemlər
(MS) vasitəsi ilə qoşulması zamanı adətən ayrıcı sxemlərdən
istifadə edilir. Məsələn: ayrıcı transformatorlar , ayrıcı optron
cütü (optokupler).

- 92 -
3. Avtomatlaşdırma sisteminin çıxış və icra qurğuları
Çıxış və icra qurğuları avtomatlaşdırmanın elə qurğular
toplusudur ki, onların vasitəsi ilə idarəetmə siqnal və əmrləri
idarəetmə obyektinin tənzimləmə orqanlarına ötürülür. Çıxış
və icra qurğuları özlərinin göstərilən əsas funksiyalarından
başqa aşağıdakı əlavə funksiyaları da yerinə yetirə bilər:
- siqnalların gücləndirilməsi (gücləndirici funksiyası);
- informasiya daşıyan siqnalların çevrilməsi (enerjinin
növunə görə, cərəyanın növünə görə, tezliyə görə v.s);
- İS-nin küylərdən qorunmasının təmin edilməsi
(küylərin filtirlənməsi , İS-nin və İO-nin qalvonik ayrılması ) ;
- Qulluq edən personalın təhlükəsizliyinin təmini bəzi
çıxış qurğularını nəzərdən keçirək.

-
İcra qurğularıaralıq bir çevrici olub, icra mexanizmi və icra
orqanı kimi iki qovşaqdan ibarətdir.
İcra mexanizmnin vəzifəsi işçi orqan vasitəsi ilə idarəetmə
obyektinə təsir göstərərək onun işləməsini təmin etməkdən
ibarətdir.
Çıxışda idarəedici təsirin növünə görə icra mexanizmləri
gücvə parametrik kimi iki növə bölünürlər. Əgər icra
mexanizmi icra orqanına qüvvə və ya mament formasında
- 93 -
 təsir göstərirsə, bu cür icra mexanizmləri güc icra
mexanizmləri adlanır. Əgər icra orqaninin vəziyyətinin
dəyişməsi icra mexanizminin parametrinin (müqavimət,
maqnit seli, temperatur, sürət və s.) dəyişməsi nəticəsində
yaranırsa belə icra mexanizmlərinə parametrik icra
mexanizmləri deyilir.
İcra orqanının vəzifəsi bilavasitə idarəetmə obyektinə
verilən enerji və ya maddə miqdarını dəyişərək obyektin
işinin gedişini təmin etməkdən ibarətdir.

3.1.Kontaktorlar və maqnitburaxıcıları
Kontaktorlar güc dövrələrinin komutasiyası üçün nəzərdə
tutulur. Güc dövrələri dedikdə elektrik mühərriklərinin ,
tramsformatorların , qızdırıcıların və.s dövrələr başa düşülür.
Kontaktorlar əsasən güclü kontaktorlara malik olmaqla
yanaşı qığılcım söndürmə sistemi ilə və əlavə blok kontaktlarla
təchiz olunurlar. Komutasiya olunan cərəyanın növünə görə
kontaktorlar sabit cərəyan və dəyişən cərəyan kontaktorlarına
bölünürlər. Adətən komutasiya olunan cərəyanın növü
kontaktorun elektromaqnitinin
cərəyanın növü ilə eyni olur. Lakin digər hallar da ola bilər,
məsələn, dəyişən cərəyan konaktorların dolaqları sabit cərəyanla
qidalanırlar. Sabit cərəyan kontaktorunun sxemi şəkil 3.1 –də
göstərilmişdir.

- 94 -
 Şəkil 3.1 Sabit cərəyan kontaktorunun sxemi

Kontaktorun kontakt qovşağı hərəkətsiz 1 və hərəkətli 3

kontakt qrupundan ibarətdir. 3 kontaktı 4 qoluna şarnir şəkilli
(oynaqlı) bərkidilmişdir. 4 qolu öz növbəsində 6 lövbəri ilə
əlaqəlidir, yəni 5 yayı vasitəsi ilə 4 qolu 6 lövbərinə sıxılır.
Hərəkətli 3 kontaktına cərəyan 10 çevik mis lenti vasitəsi ilə
verilir. Kontaktorun elektromaqniti 8 içliyindən ,9 dolağından və
7 qaytarıcı yaydan ibarətdir. Kontaktorun kontakt hissəsi 2 qövs
söndürmə sistemi ilə təchiz edilmişdir.
Asinxron elektrik mühərriklərini idarəetmək üçün istifadə
olunan kontaktorlar maqnitburaxıcıları adlanır. Bəzi hallarda
maqnitburaxıcıları dəst şəkilində buraxılır və dəstə kontaktordan
əlavə düymələr pultu, cərəyan və istilik qoruyucuları daxil edilir.

- 95 -
 Sabit cərəyan mühərrikləri
Sabit cərəyan mühərrikləri sabit cərəyan enerjisini
fırlanma mexaniki enerjisinə çevirən bir mühərrikdir.

Sabit cərəyan mühərrikinin quruluşu

Sabit cərəyan mühərriklərinin ümumi görünüşü şəkilxx.-
də göstərilmişdir.
Sabit cərəyan mühərriklərinin fırlanan hissəsi lövbər və ya
lövbər dolağı adlanır, tərpənməz hissəsi gövdə adlanır və onun
üzərində ya sabit maqnut, ya da təsirlənmə dolağı yerləşdirilir.
Lövbər dolaqları qida mənbəyi ilə kollektor vasitəsi ilə
əlaqələndirilir.

Şəkilxx.Sabit cərəyn mühərrikinin ümumi görünüşü

Təsirlənmə dolağı. Sabit cərəyan mühərriklərinin

təsirlənmə dolaqların vəzifəsi lövbər dolaqları ətrafında maqnit
qütbləri yaratmaqdan ibarətdir və gövdəyə bərkidilir. Təsirlənmə
- 96 -
dolağından sabit cərəyan axdıqda onun nüvəsində cüt maqnit
qütbləri əmələ gəlir. Bəzən kiçik güclü mühərriklərdə təsirlənmə
maqnit sahəsi yaratmaq məqsədi ilə təbii sabit maqnitdən istifadə
edilir. Şəkilxx-də sabit cərəyan mühərrikinin təsirlənmə
dolağının sxemi göstərilmişdir.

Şəkil.Təsirlənmə dolağının sxemi

Sabit cərəyan mühərriklərində cüt qütblərin sayı qida
mənbəyi parametrlərindən asılı olmur və mühərrikin kanstruktiv
xassəsi olub, mühərrik layihələndirilərkən tələb olunan gücdən
və dövrlər sayından asılı olaraq müəyyən edilir.
Lövbər.Sabit cərəyan maşınlarında fırlanan və burucu
mamenti ötürən hissə lövbərdir. Şəkilxx-də lövbərin ümumi
görünüşü göstərilmişdir.

- 97 -
 Şəkil.Lövbərin ümumi görünüşü

Sabit cərəyan mühərriklərinin lövbərləri qalınığı 0,3-

0,7mm aralığında dəyişən listdən preslənərək yığılan və qaynaq
olunmüş paketdən ibarətdir. Lövbərin üzərində lövbər
sarğılarının yerləşdirilməsi üçün pazlar olur. Lövbərin bir
tərəfində kollektor yerləşir və lövbər sarğılarının ucları kollektor
lövhələrinə lehimlənir. Kömür fırçalar vasitəsi ilə qida gərginliyi
kollektor lövhəsinə, onun vasitəsi ilə isə uyğun lövbər dolağına
ötürülür.

Sabit cərəyan mühərrikinin işləmə prinsipi

Sabit cərəyan mühərrikinin işləmə prinsipini izah edən
sxem şəkilxx-də göstərilmişdir.

Şəkilxx.Sabit cərəyan maşınının işləmə prinsipini

izah edən sxem

Əvvəlcə qeyd edək ki lövbər pazlarında kollektor

pazlarının sayının yarısı sayda dolaq yerləşdirilmiş olur.

- 98 -
Lövbərin hər hansı bir vəziyyətində bu dolaqlardan biri uyğun
kollektor lövhəsi vasitəsi ilə sabit cərəyan qida mənbəyinə
birləşmiş olur və bu zaman həmin dolaqdan cərəyanı axır.
Cərəyanla maqnit qütblərinin yaratdığı maqnit sahəsinin
qarşılıqlı təsiri nəticəsində dolağa qüvvəsi təsir etməyə bşlayır,
lövbər dönür, yeni bir dolaq yni kollektor lövhələri vasitəsi illə
qida mənbəyinə qöşulur. Beləliklə eyni proses təkrarlanır və
lövbər fasiləsiz olaraq dönür, yəni fırlanır.

Sabit cərəyan mühərrikinin növləri

Sabit cərəyan mühərrikləri təsirlənmə üsuluna görə təsnif
olunurlar və aşağıdakı növləri vardır:
-sabit maqnitli;
-müstəqil təsirlənmə dolaqlı;
-paralel təsirlənmə dolaqlı;
-ardıcıl təsirlənmə dolaqlı;
-qarışıq təsirlənməli.

Sabit maqnitli sabit cərəyan mühərriki. Sabit maqnitli

sabit cərəyan mühərriki sadə bir mühərrik olub, fərqləndirici
cəhəti təsirlənmə maqnit sahəsinin sabit maqnit vasitəsi ilə
yaradılmasıdır. Şəkilxx-də sabit maqnitli sabit cərəyan
mühərrikinin sxemi göstərilmişdir.

Şəkilxx.Sabit maqnitli sbit cərəyan mühərrikinin sxemi

- 99 -
 Müstəqil təsirlənmə dolaqlı sabit cərəyan mühərriki.
Müstəqil təsirlənmə dolaqlı sabit cərəyan mühərrikinin
fərqləndirici cəhəti ondan ibarətdir ki, onun təsirlənmə dolağı
müstəqil qida mənbəyinə malik olur və lövbər dolağı ilə heç bir
əlaqəsi olmur. Şəkilxx-də müstəqil təsirlənən sabit cərəyan
mühərrikinin sxemi göstərilmişdir.

Şəkilxx.Müstəqil təsirlənmə dolaqlı sbit cərəyan

mühərrikinin sxemi

Paralel təsirlənmə dolaqlı sabit cərəyan mühərriki.

Paralel təsirlənmə dolaqlı sabit cərəyan mühərrikinin
fərqləndirici cəhəti ondan ibarətdir ki, onun təsirlənmə dolağı
lövbər dolağına parallel birləşdirilmiş olur və eyni bir mənbədən
qidalanırlar. Şəkilxx-də paralel təsirlənən sabit cərəyan
mühərrikinin sxemi göstərilmişdir

Şəkilxx.Paralel təsirlənmə dolaqlı sbit cərəyan

mühərrikinin sxemi

Ardıcıl təsirlənmə dolaqlı sabit cərəyan mühərriki.

Ardıcıl təsirlənmə dolaqlı sabit cərəyan mühərrikinin
fərqləndirici cəhəti ondan ibarətdir ki, onun təsirlənmə dolağı

- 100 -
lövbər dolağına ardıcıl birləşdirilmiş olur və eyni bir mənbədən
qidalanırlar. Şəkilxx-də ardıcıl təsirlənən sabit cərəyan
mühərrikinin sxemi göstərilmişdir

Şəkilxx.Ardıcıl təsirlənmə dolaqlı sbit cərəyan

mühərrikinin sxemi

Qarışıq təsirlənmə dolaqlı sabit cərəyan

mühərriki. Ardıcıl təsirlənmə dolaqlı sabit cərəyan mühərrikinin
fərqləndirici cəhəti ondan ibarətdir ki, onun təsirlənmə dolaqları
həm müstəqil həmdə ardıcıl və ya həm parallel həm də ardıcıl
ola bilər. Şəkilxx-də ardıcıl və müstəqil təsirlənən sabit cərəyan
mühərrikinin sxemi göstərilmişdir

Şəkilxx.Qarışıq təsirlənmə dolaqlı sbit cərəyan

mühərrikinin sxemi

Sabit cərəyan mühərriklərinin fırlanma

istiqamətinin dəyişdirilməsi
Sabit cərəyan mühərrikinin fırlanma istiqamətinin
dəyişdirilməsinin iki üsulu vardır:
-lövbər cərəyanın istiqamətinin dəyişdirilməsi, yəni
lövbər dolağına verilən gərginliyin qütblüyünün dəyişdirilməsi;

- 101 -
 - təsirlənmə cərəyanın istiqamətinin dəyişdirilməsi, yəni
təsirlənmə dolağına verilən gərginliyin qütblüyünün
dəyişdirilməsi;
Şəkilxx-də sabit cərəyan mühərrikinin fırlanma
istiqamətinin dəyişdirilməsi sxemləri göstərilmişdir.

