Fonema y Alfabeto EN QUECHUA BOLIVIANO

Descargar como pdf o txt
Descargar como pdf o txt
Está en la página 1de 10

KINSA KAQ YACHAY

QHICHWA SANAMPAKUNA RAK’IYKUYNIN

(CLASIFICACIÓN DE LAS CONSONANTES DEL QUECHUA)

En el alfabeto quechua tres clases de consonantes, ésta clasificación se la realiza


tomando en cuenta el punto de articulación para su pronunciación.

Consonantes simples – sapa sanampakuna

Consonantes aspiradas – phukuq sanampakuna

Consonantes glotalizados – tuqyay sanampakuna

SAPAN SANAMPAKUNA Las consonantes simples se pronuncian tal cual están


escritas, no tienen ninguna dificultad en el momento de su pronunciación, ya que
se parecen al castellano, éstos son:

SÍMBOLOS CONSONÁNTICOS
FONÉMICO - FONÉTICO

MODO DE PUNTOS DE ARTICULACIÓN


ARTICULACIÓ BILABIALE DENTALE PALATALE VELARE POS-
N S S S S VELARE
S
SIMPLES p t ch k
ASPIRADOS

GLOTALIZADO
S
FRICATIVOS s j
LATERALES l ll
NASALES m n ñ
SEMI w y
CONSONANTE
S
VIBRANTES r
Ahora escribimos algunas palabras con consonantes simples:

pata arriba Punku Pirqa

Paña derecha Puka


Para lluvia Pusaj
Pichana escoba Pusay
Pisi poco Puriy

Tawa cuatro Tuta noche Tullqa yerno


Tata papá Tunu adormecido Tunta chuño
blanc
Tantay juntar Tusuy bailar Tukuy ababar
Tariy encontrar Tullu hueso
Takiy cantar Tiyay sentar
Tarpuy sembrar Tapuy preguntar
Tinkuy encontrar Tumpay acusar
Tullma trenza Tanqay empujar

Ch

Chayay llegar Chiri frío Chuchuy lactar


Chanta después Chimpa al frente Chupa cola
Chaki pie Churay poner
Chawpi centro Chumpi faja
Chawa crudo Chinkay perder
Challwa pez chimpa al frente
Chichu embarazada Chuqay votar-
lanzar
China hembra Chunka diez
K

Kantu borde Kallapa fuerza kutiy volver


Kachay mandar Kiru diente kunan ahora
Katari víbora Killa luna
Karu