Şəkilxx.Sabit cərəyan mühərriklərinin hərəkət

istiqamətlərinin dəyişdirilməsi sxemləri

Sabit cərəyan mühərriklərinin (SCM)

mexaniki xarakteristikası
Müstəqil təsirlənən SCM-ni nəzərdən keçirək. Müstəqil
təsirlənən SCM-nin şəkilxx-də göstərildiyi kimi qoşulduğunu
qəbul edək.

Şəkilxx. Müstəqil təsirlənən SCM-nin sxemi

- 102 -
 Mexaniki xarakteristikanın riyazi ifadəsi lövbər dövrəsi
üçün yazılmış gərginliklərin bərabərlikləri tənliyindən alına
bilər. Baxılan sxemdə lövbər dolağına tətbiq olunan gərginliyi
lövbərdəki gərginlik düşgüsü -lə və lövbərdə induksiyalanan
e.h.q. ilə tarazlaşmalıdır yəni,

Lövbərdə induksiyalanan e.h.q. isə aşağıdakı kimi

hesablaır.

Burada, k-mühərrikin konstruktiv verilənlərində asılı

olan əmsal; Ф-təsirlənmə dolağı tərəfindən yaranan maqnit seli;
-mühərrikin bycaq sürəti.
Gərginliyin ifadəsində -nin qiymətini nəzərə alsaq və
tənli -ya görə həll etsək, alarıq,
.
Bu ifadə sabit cərəyan mühərrikinin elektromexaniki və
ya sürət xarakteristikası adlanır.
Mühərrikin mexaniki xarakteristikası dedikkdə onun
bucaq sürətinin yük momenti -dən asılılığı başa düşülür. Bu
səbəbdən -nın yuxarıda göstərilən ifadəsinə yük momenti
daxil edilməlidir. Digər tərəfdən yük momenti aşağıdakı
hesablanır:
;
-n bu ifadəsini -nın ifadəsində nəzərə alsaq,

ifadəsini alarıq.
Lövbər gərginliyinin və təsirlənmə maqni selinin nominal
qiymətlərində lövbər dolağına əlavə müqavimət qoşulmazsa,
yəni olarsa, alınan mexaniki xarakteristika təbii
mexaniki xarakteristika adlanır.

- 103 -
 Burada, -sırf lövbər dolağının aktiv müqavimətidir.
Şəkilxx-də SCM-nin təbii mexaniki xarakteristikası
göstərilmişdir.

Şəkilxx. Müstəqil təsirlənən SCM-nin təbii

mexaniki xarakteristikası
Mexaniki xarakteristikadan SCM-nin yük momenti
artdıqca onun bucaq sürəti xətti olaraq azalır.

SCM-nin sürətinin tənzimlənməsi

SCM-i sənayenin və məişətimizin çox müxtəlif
sahələrində tətbiq edilir və əksər hallarda mühərrikin sürətinin
tənzimlənməsi təlabatı meydana çıxır. Qeyd edildiyi kimi
müstəqil təsirlənən SCM-nın sürəti aşağıdakı kimi ifadə olunur.

Bu ifadədən göründüyü kimi mühərrikin sürətini tənzimləmək

üçün ya mühərrikin lövbər dolağına verilən gərginlik, ya da
təsirlənmə dolağında yaradılan maqnit seli idarə edilməlidir.
Qeyd etmək lazımdır ki, hər bir mühərrikin birm buraxıla bilən
yüklənmə vardır və bu yüklənmə həddi nominal yüklənmə
adlanır. Ekektrik parametlərininn və yükün nominal
qiymətlərində mühərrikin aldığı sürət onun nominal sürəti
adlanır.
SCM-nin sürətinin tənzimlənməsi iki zonada yerinə
yetirilir:

- 104 -
 -I zona, sabit momenti təmin etməklə sürətin
tənzimlənməsi. Bu zonada mühərrikin sürəti lövbər
dolağına verilən gərginliyi idarə etməklə 0-dan
özünün nominal qiymətinə qədər tənzimlənir. Yəni,
cost.
Bu zonada mühərrikin gücü sürətə mütənasib olaraq
dəyişir, yəni
.
-II zona, sabit gücü təmin etməklə sürətin
tənzimlənməsi. Bu zonada mühərrikin sürəti
təsirlənmə dolağında yaranan maqnit selinin idarə
edilməsi yolu ilə özünün nominal qiymətindən
maksimal qiymətinə qədər tənzimlənir .Təsirlənmə
maqnit selinin ifadəsini aşağıdakı kimi yaza bilərik:
.
Bu ifadəni momentin ifadəsində nəzərə alsaq,

alarıq. Digər tərəfdən,

alınır. İki zona üzrə tənzimləmə xarakteristikaları

şəkilxx-də göstərilmişdir.

- 105 -
 Şəkilxx. Müstəqil təsirlənən SCM-nin iki zona üzrə
tənzimləmə xarakteristikası

Asinxron mühərriklər

Stator sarğılarına verilən dəyişən cərəyanın yaratdığı

maqnit selinin tezliyi ilə rotorunun dönmə tezliyi eyni olmayan
elektrik mühərrikləri asinxron mühərriklər adlanırlar. Asinxron
mühərrikləri ucuzdurlar, az qulluq tələb eirlər, cücü bir neçə
W-dan 3500kW-a qədər olur, yüksək butucu mamentə
malikdirlər və müasir electron texnolojisi imkan verir ki, onların
dövrlər sayı geniş diapazondə tənzimlənə bilsin. Göstərilən
üstünlüklər səbəbindən asinxron mühərrikləri sənayedə ən çox
tətbiq olunan elektrik mühərrikidir. Sənyedə asinxron
mühərriklərinin çox müxtəlif növləri ilə rastlaşdırılır.
Ümumiyyətlə asinxron mühərrikləri aşağıdakı hissələrdən
ibarətdir; (şəkilx.x.)
-stator;
-rotor;
-gövdə;
-yastıqlar;
-qapaqlar;
-pərvanə (ventilyator).

- 106 -
 Şəkil xx. Bir fazlı asinxron mühərrikiniin ümumi
görünüşü

Asinxron mühərriklərinin növləri

Asinxron mühərrikləri üc fazlı asinxron mühərrikləri və
tək fazlı asinxron mühərrikləri kimi iki növə bölünürlər. 3Kw-
dan yuxarı güclər ücün əsasən üç fazlı asinxron mühərriklərdən
istifadə edilir. Bir fazlı asinxron mühərriklərindən kiçik güclü
qurğularında, məsələn soyuducularda, paltar yuyan maşınlarda,
kiçik su nasoslarında, mikserlərdə, ventilyatorlarda,
aspiratorlarda və başqa qurğularda istifadə olunur.

Bir Fazlı Asenxron mühərriklər

Bir fazlı yardımcı sarğılı asinxron mühərriklərində ana ve

yardımcı sargı olmaqla iki sarğı olur. Ana sarğı qalın teldən və
- 107 -
çox saylı olub, stator yarıqlarının 2/3 hissəsini tutur. Yardımçı
sarğı isə incə teldən, az saylı olur. Yardımçı sarğılı mühərriklərin
rotorları sincab qəfəsli (qısa qapanmış çubuqlu) rotorlu olurlar.
Bir fazlı asinxron matorlarda yalnız ana sarğı ilə dönən
maqnit seli yaratmaq mümkün olmaz. Bu səbəbdən bir fazlı
matorlarda ana sarğı yanında bir də yatdımçı sarğının olması
vacibliyi meydana çıxır. Ana və yardımçı sarğılar biri-birilərinə
paralel bağlanırlar və aralrında 90 elektrik bucağı yarada
biləcək yarıqlara yerləşdirirlər. Bu satğılara dəyişən bir fazlı
gərginlik verdikdə hər iki sarğıda maqnit sahəsi meydana gəlir.
Yarıqlar arasında elektrik bucağı 90 olduğundan və dolaqlara
verilən gərginlik eyni fazlı olduğundan, meydana gələn maqnit
sahələri də eyni fazlı olacaqdır. Bu səbəbdən bu iki sarğıda
meydana gələn maqnit sahələri də dönən maqnit sahələri
olmayacaqdır. Dönən maqnit səhəsi əldə etmək üçün bu maqnit
sahələri arasında bir faz fərqi yaratmaq gərəkdir. Bu məqsədlə
yardımçı dolağa ardıcıl olaraq bir kondonsator qoşulur. Qoyulan
kondensatorun səyəsində ana və yardımçı sarğıları cərəyanları
arasında 90 -lik bir faz fərqi (faz sürüşməsi) əmələ gəliri, hansı
ki, fırlanan maqnit sahəsinin yaranmasına səbəb olur. Şəkil xx-
də a-b-c-d stator sarğılarından axan cərəyanların istiqamətləri və
bu anlarda meydana gətirdikləri qütblərin yerləri göstərilmişdir.

Şəkil xx. Bir fazlı asinxron mühərrikində fırlananmaqnit

selinin yaran ması sxemi

- 108 -
 Sxemdən göründüyü kimi (d) anından sonra təkrar (a)
anına dönülür. Statorun iki faz dolağından keçən iki fazlı dəyişən
cərəyanın bir periodluq dəyişməsində statordə meydana gələn
(N-S) qütblərinin bir dövür etdiyi görünür.
Qeyd edildiyi kimi bir fazlı asinxron matorun stator
dolaqlarına bir fazlı gərginlik verildikdə statorda fırlanan maqnit
sahəsi yaranır. Bu fırlanan maqnit sahəsi qısa qapanmış rotor
dolaqlarını kəsir və orada e.h.q. induksiyalayır və qısa qapanmış
rotor dolaqların cərəyan axmağa başlayır. Qısa qapnmış rotor
dolaqlarında yaranan cərəyan stator dolaqlarında olan fırlanan
maqnit sahəsi ilə qarşılıqlı təsirdə olaraq rotorun dönməsinə
səbəb olur.

Bir fazlı asinxron mühərriklərinin növləri

Bir fazlı asinxron mühərriklərinin növləri aşağıdakı
şəkildə göstərilmişdir.

- 109 -
 Şəkil xx. Bir fazlı asinxron mühərriklərinin
növləri
1.Yardımçı sarğılı asinxron mühərrikləri.
Yardımçı sarğılı asinxron mühərriklərində mühərrikin
valını hərəkətə gətirmək üçün yardımçı sarğıdan istifadə edilir.
Yardımçı sarğısı olmayan mühərriklərdə isə mühərrikin valı əllə
hərəkətə gətirilir. Yardımçı sarğılı asinxron mühərrikləri
müqavimətlə işə buraxılan və kondensatorlu kimi iki növlü
olurlar.

a)Müqavimətlə işə buraxılan asinxron mühərrikləri

Bu cür mühərriklərdə yardımçı sarğıya ardıcıl olaraq bir
müqavimət bağlanır. Müqavimətin köməyi ilə yardımçı sarğı
cərəyanının gərginliyə görə geri qalma bucağı kiçilir. Ana sarğı
cərəyanı isə gərginlikdən 90 -yə yaxı bucaqla geri qalır.
Nəticədə mühərrikin statorunda biri-birindən 90 -yə yaxın bucaq
faza fərqli maqnit sahələri yaranır. Bu səbəbdən də rotorda
burucu moment yaranır və rotor dönür. Rotor sürət götürdükdən
sonra yardımçı sarğı dövrədən çıxarılır (şəkil xx). Günümüzdə
bu mühərriklərdən istifadə edilmir.

Şəkil xx. Müqavimətlə işə buraxılan asinxron mühərrikin sxemi

- 110 -
 b)İşə buraxma kondensatorlu asinxron mühərrikləri
İşə buraxma kondensatorlu mühərriklərdə ilk işə
buraxma momenti nominal yük momentindən 3,5-4,5 dəfə
böyük ola bilir. İlk işə buraxmadan sonra yardımçı sarğı
dövrədən açılır (şəkil xx). Bu cür mühərriklər günümüzdə geniş
tətbiq edilməkdədir.

Şəkil xx. İşə buraxma kondensatorlu asinxron mühərrikin sxemi

c)Daimi kondensatorlu asinxron mühərrikləri

Daimi kondensatorlu asinxron mühərriklərində yardımçı
sarğıya ardıcıl qoşulmuş bir kondensator daimi olaraq işə
buraxılır və mühərrikin işlədiyi müddətdə kondensator dövrədə
qalır. İlk işə buraxma momenti nisbətən kiçikdir (Şəkil xx).
Əsasən ventilyator və aspiratorlarda və kiçik cüclü
mühərriklərdə tətbiq edilir.

- 111 -
 Şəkil xx.Daimi kondensatorlu asinxron mühərrikin sxemi

d)İşə buraxma və daimi kondensatorlu asinxron

mühərrikləri
Mühərrik ilk işə buraxılan zaman böyük tutumlu işə
buraxma kondensatoru və kiçik tutumlu daimi kondensator
dövrəyə qoşulur. Mühərrik sürət götürdükdən sonra böyük
tutumlu işə buraxma kondensatoru dövrədən açılır və kiçik
tutumlu daimi kondensator isə mühərrikin işlədiyi müddətdə
daim işdə qalır (şəkil xx). İşə buraxma və daimi kondensatorlu
asinxron mühərrikləri yüksək işə buraxma və işləmə əlamətləri
ilə fərqlənirlər.

- 112 -
 Şəkil xx.İşə buraxma və daimi kondensatorlu asinxron
mühərrikin sxemi

2.Kölgə qütblu asinxron mühərrikləri.

Kiçik güclü bpir mühərrik növü olub, sadə və ucuzdur.
Qütb ayaqları iki hissəyə ayrılmışdır və onlardan qarşılıqlı
yetşənən bir cütünə həlqə geydirilmrşdir. Həlqə taxılmış qütb
ayaqlarında yaranan maqnit sahəsi əsas qütb ayaqlarında yaranan
maqnit sahəsinə nisbətən 90 -yə yaxın bucaq qədər sürüşmüş
olur. Həlqə taxılmış qütbdə kölgə qütb adlanır (şəkil xx). Bu
matorlar qısa qapanmış rotorludur və darma eyni istiqamətdə
fırlanır.Fırlanma istiqamətini dəyişmək üçün rotoru stator içində
tərs çevirmək lazımdır. İşə buraxma momentləri kiçikdir.

- 113 -
 Şəkil xx.Kölgə qütblü mühərrikin quruluşu və ümumi görünüşü

2.Relüktans asinxron mühərrikləri

Relüktans asinxron mühərrikləri kölgə qütblü
mühərriklərə bənzəyirlər, lakin bu mühərriklərdə kögə qütb
əvəzinə qütb ayaqlarının bir hissəsində ara boşluğu bir qədər
artırılmışdır. Ara boşluğu çox olan hissədə maqnit selinin
keçməsinə müqavimət nisbətən bğyük, ara boşluğu kiçik olnan
hissədə isə az olur və bu səbəbdən də mühərrik rotorundə burucu
moment yaranır. Bu mühərriklərin çox kiçik burucu
mamentlələri olduğundan onlar çox az tətbiq olunurlar.

- 114 -
 Şəkil xx.Relüktans mühərrikin quruluşu

Üç fazlı asinxron mühərriklər

Üç fazlı asinxron mühərrikləri üç fazlı şəbəkə olan hər
bir yerdə geniş istifadə olunur. Demək olar ki, sənayedə istifadə
olunan qurğuların əksəriyyətində üç fazlı asinxron
mühərriklərindən istifadə olunur.

Üç fazlı asinxron mühərrikin işləmə prinsipi

Asinxron mühərriklərin induksiya prinspinə əsaslanır və
aşağıdakı kimidir:
-Fırlanan bir maqnit sahəsində yerləşdirilmiş keçiricidə
e.h.q. induksiyalanır.
-Fırlanan bir maqnit sahəsində yerləşdirilmiş keçiricidən
cərəyan axırsa, keçirrci maqnit sahəsi tərəfindənitələnir.
Asinxron mühərrikin rotorunun dönə fırlana bilməsi
üçün:
-Stator dolaqlarında fırlanan bir maqnit sahəsi olmalıdır.

- 115 -
 -Rotor dolaqlarından bir cərəyan axmalıdır.
Üç fazlı asinxron mühərriklərin statorunda aralarında
faza fərqi 120 olan üç dolaq yerləşdirili. Bu dolaqlar öz
aralarında ulduz vəya üçbucaq birləşdirilməlidirlər. Statora üş
fazlı gərginlik verildikdə dolaqlarda fırlanan maqnit sahəsi
yaranır. Stator dolaqlarında yaranan fırlanan maqnit sahəsi rotor
dolaqlarını kəsdiyindən onda e.h.q. induksiyalanır. Rotor
dolaqları qısa qapandığından bu sarğılardan qısa qapanma
cərəyanları axır. Rotor cərəyanları rotor N-S qütblərini yaradır.
Statordakı fırlanan mqnit sahəsinin qütbləri ilə rotor maqnit
qütblərinin qarşılıqlı təsiri nəticəsində bir burucu mament
yaranır ki, o da mühərrik rotorunun fırlanmasına səbəb olur.
Şəilxx-də statorun faz dolaqlarında dəyişən keçdiyi zaman
fırlanan mqnit sahəsinin sxemi göstərilmişdir.

- 116 -
 Şəkil xx.Fırlanan maqnit sahəsinin yaranması sxemi

(a) sxemində R və T fazlarının şərti axım istiqaməti müsbət,

S fazının şərti axım istiqaməti isə mənfidir. Başqa sözlə,
R və T fazlarının axımları giriş, S fazının axımı isə
çıxışdır və dolaqlarda yaranan maqnit sahəsinin
qütblülüyü sağ əl qaydasına əsasən müəəyən edilir. (b)
sxemində R fazının şərti axım istiqaməti müsbət, S və T
fazlarının şərti axım istiqaməti isə mənfidir. Başqa sözlə,
R fazının axımları giriş, S və T fazlarının axımı isə
çıxışdır. Burada maqnit sahəsinin (a) sxemindəki
vəziyyətini (b) sxemindəki vəziyyəti ilə müqayisə etsək
maqnit qütblülüyqnün saat əqrəbi istiqamətində
dönməsini mqşahidə edərik. Digər sxemləri də eyni
məntiqlə analiz etsək, stator dolaqlarından keçən
cərəyanın yaratdığı maqnit sahəsinin saat hərəkəti
istiqamətində fırlandığını müşahidə edərik.

Üç fazlı asinxron mühərrikin reverslənməsi

Üç fazlı asinxron mühərrikinin fırlanma istiqamətini
dəyişdirmək üçün mühərrikə verilən R-S-T fazlarından hər hansı
ikisinin yerini şəkilxx-də göstərildiyi kimi dəyişdirmək lazımdır.
Bu zaman dolaqların cərəyanlarının yaratdığı maqnit sahəsini
fırlanma istiqaməti dəyişir və rotor əvvəlki fırlanma
istiqamətinin əksi istiqamətində fırlanmağa başlayır.

- 117 -
 Şəkil xx.Üç fazlı asinxron mühərrikinin fırlanma
istiqamətini dəyişdirilməsi sxemi

Üç fazlı asinxron mühərrikin növləri

Üç fazlı asinxron mühərrikləri rotorlarının quruluşuna
görə iki növ olurlar:
-Qısa qapanmış rotorlu asinxron mühərrikləri.
-Faz rotorlu asinxron mühərrikləri.

Qısa qapanmış rotorlu asinxron mühərriki

Üç fazlı qısa qapanmış rotorlu asinxron mühərrikləri
quruluşca sadədir, daha az qulluq tələb edirlər, nisbətən
ucuzdurlar, eyni güclü digər mühərriklərə nisbətəndaha kiçik
qabaritli və yüngüldür. Bu və qeyd edilməyən digər
üstünlüklərinə görə qısa qapanmış rotorlu asinxron mühərrikləri
sənayedə çox geniş tətbiq edilir. Şəkilxx.-də qısa qapanmış
rotorlu asinxron ümumi görünüşü kəsikdə göstərilmişdir.

- 118 -
 Şəkil xx.Qısa qapanmış rotorlu üç fazlı asinxron
mühərrikinin ümumi görünüşü.

Faz rotorlu asinxron mühərriki

Faz rotorlu asinxron mühərriklərində rotorlarında üç fazlı

dolaq yerləşdirilir.
Bu mühərriklər yüksək işə buraxma mamentinə malik
olduklarına gorə əsasən yük altında işə salınması və yüksən
burucu mament tələb olunan qurğularda istifadə olunurlar.
Şəkilxx.-də faz rotorlu asinxron mühərrikin ümumi görünüşü
verilmişdir.

- 119 -
 Şəkil xx.Faz rotorlu üç fazlı asinxron
mühərrikinin ümumi görünüşü

3.2 Elektromaqnitlər
Elektrik icra mexanizmlərindən olan elektromaqnitlər digər
icra mexanizmlərinə nisbətən sadə və tez təsirliolması ilə
bərabər həm də işdə etibarlıdır. Bunlar müxtəlif növlü
tənzimləyici və ya açıb-bağlayan klapanları, ventilləri ,
zolatnikləri, siyirtmələri idarə etmək üçün nəzərdə tutulur.
Elektromaqnitlər təyinatından, konstruk siyasından asılı olaraq
müxtəlif cür olurlar. Şəkil 3.2-də elektromaqnitin iş prinsipini
izah edən sxem göstərilmişdir.

- 120 -
 Şəkil 3.2. Elektromaqnitin sxemi

Şəkildən göründüyü kimi elektromaqnit 2 dolaqdan 3

hərəkətli içliyindən və 1 qaytarıcı yayından ibarətdir. 2
dolağından cərəyan axdıqda dolaq maqnitlənir və 3 içliyini
çəkərək 1 yayını sıxma istiqamətində hərəkət etdirir. İçliyin
hərəkəti 4 ştoku vasitəsilə icra orqanları ilə birləşdirilir və icra
orqanının vəziyyətini δ qədər dəyiş dirir. İşçi orqanının δ
yerdəyişməsi onun işçi gedişi adlanır. Hərəkət istiqamətinin
dəyişdirilməsi imkanına görə elektromaqnitlər qeyri – reversiv
və reversiv olurlar. Qeyri – reversiv elektromaqnitlərdə dartma
bir istiqamətə yerinə yetirilir, çtokun geri qaytarılması isə yayın
vasitəsi ilə yerinə yetirilir. Reversiv elektromaqnitlərdə isə
əsasən iki dolaq olur və bu dolaqlardan hansının
qidalanmasından asılı olaraq içlik neytral vəziyyətdən bu və ya
digər tərəfə hərəkə

3.3.Elektromaqnit muftalar
Elektromaqnit muftalar əsasən icra orqanını icra mexanizmi
intiqalı ilə irləşdirməsi funksiyasını yerinə yetirir. Elektromaqnit

- 121 -
muftaların köməyi ilə səlist işə buraxma və (sur) tənzimləmə
təmin edilə bilər. İş prinsipinə görə elektromaqnit muftalar
olurlar: friksion muftalar; paraşoklu muftalar; sürüşmə muftaları.

Friksion muftalar
Sadə friksion muftanın sxemi şəkil 3.3-də göstərilmişdir.

Şəkil 3.3.Friision sxemi

Şəkildən göründüyü kimi friksion mufta 1 aparan və 6

aparılan yarım muftalardan ibarətdir. Bunlar isə öz növbəsində
uyğun olaraq 3 və 9 valları üzərində oturdurmuşlar. 1 aparan
yarım muftanın gövdəsində 5 dolağı yerləşmişdir. Dolağın
qidalanması 4 həlqəsi və 2 fırçası vasitəsi ilə yerinə yetirilir.
Dolaqdan sabit cərəyan axıdıldıqda onun ətrafında maqnit seli
yaranır və bu maqnit seli 6 aparılan yarım muftanı 8 şlisləri üzrə
özünə tərəf
çəkir. Bu zaman 7 yayı çəkilməyə əks təsir göstərərək yarım
muftaları bir-birindən ayırmağa çalışır. Yarım muftaların bir-

- 122 -
birinə sıxılması nəticəsində müəyyən bir burucu moment 3
valından 9 valına ötürülə bilər. Ötürülən burucu momentin
qiyməti yarım muftaların bir-birinə sıxılma dərəcəsindən asılı
olur və bunu idarə etmək mümkündür. Qeyd etmək lazımdır ki,
birdiskli muftaların köməyi ilə böyük burucu momentləri
ötürmək olmur. Bu səbəbdən də çox diskli friksion muftalardan
istifadə olunur.

Dəmir tozlu muftalar (Paraşoklu muftalar)

Dəmir tozlu muftaların iş prinsipi yarım muftaların arasının
dolduran dəmir tozunun maqnitlənməsi prinsipinə əsaslanır.
tozlıu muftanın sxemi şəkil 3.4-də göstərilmişdir. Şəkildən
göründüyü kimi 4 dəmir tozu 1 və 2 yarım muftaları arasındakı
mühitdə yerləşmişdir. 3 dolağından cərəyan axıdıldıqda 1 yarım
muftasının ətrafında maqnit seli yaranaraq dəmir tozunu cəzb
edir, nəticədə yarım muftalar arasında dəmir tozunun sıxlığı
(əgər məhlul şəklində olarsa, özlülüyü) artır və burucu momenti
ötürməyə başlayır. Ötürülən burucu momentin qiyməti
maqnitlənmə dərəcəsindən, başqa sözlə desək dolaqdan ax-an
cərəyandan asılı olur.

- 123 -
 Şəkil 3.4. Dəmir tozlu muftanın sxemi

Sürüşmə muftaları
Şəkil 3.5-də sürüşmə muftasının sxemi verilmişdir. 1 aparan
valı üzərində 6 təsirlənmə dolağına və 7 qütblərinə malik 3 sabit
cərəyan induktoru yerləşdirilmişdir. Aparılan valdan isə 4
növbəli oturdurulmuşdur. Aparan valın fırladılması zamanı 3
induktorunun maqnit sahəsi də 4 lövbərinə nisbətən fırlanmağa
başlayır və lövbərdə
qısaqapanma cərəyanları yaradır hansı ki, bu cərəyanlarözləri
induktorun maqnit seli ilə qarşılıqlı təsirdə olaraq burucu
moment yaradır. Yaranan burucu momentin hesabına lövbər və 5
valı fırlanmağa başlayır.

- 124 -
 Şəkil 3.5.Sürüşmə muftasının sxemi

3.3. Elektrik mühərrikli icra mexanizmləri

Elektrikl mühərrikli icra mexanizmləri icra elektrik
mühərrikindən, reduktordan və bəzi hallarda saxlacdan ibarət
olur. Belə icra mexanizmlərində idarəedici siqnal həm elektrik
mühərrikinə həm də saxlaca verilir.

3.5. Hidravlik və pnevmatik icra mexanizmləri

Hidravlik və pnevmatik icra mühərrikləri təzyiq altında olan
işçi mühitin enerjisini ya irəli geri ya da fırlanmamexaniki
enerjisinə çevirir. Hidrovlik mühərriklərdə işçi mühit kimi
mineral yağlardan istifadə olunur. Hansı ki, bu yağlar yüksək
təziqdə də öz xüsusiyyətlərini saxlayırlar. Pnevmo mühərriklər
isə işçi mühit kimi sıxılmış
havadan istifadə olunur. Avtomatik idarəetmə qurğularında
pnevmo və hidro mühərriklər elektrik mühərriklərinə nisbətən

- 125 -
daha az istifadə edilir. Lakin bəzi hallarda pnevmo və ya hidro
mühərriklərdən istifadə edilməsi yeganə qəbuledilən variant
olur. Hidro və pnevmo mühərriklər vasitəsilə kiçik ölçülərdə çox
böyük qüvvələr əldə etmək mümkün olur. Bu nöqteyi nəzərdən
onlar bütün digər mühərrikləri üstələyirlər. Onlar konsruktiv
olaraq sadədirlər , etibarlı işləyirlər, əlavə reduktora ehtiyacları
yoxdur. Hidro və pnevmo mühərriklər eyni iş prinsipi ilə
işləyirlər və onların 2 növü vardır:
1) İrəliləmə hərəkətli (membranlı və porşenli);
2) Fırlanma hərəkətli (dişli , çarxlı, plunjirli və turbinli);
Şəkil 3.6-da membranlı hidro və pnevmo icra mexanizmi
göstərilmişdir.

Şəkil 3.6. Hidro- pnevmo membranınsxemi

4 çıxış ştuktunun hərəkəti p təzyiqi səbəbindən 2 membranında

yaranan qüvvədir. Təzyiq verildikdə membran aşağıya tərəf
hərəkət edir və 3 yayı sıxılır. Təzyiq kəsildikdə isə 3 yayının
açılması nəticəsində 4 ştoku geriyə (yuxarıya) hərəkət edir və
membran öz ilkin vəziyyətini alır. Membranın diametri nə qədər
böyük olarsa bir o qədər böyük qüvvə almaq olar.

- 126 -
 Şəkil 3.7-də porşenli icra mexanizmi göstərilmişdir. Porşenli
icra mexanizmilər-
indən daha böyük yerdəyişmələri əldə etmək üçün istifadə
olunur.

Şəkil 3.7. Hidro-pnevmo slindirin sxemi

Sxemdən göründüyü kimi porşenin sol tərəfinə p1 təzyiqi,

sağ tərəfinə isə p2 təzyiqi verilir. p1 = p2 olduqda 3 ştoku
hərəkətsiz olur. p1 >p2 olduqda 2 porşen və 3 ştoku sağa, p2 > p1
olduqda isə sola hərəkət edir.
İdarəetmə üsuluna görə hidro və pnevmo slindirlər drosseli
idarəetməli və həcmi idarəetməli olurlar.

3.7. Tənzimləyici orqanlar

Bağlama – tənzimləmə qurğularında fasiləsiz tənzimləməni
təmin etmək üçün dresselləyici – tənzimləyici
qurğuların aşağıdakı növlərindən istifadə edilir:
Örtük tipli; klapan tipli; kran tipli; şiber tipli və.s.
Örtük tipli tənzimləyicilərdə buraxma qabiliyyətinin
dəyişməsi yəhərdə yerləşdirilmiş örtüyün döndərilməsi ilə əldə
edilir. (Şəkil 3.8.).

- 127 -
 Şəkil 3.8. Örtük tipli tənzimləyicinin sxemi

Örtüyü boru xəttinin həm horizantal, həm də vertikal

hissəsində qoymaq olar. Bu tip tənzimləyici orqan lardan boru
xəttində qazın və ya hava axınını tənzimləmək üçün istifadə
olunur. Örtük tipli tənzimləyicilərdən əsasən izafi təzyiqi 0.25
MPa-a qədər olan axınlardan istifadə olunur.
Klapan tipli tənzimləyici orqanlardan izafi təzyiqi 20
MPa-a qədər olan sistemlərdə istifadə edilir. Vəziyyətlərinin
sayından asılı olaraq klapanlar iki gedişli və üç gedişli olurlar.
Adi halda, yəni dolaq qidalanmadığı halda, klapanın açıq və ya
qapalı olmasından asılı olaraq klapanlar normal açıq və ya
normal bağlı olurlar. Şəkil3.9.a) –da normal açıq və şəkil 3.9.b)-
də normal bağlı klapanın sxemləri göstərilmişdir.

- 128 -
 Şəkil 3.9. Elektromaqnit klapanın sxemləri

Şəkil 3.9 a)-dan göründüyü kimi adi halda klapan bağlı

olur. 1 dolağından cərəyan axıdıldıqda 3 ıçliyi maqnitlənir və
yuxarıya, yuxarı hərəkət edərək özü ilə birlikdə 4 ştokunu və 5
klapanınıda hərəkət etdirir. Dolaq gərginlik altında olduğu
müddətdə içlik çəkili qalır, yəni klapan açıq qalır. Dolağın
qidalanması kəsildikdən sonra içlik 2 yayı vasitəsi ilə geri
qaytarılır. Normal bağlı klapanın iş prinsipində anoloji olaraq
izah etmək olar.
Droselləyici orqanın növünə görə klapanlar zolotnik və
diafraqma tipli olurlar. Zolotnik tipli klapanlar hidrovlik
sistemlərdə geniş tətbiq olunurlar. Hidrovlik paylayıcı və ya
hidrovlik zolotnik adlandırılır. Hidrovlik zolotniklər
elektromaqnit intiqalla da təchiz oluna bilər. Şəkil 3.10 hidrovlik
zolotnikin sxeni göstərilmişdir.

- 129 -
 Şəkil 3.10. Hidravlik zolotnikin sxemi

Hidrovlik zolotnik 1 ştokundan 2 gövdəsindən və 3

yayından ibarətdir. 1 stokuna sağa x yerdəyişməsi verilsə bu
zaman P təzyiqli işçi zolotnikin A hissəsinə daxil olur və
hidrovlik silindirin A hissəsinə verilir (Narıncı rəng) və
zolotnikin B hissəsi P0 axın xətti ilə birləşir. Əgər ştok sola
hərəkət etmiş olarsa bu zaman zolotnikin
B hissəsi isə P0 axın xəttinə (Yaşıl rəng) birləşir
.

3.8 İntiqallar
İntiqallar elə qurğular toplusudur ki, onlar idarəetmə
haqqında siqnalı alaraq onu gücləndirsinlər və onları texnoloji
avadanlığın işçi arqanının hərəkətli hissəsinin mexaniki
yerdəyişməsinə və ya bucaq dönməsinə çevirsinlər. İşlətdikləri
enerjinin növünə görə intiqallar pnevmatik, hidrovlik, elektriki,
elektromexaniki və kombinə
edilmiş olurlar. Lakin avtomatlaşdırma praktikasında son
zamanlar vakum, elekrostatik, inersion , maqnitostriksion və
termodinamiki inteqallara da tez – tez rast gəlinir .
Çıxış parametrinə görə intqallar bir sürətli və çox sürətli
olurlar. Çox sürətli intiqallar sürətini pilləli dəyişənvə sürətini

- 130 -
səlist dəyişən olurlar. Çox sürətli inteqallar sürətinin dəyişmə
diapozonu ilə xarakterizə olunurlar.

D= Vmax/Vmin və ya D= nmax/nmin

Pnevmatik intiqallar
Pnevmatik intiqallarda sıxılmış havanın enerjisindən istifadə
edilir. Sənaye müəssələrində və avadanlıqlarında xüsusi sıxılmış
havanı istehsal edən sex olur və müəsisə sıxılmış hava şəbəkəsi
ilə təchiz edilir. Sıxılmış hava şəbəkəsində təzyiq .......... olur.
Pnevmo intiqallarda işlədilən sıxılmış hava, nəmdən və yağ
damcılarından təmizlənməlidir. Pnevmatik intiqalların çıxış
sürəti pilləsiz tənzimlənə bilir. Pnevmo intiqalın iş prinsipini
şəhr etmək üçün pnevmo silindirli ən sadə pnevmo intiqalın iş
prinsipini nəzərdən keçirək (səkil 3.11).

Şəkil 3.11. Sadə pnevmatik intiqalın sxemi

- 131 -
 Sıxılmış hava şəbəkədən NA nəmalma qurğusundan HR hava
redukturuna verilir. Hava reduktoru pnevmointiqala verilən
havanın təzyiqinin stabilləşməsi funksiyasını yerinə yetirir.
Təzyiqin ölçülməsi M manometri vasitəsi ilə yerinə yetirilir.
Sıxılmış hava sistemə daxil olarkən YT tozlayıcı qurğuda
yağ dənəcikləri ilə qarışdırılır (yağ püskürülərək sıxılmış hava
ilə qarışdırılır). Havanın yağla tozlandırılmasında məqsəd
pnevmatik sistemin hərəkətli hissələrinin yağlanmasıdır ki, bu da
həm hissələrin paslanmasının qarşısını alır, həm də sürüşmə
sürtünmə qüvvəsini azaldır. Pnevmo intiqallar ucuzdur, sadədir
lakin tam səlist deyil və az sərtlikli mexaniki xarakteristikaya
malikdir.
Hidravlik intiqallar
Hidravlik intiqallar nasos stansiyasından alınan sıxılmış
yağın enerjisi hesabına işləyir. Hidravlik intiqallarda əsasən
irəliləmə və dönən hərəkətli hidrosilindirlərdən, həmçinin
fırlanma hərəkətini yerinə yetirən hidromatorlardan istifadə
edilir. Hidravlik intiqalların idarə olunmasının əsasən
elektromaqnitli hidrovlik paylayıcılar vasitəsi ilə idarə olunur .
Şəkil 3.12-də hidrovlik silindirlə işləyən ən sadə hidrovlik
intiqalın sxemi göstərilmişdir.

- 132 -
 Şəkil 3.12. Sadə hidravlik intiqalın sxemi

N nasosu M elektrik mühərriki vasitsi ilə hərəkətə gələrək yağ

çənindən yağı yüksək təzyiqlə hidro sistemə vurur. Təzyiqli yağ
QK qoruyucu klapandan və filtirdən keçərək HP hidravlik
paylayıcıya daxil olur. Əgər HP hidrovlik paylayıcı təzyiqli
mayeni heç bir tərəfə yönəltmirsə, bu zaman təzyiq kəskin artır
və QK qoruyucu klapan açılaraq təzyiqli mayeni çənə buraxır.
Beləliklə, sistem qəza halından qorunur. Əgər iş idarəetmə
siqnalı HP hidravlik paylayıcıya verilərsə, bu zaman hidrovlik
paylayıcı təzyiqli yağı hidrovlik silindirin ya bu, ya da digər
tərəfinə verir. Nəticədə hidravlik silindir işçi orqanını hərəkətə
gətirir.

Elektrik mühərrikli intiqallar

Elektrik mühərrikli intiqallar adətən elektriki mühərrikdən və
hərəkəti mühərrikdən icra orqanına ötürə elektromexaniki
hissədən ibarət olur. Elektrik mühərrikli intiqalların funksional
təsnifatı şəkil 3.13-də göstərilmişdir.
- 133 -
Sxemdən göründüyü kimi elektrik mühərikli intiqallar sürəti
dəyişdirilə bilməyən və dəyişdirilə bilən olurlar. Sürəti
dəyişdirilə bilən intiqallar özləri sürəti pilləli dəyişdirilə bilən və
sürəti pilləsiz dəyişdirilə bilən olurlar. Ümumiyyətlə bütün
elektrik mühərrikli intiqallar fırlanma hərəkətli və irəliləmə
hərəkətli olurlar.

Elektirik muh?rrikli
intiqal

Sur?ti d?yism?y?n Sur?ti d?yis?n

Sur?ti pil?li Sur?ti pil?siz

d?yis?n d?yis?n

F?rlanma Ir?lil?m? F?rlanma Ir?lil?m? F?rlanma Ir?lil?m?

h?r?k?tli h?r?k?tli h?r?k?tli h?r?k?tli h?r?k?tli h?r?k?tli

Şəkil 3.13. Elektirik mühərrikli intiqalların funksional təsnifatı

Şəkil 3.14-də fırlanma və irəliləmə hərəkətli elektrik

mühərrikli intiqallar göstərilmişdir.
İS idarəetmə siqnalı İE idarəetmə qurğusunu işə salır. EM
elektriki mühərriki işə düşərək Red reduktoru vasitəsi ilə
hərəkəti ya fırlanan, ya da irəliləmə hərəkəti edən İM icra
mexanizminə ötürülür.

- 134 -
 Şəkil 3.14. a) Frlanma hərəkətliç, b) irəliləməhərəkətli-
elektirik intiqalları

4. İNFORMASİYANI EMAL EDƏN QURĞULAR

İnformasiyanı emal edən qurğular elə texniki vasitələr

toplusudur ki, onların köməyi ilə informasiya qəbul edilir, yadda
saxlanılır, emal edilir və idarəetmə obyekti üçün idarəedici

- 135 -
əmrlər və siqnallar hazırlanır. İş prinsipinə görə informasiyanı
emal edən qurğular kontaktsız olurlar.
Kontaktlı qurğularda müxtəlif konstruktiv variantlarla
elektrik keçirən bir dövrə kontaktların açılıb, bağlan-
ması ilə digər bir dövrə ilə komutasiya olunur.
Kontaktsız qurğularda isə dövrənin hər hansı bir elektrik və
ya maqnit parametrin (cərəyan şiddətinin,
gərginliyin,müqavimətin, tutumun, induktivliyin, maqnit selinin
və.s.) dəyişməsi prinsipindən istifadə edilir.

4.1. İnformasiyanı emal edən kontaktlı qurğular

Elektirik kontaktları
Cərəyan keçirən bir hissədən cərəyan keçirən digər hissəyə
cərəyanın axma yeri elektrik kontaktı aadlanır. Konstruktiv
olaraq komutasiya edən kontaktlar bir neçə hissədən (hərəkətsiz
kontakt, hərəkətli kontakt, idarəetmə elementi və.s.) ibarət olan
qovşaq şəklində hazırlanır. Konstruktiv cəhətdən kontakt
qovşaqlarının aşağı-
dakı növləri daha geniş yayılmışdır:
1) Körpü şəkilli kontakt qovşaqları, belə kontakt
qovşağında hərəkətli kontakt, hərəkətsiz kontakt üzərində
özü-özünü yerləşdirir və bu yolla hazırlanma və yeyilmə
xətaları kompensasiya edilir.
2) Müstəvi yaylı kontakt qovşağı, bunlar toxunan
kontaktların bir-birinə nəzərən sürüşməsi prinsipinə
əsasən işləyir.
3) Şarnir birləşməli dəstəkli kontakt qovşaqları burada
hərəkətli kontakt şarnir
üzrə dönərək hərəkətsiz kontakta yaxınlaşır.

- 136 -
 4) Maqnit idarəli germetik kontaktlar, kiçik qabaritli
kontaktların xüsusi növü olub,
kiçik maqnityumşaq materialdan hazırlanmış elastiki
kontaktların kiçik miniatür
kolbaya germetik yerləşdirilməsi ilə düzəlir. Kolba maqnit
sahəsində
yerləşdirildikdə maqnityumşaq materialla kontaktlar
maqnitlənir və bir-birini
cəzb edərək qapanırlar. Belə kontaktlar “qerkonlar”
adlanırlar. Bu kontaktlar
germetik mühitdə yerləşdirdiklərinə görə etibarlılığı və
uzun ömürlülüyü ilə
fərqlənirlər.
5) Maye-metallik kontaktlar, bu növ kontaktlar maye
metallarda kontakt
müqavimətinin çox kiçik olmasına əsaslanır. Belə
kontaktlarda kontaktların
yapışması effekti olmur, yüksək təzyiqli mühitdə işləyə
bilirlər, yüksək
mexaniki və elektriki davamlılığa malik olurlar.
İş prosesində kontakt qovşaqlarının dörd halı fərqləndirilir:
bunlardan ikisi stasionar hal olub kontaktların ya açıq, ya da
qapalı vəziyyətlərini göstərir; digər iki hal isə keçid hal olub,
kontaktların qapanması və ya açılmasını göstərən vəziyyətidir.
Bu hallardan kontaktların bağlı vəziyyəti (kontaktlardan
cərəyanın axdığı vəziyyət) və
açılma prosesi nə vaxt ki, kontaktlar arasında qövsü boşalma baş
verir ağır hal hesab edilir.

Kontaktların bağlı halı onun özünün müqaviməti ilə

xarakterizə olunur.

- 137 -
R=Rö+Rk
Burada , Rö-kontaktların özünün müqaviməti; Rk-kontaktlar arası
kontakt müqaviməti.
Bu müqavimətlərin hər birinin azaldılması kontakt qovşağının
keyfiyyətinin yüksəldilməsi deməkdir. Kontaktların açılması
prosesi ən ağır iş rejimi olub, qövslərin yaranması ilə müşahidə
olunur. Yaranan bu qövslər isə kontaktların yaranması, aşınması,
zədələnməsinə səbəb olur. Bu səbəbdəndə həmişə bu qövslərin
əmələ gəlməsinə qarşı müxtəlif üsullarla mübarizə aparılmışdır
və bu üsullardan çox yayılanları aşağıdakılardır:
1) Sxem (elektriki) üsul. Bu üsulun mahiyyəti kontaktın
açılması anında ondan axan cərəyanın azaldılmasıdır. Bu
məqsədlə kontakta paralel olaraq ardıcıl RS konturu qoşulur.
Kontakt açılan zaman qovs müddətində gərginlik (Uq) kəskin
artır, elə bu zaman kondensator dolmağa başlayaraq kontakt
enerjisini götürür. Kondensatordan axan dolma cərəyanı
Lc=C dUd/dt olur.

Buradan görünür ki, C tutumu nə qədər böyük olarsa qövs

cərəyanı bir o qədər kiçik olacaqdır.
2) Mexaniki üsul. Məlum olduğu kimi qövsün özünə biz
cərəyanlı keçirici kimi baxa bilərik. Buradan belə nəticə
çıxır ki, qövsü maqnit sahəsində yerləşdirməklə onun
trayektoriyasını dəyişmək olar. Ona görə də kontaktlar elə
maqnit sahəsində (sabit maqnitlərin vasitəsi ilə) yerləşdirilirlər
ki, bu maqnit sahəsi qövsün uzanması istiqamə-
tində qövsə təsir göstərir və onun tez sönməsinə kömək edir.
3) Deion qəfəs üsulu. Bu üsulda qövs zonasında bir-birindən
izolda edilmiş yüksək istilik keçiricilikli metal löv-
hələr yerləşdirilir və qövsün ionlaşmış axını bu lövhələrlə
qarşılaşdıqda kəsilirlər.

- 138 -
 Електромагнит релеляр
Електромагнит релеляри електрик сигналыны
електромагнитин лювбяринин йердяйишмясиня чевирян вя
нятиcядя контактларын гапанмасыны вя ачылмасыны тямин
едян релеляря дейилир. Електромагнит релеляриня електрик
эцcляндириcиляринин бир нювц кими бахмаг олар, беля ки,
реленин ишлямяси цчцн лазым олан сигналын эцcц реле
контактларынын идаря етдийи електрик дюврясинин
эцcцндян ящямиййятли дяряcядя аз ола биляр.
Електромагнит релеляри сабит вя дяйишян cяряйан
електромагнит релеляриня айрылырлар. Сабит cяряйан
релеляри ися юз нювбясиндя нейтрал вя полйаризя олунмуш
олурлар. Нейтрал релеляр долагдакы cяряйанынын
истигамятиндян (полйарлыьындан) асылы олмайараг
ишляйирляр. Беля релеляр идаряетмя дювряляриндя даща
эениш йайылмышлар. Полйаризя олунмуш релелярдя
лювбярин йердяйишмəсинин истигамяти реленин
долаьындакы cяряйанын истигамятиндян, башга сюзля
эириш эярэинлийинин полйарлыьындан асылыдыр.
Нейтрал реле изоля олунмуш електрик контактлары иля
сярт механики ялагядя олан щярякятсиз долаглы нцвядян
ибарятдир (шякил 4.1).

Şəkil 4.1. Elektromaqnit relenin sxemil

- 139 -
 Нцвянин долаьындан реленин ишлямяси цчцн кифайят
гядяр cяряйан ахдыгда нцвя лювбяри юзцня тяряф чякир вя
о да юз нювбясиндя контактларын ачылыб-баьланмасыны
тямин едир. Идаряедиcи сигналы эютцрдцкдя лювбяр вя
контактлар йайлы лювбярин тясири алтында илкин
вязиййятя гайыдаcаглар.
Електромагнит релесинин етибарлылыьы контактларын
щазырландыьы материаллардан асылыдыр. Кичик чыхыш
эцcлц реленин контактлары алчаг кечид мцгавимятини
тямин етмяк мягсядиля эцмцшдян, платиндян вя онларын
диэяр металларла яринтисиндян щазырланыр. Бюйцк эцcлц
контактлар онларын иш вахты яринмясинин гаршысыны
алмаг цчцн эцмцшцн волфрам вя гырмызы мисля
яринтисиндян щазырланыр.
Дяйишян cяряйан електромагнит релеляринин иш
принсипи ясас етибариля сабит cяряйан релеляринин иш
принсипинин ейнидир. Фярг ондан ибарятдир ки, идаря
долаьындакы cяряйан 1 санийядя 100 дяфя сыфыр гиймяти
алыр.
Бурадан эюрцнцр ки, лювбяря тясир едян електромагнит
гцввяси дя санийядя 100 дяфя сыфыр гиймяти алыр, башга
сюзля, лювбяр 1 санийя ярзиндя 100 рягс едир. Лювбярин
рягси дювряни гапамыш контактлар арасында
гыьылcымларын ямяля эялмясиня сябяб олур ки, нятиcядя
контактлар йаныр, даьылыр, магнит системиндя сяс вя
уьултулар йараныр. Ещтизасы азалтмаг цчцн эениш
йайылмыш тядбирлярдян бири нцвя гцтбцнцн бирини ики
щиссяйя кясяряк бюлмяк вя щиссялярдян бириня гыса
гапалы долаг гоймагдан ибарятдир (шякил 4.2).

- 140 -
 b)
a)

Şəkil 4.2. Dəyişən cərəyan relesinin sxemi

Cяряйанын идаря w долаьында йаратдыьы Ф магнит

сели ики Ф1 вя Ф2 щиссяляриня айрылыр. Ф1 сели гыса
гапалы долаьы нцфуз едир вя онда е.щ.г. индуксийалайыр.
Щямин е.щ.г. долагда cяряйан йарадыр ки, о да юз
нювбясиндя Ф1 селиня якс фазалы сел йарадыр. Она эюря дя
Ф1 сели фазаcа Ф2 селиндян  буcаьы гядяр эери галыр. Ф2
сели ися фазажа Ф сели иля цст-цстя дцшцр. Беляликля, Ф1
вя Ф2 селляринин йаратдыглары Фе1 вя Фе2 електромагнит
дарты гцввяляри арасында да фаза фярги (сцрцшмяси)
йараныр. Нятиcядя реленин лювбяриня тясир едян нятиcяви
дарты гцввяси Фе=Фе1+Фе2 идаря долаьындан ахан
cяряйанын истянилян анында сыфра бярабяр олмур. Она
эюря дя идаря долаьына эярэинлик вердикдя реленин
лювбярини нцвяйя сыхан дарты гцввяси щямишя тясир
эюстярмиш олур. Долаьы бир фазалы дяйишян cяряйанла
бяслядикдя онун магнит дюврясиндя щистерезис вя дюврц
cяряйанлардан ямяля эялян иткиляр йараныр. Бунлары
азалтмаг цчцн магнит дюврясини йцксяк кейфиййятли
поладлардан, нцвяни ися бири диэяриндян изоля едилмиш
назик полад вярягялярдян йыьмаг лазымдыр.

Магнитля идаря олунан контактлар (щерконлар)

- 141 -
 Ади реленин контактлары атмосфер мцщити тясириндя
олурлар. Бу ися онларын тозла чирклянмясиня,
цзяриляринин оксид тябягяси иля юртцлмясиня, мцхтялиф
атмосфер газларынын, су бухарларынын вя с. тясириня
мяруз галмасына сябяб олур. Нятиcядя контактларын ети-
барлылыьы вя давамлылыьы азалыр. Бу амиллярин
тясирини реленин контактларыны тясирсиз газда вя йахуд
вакуумда йерляшдирмякля хейли азалтмаг олар. Беля
шяраит ися щерконларда – магнитля идаря олунан
контактларда йарадылыр.
Шякил 4.3-də садя щеркон эюстярилмишдир. 1 вя 2
йайлы ферромагнит лювщяcикляри тясирсиз газла
долдурулмуш вя 3 шцшя капсул ичярисиндя
йерляшдирилмишдир. Капсула хариcдян сарынмыш w
сарьаcындакы cяряйан тяряфиндян йарадылан Ф магнит
сели 1 вя 2 лювщяcикляриндян кечир вя онларын уcлары
арасындакы щава аралыьында cязбедиcи електромагнит
гцввяси йарадыр. 1 вя 2 лювщяcикляри гапаныр вя cяряйан
дюврясини йарадырлар. Сарьаcдакы cяряйан эютцрцлдцкдя
еластик гцввялярин тясири иля лювщяcикляр илкин
вязиййятя гайыдыр вя cяряйан дювряси гырылмыш олур.

- 142 -
 Şəkil 4.3. Herkonun sxemi

Заман ререляри
Автоматик идаряетмя системляриндя бир сыра
ямялиййат, о cцмлядян мцщяррикин ишя салынмасы,
реверси, тормозланмасы вя с. мцяййян заман дюзцмц иля
йериня йетирилир. Бу мягсядля автоматик системлярдя
заман релеляриндян истифадя едилир.
Заман релеляри ишлямя цчцн сигналын верилдийи
андан контактларын гапанмасы (вя йахуд ачылмасы) анына
гядяр тянзимлянян заман дюзцмц йарадырлар. Автоматик
идаряетмя системляриндя електромагнит, конденсаторлу,
пневматик, моторлу вя диэяр заман релеляри тятбиг едилир.
Бир нечя санийя заман дюзцмц алмаг цчцн ади
електромагнит релеляринин сарьыларындакы cяряйанын
дяйишмясини зяифлядян схемлярдян истифадя етмяк олар
(шякил 4.4.). Беля релелярин стабиллийинин йцксяк
олмамасына бахмайараг онлар юзляринин садялийиня вя
нисбятян уcуз олмаларына эюря тяcрцбядя чох истифадя
олунурлар. К контактыны вурдугда конденсатор долаьы
шунтлайыр вя сарьаcдан cяряйан йалныз конденсатор
долдугдан вя онун мцгавимяти бюйцдцкдян сонра кечир. Р
резистору дюврядяки илкин cяряйанын гиймятини
мящдудлашдырыр.

- 143 -
 Şəkil 4.4. Kiçik zaman dözümlü zaman relesi

Щал-щазырда сянайедя РC – дювряляринин

яталятлилийиня ясасланан конденсаторлу заман релеляри
эениш тятбиг едилир.
Машынгайырмада пневматик заман релеляри дя эениш
тятбиг олунур (шякил4.5.) Реле електромагнит ютцрцcцдян
1 вя заман дюзцмлц контакты олан пневматик ялавя гур-
ьудан ибарятдир. Бу гурьунун

6
5
7
4 8

9
3
10
2

11

Şəkil 4.5. Pnevmatik zaman relesinin sxemi

щерметик камерасы 8 атмосфер иля кичик дешикля 6

ялагялидир. Эювдя резиндян щазырланмыш еластик
мембран 4 иля баьлыдыр. Мембран шток 10 васитясиля
електромагнитин лювбяриня сюйкянир. Идаряедиcи
контакты вурдугда електромагнит 1 юз лювбярини чякир.

- 144 -
Шток ися камеранын дешийиндян 6 дахил олан щава иля
долмасындан асылы олараг йайын 9 тясири алтында йаваш –
йаваш ашаьы енир. Штокун эедишинин сонунда дястяк 3
микрочевирэяcин 2 контактларыны вурур. Реленин илкин
вязиййятя гайытмасы електромагнит cяряйансызлашаркян
йайын 11 тясири алтында олур. Бу заман пневматик
камерадан щава ани бир заманда якс клапан 7 васитясиля
чыхарылыр. Реленин заман дюзцмцнц винтин 5 кюмяйиля
0,4-дян 180 санийяйя гядяр тянзимлямяк мцмкцндцр.
Дягигяляр вя саатларла юлчцлян даща бюйцк заман
дюзцмц алмаг цчцн моторлу заман релеляриндян истифадя
олунур. Беля релеляр електрик мцщяррикляринин
интеграллама хцсусиййятляриня ясасланыр. Електрик
мцщяррикинин валынын дюнмя буcаьы
T
   dt
0 (5.12)
кими тяйин олунур. Яэяр валын фырланма тезлийи
сабитдирся, онда

  T , (5.13)
йяни валын дюнмя буcаьы заман релесинин тянзим
гиймятиня дцз мцтянасибдир. Моторлу заман релесинин иш
принсипи шякил 4.6-дакы схемля изащ олунур.
Идаряедижи сигнал верилдикдя електромагнит 9 ишя
дцшцр вя илишмянин 3 муфтасыны чевирир. Щярякят
синхрон електрик мцщяррикиндян 1 редуктор 2 васитясиля
цзяриндя дайаг 5 олан йумруьун 7 валына 8 ютцрцлцр. Сон
вязиййятдя дайаг 5 контактлар системини 4 чевирир.
Мцяййян мцддят кечдикдян сонра електромагнит 9
дюврядян ачылыр, муфта араланыр, эери гайытма йайынын
6 тясири иля йумружуг 7 илкин вязиййятя гайыдыр.

- 145 -
Моторлу реленин заман дюзцмцнц йумруcуьун илкин
вязиййятини вя йахуд редукторун ютцрмя нисбятини
дяйишмякля тянзимлямяк олар. Беля релелярин хятасы 10-
15%, механики давамлылыьы 1000 ачылыб – баьланма
тсикли гядяр олур.

4 5 6

2 7
8
1
9

Şəkil 4.6. Matorlu zaman relesi

4.2. İnformasiyanı emal edən kontaktsız qurğular

Müasir informasiyanı emal edən qurğular ayrı-ayrı məntiqi
elementlər üzərində qurulur. Bu məntiqı elrmentlərin giriş və
çıxış siqnalları yalnız məntiqi “0” və “1” qiymətlərini ala bilirlər.
Bu zaman siqnalın qiyməti əhəmiyyət kəsb etmir. Siqnalların
belə diskretləşdiriməsi və onların iki səviyyəyə ayrılması
idarəetmənin tədqiqi və tətbiqi məntiqi cəbrdən (Bu lcəbrindən)
istifadə etməyə imkan verir.

- 146 -
 MƏNTİQİ CƏBRİN ƏSAS ANLAYIŞLARI
Diskret idarəetmənin əsasını məntiqi cəbr və ya Bul cəbri
təşkil edir. Bul cəbrində mövcud olan bütün dəyişənləri
müqayisə etmək üçun cəmi 2 simvoldan istifadə olunur(0, 1).
Bul cəbrində 4 əməliyyat var.
1) Məntiqi “və”(“and”) – konyuksiya və ya vurma(^, *).
2) Məntiqi “və ya”(“or”) – dizyuksiya və ya cəmləmə(v,
+).
3) Məntiqi inkar “yox”(“Not”) – inversiya(məntiqi
ifadənin üstündən xətt çəkməklə göstərilir).
4) Məntiqi ekvivalentlilik(=).

(1) 0+0=0 (1)` 1*1=1

(2) 1+1=1 (2)` 0*0=0

(3) 1+0=0+1=1 (3)` 0*1=1*0=0

(4) ~1=0 (4)` ~0=1

Bul cəbrində dəyişənlər arasındakı aslılıqlar aksioma kimi

qəbul olunurlar. Bul cəbrinin əsas aksiomlarından aşağdakı
nəticələri çıxartmaq olur.
(1,2) və (1`,2`) x+x=x və x*x=x
(5)
(1,3) və (2`,3`) x+0=x və 0*x=x
(6)
(2,3) və (1`,3`) 1+x=1 və x*1=x
(7)

- 147 -
(3) və (3`) x+~x=1 və ~x*x=0
(8)
(1,1`), (2,2`), (3,3`), (4,4`) ~(x0+x1)=~x0*~x1 və
~(x0*x1)=~x0+~x1 (9)

MƏNTİQİ TƏMƏL FUNKSİYALARI

Təməl funksiyaları o funksiyalardır ki, onların müxtəlif
yığımı vasitəsi ilə istənilən məntiqi funksiya yaradıla bilsin.
“və”, “və ya”, “yox” funksiyaları minimal məntiqi baza
funksiyaları adlanır. Digər məntiqi funksiyalar bu funksiyaların
vasitəsi ilə ifadə edilir. Minimal təməl funksiyalarının özlərini də
başqa funksiyalar vasitəsi ilə ifadə edə bilərik. Təməl məntiqi
işarələri
şəlil 4.7-də göstərilmişdir.

“və” “və ya”

x1 x1
& y 1 y

xn xn
x0
& &
“və”
x1

- 148 -
 ____

x1
& x1
&
x1+x0
“və ya”
____

x0
& x0

___

& x
x “yox”

Şəkil 4.7. təməl məntiqi funksialar

Qeyd etmək lazımdır ki, “və - yox” və “və ya - yox”

məntiqi funksiyası da minimal təməl funksiyasıdır.

MƏNTİQ FUNKSİYALARININ ELEMENT BAZASI

İnteqral sxemlərin texnoloji inkişafını 3 mərhələyə bölmək
olar.
1) Baza məntiqi funksiyalarını yerinə yetirən inteqral
sxemlər.
2) Daha çox saylı məntiqi funksiyaları yerinə yetirən(50-
500-ə qədər) inteqral sxemlər. Bunlara aiddir:
Trigerlər, sayğaclar, registerlər, deşifratorlar,
cəmləyicilər.

- 149 -
 3) İnteqrallaşma dərəcəsi 500-10000-ə qədər inteqral
sxemlər. Hal-hazırkı texnologiyalar imkan verir ki, bir
gövdədə milyona qədər məntiq elementi yerləşdirilsin.
Baza məntiqi elementləri reallaşdırma növünə görə
aşağdakı kimi olurlar.
1) Rezistiv-tranzistor məntiqli(RTM)
2) Diod-tranzistor məntiqli(DTM)
3) Tranzistor-tranzistor məntiqli(TTM)

RTM MƏNTİQLİ “VƏ YA - YOX” ELEMENTİ

Şəkil 4.8-də RTM məntiqli “və ya-yox” elementinin sxemi
göstərilmişdir. Əgər x1, x2, ... ,xm girişlərindən heç birinə siqnal
(müsbət potensial) verilməyibsə bu zaman VT tranzistoru bağlı
olur və müsbət potensial Rk müqaviməti vasitəsi ilə çıxışda
oturur(çıxış 1-dir). Əgər x1-xm girişlərində hər hansı birinə və
yaxud da bir neçəsinə müsbət potensial verilərsə bu zaman VT
tranzistorunun bazası müsbət potensiallanır və tranzistor açılaraq
kollektor-emitter dövrəsi vasitəsi ilə yerlə birləşir. Nəticədə çıxış
siqnalı sıfra bərabər olur. Beləliklə baxılan sxem “və ya - yox”
funksiyasını yerinə yetirmiş olur.

- 150 -
 Ro Rk
x1
m x2 VT
N
xm

Rem

Şəkil 4.8. RTM məntiqli “və ya-yox” elementinin sxemi

DTM REALLAŞDIRMALI “VƏ-YOX” FUNKSİYASI

DTM məntiqli element “və - yox” funksiyasını reallaşdırır
(Şəkil 4.9). Əgər m girişlərindən heç olmasa birində sıfır
siqnaldırsa bu zaman VT tranzistoru bağlı qalır yəni, onun girişi
sıfırlanan VDij girişlə-rindən biri vasitəsi ilə sıfır olur. Yalnız
bütün m girişlərinin hər birinə siqnal verildikdə VD11 - VD1m
diodları bağlanır və müsbət potensiallı gərginlik R1 meqaviməti
ilə, ya R2 müqavimətindən, ya da VD2 dən keçən VT
tranzistorunun bazasında oturur.

- 151 -
 +Ui, p

R1
VD11 R2 Rk
x1
m x2 VT
x3 VD2
VD1m N

Şəkil 4.8. DTM reallaşdırmalı “və-yox” sxemi

TTM REALLAŞDIRMALI “VƏ-VƏ YA-YOX”MƏNTİQİ

FUNKSİYALARI
TTM reallaşdırmalı göstərilən sxem 3 hissədən ibarətdir.
(Şəkil4.9.)
I hissə: VT1 tranzistorunun üzərində yığılır və “və” funksiyasını
reallaşdırır.
II hissə: Faz bölücüsü olav VT2 tranzistoru “və ya” funksiyasını
reallaşdırır.
III hissə: VT3 və VT4 tranzistorları isə invertor funksiyasını
yerinə yetirməklə bərabər həm də çıxış hissəsinin gücləndiricisi
kimi fəaliyyət göstərir. Əgər VT1 tranzistorunun girişinə vahid
siqnal daxil olarsa bu zaman p-n keçidi əks istiqamətdə sürüşür
və cərəyan R1 rezistorundan axır və tranzistoru aktiv inversləmə
rejiminə keçirir. Əgər heç olmasa girişlərinin birində (x1 və ya
x2) potensial sıfır olarsa bu zaman giriş p-n keçidi çıxışın p-n
keçidini şuntlayır və tranzistorun doyma iş rejimini təmin edir.
Beləliklə giriş hissəsinin(VT1) çıxışında siqnal “0” olur, yəni

- 152 -
VT2 tranzistorunun bazasında(kollektorda) siqnal “1” olur.
Sxemdə çıxış hissəsini inversləmə və gücləndirmə funksiyasını
yerinə yetirməklə bərabər növbəti elementlərin cəld qoşulmasını
təmin edir. Əgər VT1 tranzistorunun bütün girişlərinə vahid
siqnal verilərsə bu zaman VT2 və VT4 tranzistorları açıq olurlar
və çıxış gərginliyi “0” olur. Əgər girişlərdən heç olmasa birində
“0” siqnal olarsa, bu zaman VT2 və VT4 tranzistorları bağlanır
və çıxışda “1” alınır.
+Ui, p

Rb Rk Rk

k VT3
x1
VT2
x2 VT1
e VT4

Şəkil 4.9. TMM reallaşdırmalı “və-və ya-yox” sxemi

Trigerlər
Rəqəm qurğularının əksəriyyətində trigerlərdən istifadə
olunur. Trigerlər 2 dayanıqkıq vəziyyətinə malik elementlərdir.
Trigerlər informasiyanın yayılmasına görə asinxron və sinxron
olur. Öz daxilində məntiqi əlaqənin qurulmasına görə aşağdakı
növlərə bölünür.

- 153 -
 1) RS triger - 0 və 1 vəziyyətlərinə ayrılıqda keçirilən
triger
2) T triger – hesabi girişli triger
3) DV triger – bir girişə görə idarə edilməsi gecikməli
triger
4) RST, JKRS, DRS triger – kombinə edilmiş triger
5) Mürəkkəb giriş məntiqli triger.
Asinxron triger onların girişinə informasiya daxil olan
anda reaksiya göstərir. Asinxron trigerlərdə giriş siqnalına
reaksiya üçün heç bir əlavə şərt qoyulmur.
Sinxron trigerlərdə isə girişə siqnal verilməsinə
baxmayaraq triger yalnız sinxronlaşdırıcı(icazəverici) siqnalın
verdiyi anda girişə reaksiya verir.

ASİNXRON RS TRİGER
Bu triger 2 girişə malikdir:
1) S – 1-i yazmaq üçün
2) R – 0-ı yazmaq üçün.
Adətən bu trigerlər iki ədəd “və – yox” və ya “və ya – yox”
məntiqi elementlərini çarpaz birləşdirilməsi yolu ilə qururuq.
Şəkil 4.10-da “və ya – yox ” məntiqi elementi ilə yığılmış triger
göstərilib.

- 154 -
 R
1 Q

1
S
Q

Q
R T
S
Q
a) b)
Şəkil 4.10. “və ya – yox ” məntiqi elementi ilə yığılmış trigerin
sxemi

Baxılan trigerin n-ci və (n+1)-ci vəziyyətləri aşağdakı

kimidir:
S(n) R(n) Q(n) Q(n+1) Rejim
0 0 0 0 Saxlama
0 0 1 1 Saxlama
0 1 0 0 Sıfırlama
0 1 1 0 Sıfırlama
1 0 0 1 Birləmə

- 155 -
 1 0 1 1 Birləmə
1 1 0 Qadağan
1 1 1 olunmuş
kombinasiya
S=0, R=0 halı trigerin neytral vəziyyəti adlanır. Bu o
deməkdir ki, triger “0” vəziyyətində qalır ki, S=0, R=0 olandan
əvvəlki halda qalır.
S=1, R=0 olduğu hal trigerin çıxışı Q=1 olur.
S=0, R=1 olduğu hal trigerin çıxışı Q=0 olur.
S=1, R=1 qadağan olunmuş vəziyyətdir. RS trigerinin
_
işləməsinin analitik ifadəsini belə yaza bilərik Q(n+1)=S(n)+ R
(n)Q(n)

SİNXRON BİR PİLLƏLİ RS TRİGERİ

Asinxron trigerlərdən fərqli olaraq bu trigerlərin işləməsi
üçün əlavə sinxronlaşdırıcı C girişinin olmasıdır. “və - yox”
məntiqi elementi üzərində yığılmış sinxron bir mərtəbəli RS
trigeri şəki l4.11-də göstərilmişdir.

- 156 -
 D1
S D3
& Q1
& Q

C
D4
D2
&
&
R Q
Q2

S Q
T
C
R Q
a) b)
Şəkil 4.11 “və - yox” məntiqi elementi üzərində yığılmış
RS trigeri
Əgər C girişində siqnal “0” olarsa bu zaman D1 və D2
giriş məntiq elementləri S və R giriş siqnallarından aslı olmurlar
və Q1, Q2 “1” olur. Əgər C=1 olarsa D1 və D2 məntiq
elementlərinin hə ikisi RS trigerinin informasiya girişi üçün
hazır olur.

T TRİGER
Şəkil 4.12-də T trigerin sxemi göstərilmişdir.T hesabi girişi
olan triger olub bir girişə malikdir. Bu girişə ardıcıl siqnallar
daxil olduqca triger öz vəziyyətini dəyişir.

- 157 -
 D1 D3 D5 D7
& & & &
Q

T
D2 D4 D6 D8
& & & & Q

Q
TT
T
Q
a)

Q
V TT
T
Q
c)
Şəkil 4.12. T trigerin sxemi

Sadə T trigeri iki mərtəbəli sinxron RS trigeri üzərində

yığmaq olar. Bunun üçün trigerin R və S girişlərinin trigerin
çıxışları ilə çarpaz olaraq əks birləşdirilir. C girişi isə hesabi giriş
kimi (T) istifadə olunur. Belə bir trigerin sxemi şəkildə
göstərilib.

- 158 -
D TRİGERİ
D trigerinin sxemi şəkil 4.13-də göstərilmişdir. D trigeri
informasiya girişi D və sinxronlaşdırma girişi C-yə malikdir. D
trigeri D informasiya girişinə verilən siqnalı gecikdirmək
üçündür. “və - yox” məntiq elementi üzərində qurulmuş D
trigerinin sxemi aşağdakı şəkildə göstərilib.
C
t
D
t
Q
t

Q
D T
C
Q
a) b)

- 159 -
 & &
Q

& & Q

c)
Şəkil 4.13. D trigerinin sxemi

D trigerində çıxışın ifadəsi aşağdakı kimidir.

Q(n+1)=D(n)
(a) şəkli D trigerinin fəaliyyət dioqramını göstərir.

HESAB MƏNTİQ QURĞULARI

Qeyd edək ki, müxtəlif idarəetmə alqoritmlərinin yerinə
yetrilməsi zamanı müxtəlif hesabi və məntiq əməllərinin yerinə
yetrilməsi tələbi meydana çıxır. Bu səbəbdən də hesabi və
məntiq qurğularının öyrənilməsi aktuallığı yaranır.
Cəmləyicilər: Cəmləyici onun girişində siqnallar şəklində
verilən iki ədədin cəmini hesablamaq üçün olan qurğudur.
Cəmləyicilər bir mərtəbəli və çox mərtəbəli olurlar. Çox
mərtəbəli cəmləyicilər bir mərtəbəli cəmləyicilərdən təşkil
olunub. Hər bir çox mərtəbəli cəmləyicinin hər mərtəbəsində 3
giriş vardır. Ən aşağı mərtəbədə isə 2 giriş olur. Aşağı mərtəbə
cəmləyicisinə yarımcəmləyici deyilir. Cəmləyicinin və
yarımcəmləyicinin fəaliyyət cədvəli aşağda göstərilmişdir.
Ao Bo So Po

- 160 -
0 0 0 0
0 1 1 0
1 0 1 0
1 1 0 1

Ai Bi Pi-1 Si Pi
0 0 0 0 0
0 0 1 1 0
0 1 0 1 0
0 1 1 0 1
1 0 0 1 0
1 0 1 0 1
1 1 0 0 1
1 1 1 1 0

So =Ao Bo + Ao Bo

Po =Ao Bo
Şəkil 4.15-də yaımcəmləyicinin və cəmləyicinin sxemləri
göstərilmişdir.

- 161 -
Si = Ai Bi Pi -1 + Ai Bi Pi -1 + Ai Bi Pi -1 + Ai Bi Pi -1
Pi = Ai Bi Pi -1 + Ai Bi Pi -1 + Ai Bi Pi -1 + Ai Bi Pi -1

- 162 -
 Ai Bi Pi-1

&
1 Si
&
&

&
1 Pi
&
&

&

Ai Bi Pi-1
Şəkil 4.15. Yaımcəmləyicinin və cəmləyicinin
sxemləri
Cəmləyicilərin və ya yarımcəmləyicilərin çıxışındakı
siqnalları yadda saxlamaq üçün registrlərdən isstifadə olunur.
Cəmləyicilər ardıcıl və paralel təsirli olurlar. Şəkil 4.16-da
mərtəbəli cəmləyicinin sxemi göstərilmişdir.

Şəkil 4.16. Mərtəbəli cəmləyicinin sxemi

- 163 -
MÜQAYİSƏ QURĞUSU
Müqayisə qurğusu 2 ədəd çoxmərtəbəli ikilik ədədin
müqayisə edilməsini yerinə yetirmək üçündür. Bu məntiqi
əməliyyatı yerinə yetirdiyimiz zaman yuxarı mərtəbədən
başlayaraq rəqəmlər mövqeli olaraq müqayisə olunur. Müqayisə
etmə hər hansı bir mərtəbədə müxtəlif simvollar aşgar edilənən
qədər davam edir. Yuxarı mərtəbə müqayisə sxeminin 2 girişi
vardır, hansı ki, bu girişlərə müqayisə olunan Ai və Bi ədədləri
verilir. Yuxarı mərtəbə müqayisə qurğusunun 3 çıxışı vardır,
hansı ki, Ai > Bi ; Ai < Bi ; Ai = Bi çıxışlarını göstərir.
Müqayisə elementinin fəaliyyətini şərtləndirən cədvəl aşağdakı
şəkildə göstərilmişdir.
Ai > Ai < Ai = Ai ≠
Ai Bi
Bi Bi Bi Bi
0 0 0 0 1 0
0 1 0 1 0 1
1 0 1 0 0 1
1 1 0 0 1 0
“və - yox” məntiqi elementi üzərində yığılmış bir mərtəbəli
müqayisə sxemi şəkil 4.17-də göstərilmişdir.

Şəkil 4.17. bir mərtəbəli müqayisə elementinin sxemi

Çox mərtəbəli müqayisə sxemi yaratmaq üçün bir mərtəbəli

müqayisə sxemlərinin kaskaq şəkildə birləşdirilir. Şəkildə qırıq-

- 164 -
qırıq xətlərlə göstərilib. Əgər Ai < Bi olarsa o zaman Ai < Bi
çıxışı “1” olar. Əgər Ai > Bi olarsa o zaman Ai > Bi çıxışı “1”
olar.
DEŞİFRATOR
Deşifrator m elementli giriş kodunu çıxışlardan birində
siqnala çevirir. Tam deşifratorlarda m ədəd giriş varsa onun
çıxışlarının sayı girişlərin bütün ikilik kombinasiyasını əldə
etməli, yəni çıxışların sayı N=2m olmalıdır. Əks halda deşifrator
natamam deşifrator adlanır. Deşifratorlar elektron hesablama
maşınlarında çıxış registrləri kimi və ya sayğaclar kimi istifadə
edilə bilər. Deşifratorlardan həm də registrlərdə və ya
sayğaclarda olan kodları rəqəm şəklinə çevirmək üçün istifadə
olunur. Deşifratorlar xətti, piramidal və matris tipli olurlar. Xətti
deşifratoru məntiqi “və” elementi üzərində yığmaq olar. “və”
elementinin sayı çıxışların sayına bərabər olur. Bu zaman hər bir
“və” elementinin girişlərinin sayı isə deşifratorların giriş
dəyişənlrinin sayına bərabər olur. Şəkil4ş18-də 16 mıxışlı, 4
girişli xətti deşifrator göstərilmişdir.

- 165 -
 X1 X2 X3 X4

& y0

& y1

& y2

& y3

& y4

& y5

X1 X2 X3 X4
Şəkil 4.18. 16 mıxışlı, 4 girişli xətti deşifrator sxemi

MULTİPLEKSOR
Multipleksor verilən ünvan(kod şəklində) əsasında çıxış
siqnalını idarə edən qurğudur. Multipleksordan əsasən bir neçə
sensorlardan alınan informasiyaları idarəetmə sisteminə ötürmək
üçün istifadə olunur. Multipleksorun informasiya və idarəetmə

- 166 -
kimi 2 girişi vardır. Informasiya girişinə sensorlardan gələn
informasiya mənbələri qoşulur. İdarəetmə girişinə isə hər hansı
bir informasiya girişini çıxışa verilməsini ünvanını ifadə edən
kod verilir. Şəkil4.19-da 8 girişli multipleksorun sxemi
göstərilmişdir.

Şəkil4.19. 8 girişli multipleksorun sxemi

- 167 -
Burada f0 – f7 informasiya girişləridir. Bu (f0 – f7) 8 ədəd üç
mərtəbəli koddan istifadə olunur(x1 – x3). x1, x2, x3 girişlərinin
kombinasiyasından(kodundan) aslı olaraq uyğun girişin çıxışa
verilməsi müəyyənləşir. Multipleksorun işinin həqiqilik cədvəli
aşağda göstərilmişdir.
x1 x2 x3 F x1 x2 x3 F
0 0 0 f1 1 0 0 f5
0 0 1 f2 1 0 1 f6
0 1 0 f3 1 1 0 f7
0 1 1 f4 1 1 1 f8

REGİSTRLƏR
Registrlər rəqəmlərin yazılması və saxlanılması üçün
nəzərdə tutulur. Bundan başqa registrlər həm də ardıcıl şəkildə
verilən informasiyanı paralel şəklə çevirə bilər, yəni yazılmış
informasiyanı bir və ya bir neçə addım sola və ya sağa sürüşdürə
bilər. Registrlərin əsas xarakteristikası onların mərtəbələrinin
sayı və tez təsirliliyidir. Registrin mərtəbələrinin sayı rəqəmləri
saxlamaq üçün olan trigerlərin sayı ilə müəyyən edilir.
Registrlərin tez təsirliliyi isə onların takt tezliyi ilə müəyyən
edilir. Takt tezliyi informasiyanın yazılma və sürüşdürülmə
tezliyini göstərir.
Saxlama registrləri: Saxlama registrləri bir mərtəbəli
asinxron RS trigeri üzərində qurulur. Triger rəqəmin bir
mərtəbəsini yadda saxlamaq üçün istifadə edilir. N mərtəbəli
ədəd üçün olan registrdə N ədəd trigerdən istifadə olunur. A
Şəkil 4.20-də saxlama registri göstərilmişdir. Çəkdiyimiz
sxemdə saxlama registri informasiya girişinə takt
impulsu(sürüşdürmə impulsu) girişinə və sazlama malikdir.

- 168 -
Oxuma hər mərtəbəni trigerlərindən paralel olaraq və həmçinin
axırıncı mərtəbədən başlayaraq yerinə yetrilə bilər. Sürüşdümə
impulsu bütün trigerlər üçün birləşdirilmiş C girişinə verilir.
Sazlama girişləri də birləşdirilmişdir və R girişinə verilir.
Registri informasiya yazılmamışdan əvvəl onun “sıfra sazlama”
girişinə impuls verilərək ilkin vəziyyətə gətrilir. Ardıcıl kodlarla
informasiyanın yazılması zamanı aşağı mərtəbədən başlayaraq
informasiya girişlərinə impulslar verilir.
Kod kombinasiyasının mərtəbədən mərtəbəyə keçməsi
üçün takt girişinə impuls vermək lazımdır. İnformasiyanın
oxunması da ardıcıl yerinə yetrilərsə, bu zaman oxunma
yazmada olduğu kimi mərtəbə mərtəbə yerinə yetrilir.

Şəkil 4.20. Saxlama registrinin sxemi

RƏQƏMSAL SAYĞACLAR

- 169 -
 Rəqəmsal sayğaclar onun girişinə verilən impulsları
saymaq və onu yadda saxlamaq üçündür. Sayğaclar EHM-lərdə
və RPİ(Rəqəmli Programla İdarəetmə) sistemlərində əmrlər
ünvanlarının ardıcıllığının yaratmaq üçün və yerinə yetrilən
tsiklik əməliyyatların sayını hesablamaq üçün istifadə olunur.
Sayğaclar giriş impulslarını cəmləyən, çıxan və reversiv olurlar.
Girişə impuls daxil olması ilə cəmləyici sayğacda göstəriş
bir vahid artır, çıxan sayğaclarda isə bir vahid azalır. Reversiv
sarğac isə hər iki rejimdə işləyə bilir. Sarğacları qurmaq üçün
aşağı mərtəbə trigerlərinin düz çıxışını, yuxarı mərtəbə trigerin
hesabi girişini birləşdirir. Aşağı mərtəbə trigerin hesabi girişinə
isə C0 giriş impulsları verilir (şəkil4.21.).

a) Prinsipial sxem

b) İş dioqramı
- 170 -
 Q1
T1 23
CT2 Q2
21
Q3
R 20
c) Şərti işarəsi
Şəkil 4.221.ayğacın sxemi
3 mərtəbəli cəmləyici sayğacın reallaşdırılması sxemi
yuxardakı sxemdə verilib. İlkin vəziyyətdə bütün çıxışlarda “0”
səviyyə olur.(Q1, Q2, Q3) Q1 trigeri onun girişinə hər “1”
impuls verdikdə öz vəziyyətini dəyişdirir. Q1 trigerində Q1 “1”
vəziyyətindən “0” vəziyyətinə keçərkən növbəti sürüşdürmə
siqnalı “0”-dan “1” vəziyyətinə keşərkən isə sürüşdürmə
impulsu yaranır.

5. Əlaqə qurğuları

5.1. Sənaye şəbəkələri sistemi

Uzun illər müddətində verilənlərin ötürülməsi və qəbul
edilməsi sistemlərində mərkəzləşmiş sxem ənənəsi üstünlük
təşkil etmişdir. Belə sxemdə bir ədəd güclü hesablama qurğusui
olur və böyük kabellər toplusu vasitəsilə mərkəzi hesablama
qurğusu (HQ) vericilərlə və icra mexanizmləri ilə birləşdirilr.
Belə sxem üzrə əlaqələndirmə zamanı yüksək qiymətli EHM-
dən istifadə olunur və çox miqdarda bahalı kabel xətləri istifadə
olunur. Buna baxmayaraq avtomatlaşdırma səviyyəsini
yüksəltmək mümkün olmur, sistemə yeni bir qurğunun

- 171 -
qoşulması mümkün olmur, etibarlılıq aşağı olur və s. Bu
səbəbdən də mərkəzləşmiş EVM-lə idarəetmə sxemi adətən
iqtisadi cəhətdən ya az səmərəli olurdu ya da iqtisadi cəhətdən
qəbulolunmaz olurdu. Mikroprosessor qurğularının inkişafı
mərkəzləşmiş əlaqə sxeminə alternativ həllin yaradılmasına
imkan verdi. Alternativ həll isə çoxlu qovşaqlardan ibarət
sisemlər arasında rəqəmli üsulla işləyən rəqəmli sənaye
şəbəkəsinin yaradılması oldu (fieldbus). Hal-hazırda yüzlərlə
müxtəlif tipli sənaye şəbəkələri, sənaye protokolları və sənaye
interfeysləri avtomatlaşdırma sistemlərində tətbiq olunurlar.
Bunlara misal olaraq aşağıdakıları göstərmək olar. Modbus,
PROFİBUS, İnterbus, Bitbus, CAN, LON, Foundation Fieldbus,
DH+, Control Net, Device Net, Ethernet vəs.
Sənaye şəbəkələrindən istifadə edilməsi imkan verdiki, elə
qovşaqlardan istifadə edilsin ki, onlar arasında əlaqə (kimi) 2
telli az kütləli kabellərlə yerinə yetirilsin və bu qovşaqlarda tam
funksiyalı qurğuların (kontrollerlər, intellektual giriş və çıxışlar)
yerləşdirmək mümkün olsun.
Sənaye şəbəkəsinin hər bir qovşağı bir neçə funksiya yerinə
yetirə bilər, bunlara aşağıdakıları aid etmək olar:
- Sənaye şəbəkəsinin digər qovşaqlardan əmrlərin və
verilənlərin qəbul edilməsi.
- Onlara qoşulmuş vericilərin verilənlərinin oxunması.
- Onun üçün proqramlaşdırılmış alqoritmin (üzrə) yerinə
yetirilməsi.
- Vericilərdən alınan informasiyaların rəqəm formasına
çevrilməsi
- İcra mexanizmlərin qoşulması üçün idarəedici təsirlərin
verilməsi
- Toplanmış informasiyanın şəbəkənin digər elementlərinə
ötürülməsi

- 172 -
 Sənaye şəbəkələri bazasında qurulan TPAvİS-lərin ənənəvi
mərkəzləşmiş sistem üzrə qurulmuş TPAvİS-lərə nəzərən bəzi
fərqləndirici xüsusiyyətləri vardır:
1) Kabel məhsuluna kifayət qədər qənaət olunması. Km-lə
bahalı mis kabel əvəzinə 1 neçə yüz m ucuz naqil
cütündən istifadə etmək. Kabelləin çəkilməsi ilə əlaqədar
olan xərcləri azaldır.
2) İdarəetmə sisteminin etibarlılığın artırılması. Verilənlərin
rəqəmli üsulla ötürülməsi verilənlərin
analoq üsulla ötürülməsindən dəfələrlə etibarlıdır. Rəqəm
formasında ötürülmə küylərə daha (az)
qeyri-həssasdır və yaşarlılıq keyfiyyəti daha yüksəkdir.
3) Çevik və asan motivikasiya olunan olması. Belə
şəbəkələrdə istənilən anda giriş və çıxışların sayını
artırmaq, sistemə yeni qovşaqlar qoşmaq olar.
Şəkil 5.1-də lokal sənaye şəbəkəsi göstərilmişdir.

Şəkil 5.1. Lokal sənaye şəbəkəsinin sxemi

- 173 -
5.2. AS-interfeys
As-interfeys (Actuatoos/Sensors interface)-icra
mexanizmlərinin və vericilərin interfeysi olub
avtomatlaşdırmanın açıq sənye şəbəkəsinin aşağı səviyyəsidir.
AS interfeys imkan verir ki, vericilər və icra mexanizmləri
qurulmuş şəbəkənin vasitəsilə idarəetmə sisteminə 2 telli kabel
vasitəsilə qoşulsun. AS interfeysin budaqlanma sxemi şəkil 5.2-
də göstərilmişdir. Şəkildən göründüyü kimi AS interfeysi
müxtəlif komponentləri bir-birilə birləşə bilir. Bu
komponentlərəsasən aşağıdakılardır:
- Aparıcı qurğu (PLC SİMATİC)
- Aparılan qurğu (AS-interfeysin modulları-standart
periferiya qurğularının və mexanizmlərinin qoşulması
üçün interfeys, vericilərin və icra mexanizmlərinin
qoşulması üçün interfeys)
- AS-interfeysin yeni və təkrarlanan budaqları
- AS interfeysin kabelləri
- AS interfeysin qida bloku
- Ünvanların tapşırılması üçün cihaz
- AS interfeys üçün proqram
AS interfeys sistemində xüsusi modulları qoymaqla sistemə
geniş iş olunan vericilər və icra mexanizmləri qoşmaq olar.

- 174 -
 Şəkil 5.2. AS interfeysin budaqlanma sxemi

5.3. Profibus
Sənaye şəbəkəsi oblastında adətən müxtəlif həllər tələb
olunur. Bəzi hallarda informasiyanın dəyişdirilməsi mürəkkəb və
uzun xəbərlə və orta sürətlə yerinə yetirilməlidir. Digər halda isə
qısa xəbərlə cəld informasiya dəyişməsilə olmalıdır. Başqa bir
halda isə partlamaya və yanğına təhlükəli şəraitdə işləmək lazım
olur.

- 175 -
 PROFİBUS müəsisənin komunikasiya problemlərini
kompleks həll edən sənaye şəbəkələri toplusudur.
PROFİBUS-un bu təsnifatı altında 3 müxtəlif əvəzoluna bilən
protokollar başadüşülür:
- PROFİBUS-FMS
- PROFİBUS/DP
- PROFİBUS/PA
PROFİBUS-FMS sənaye şəbəkəsinin sxemi şəkil 5.3-də
böstərilib.

Şəkil 5.2. PROFİBUS-FMS şəbəkəsinin sxemi

- 176 -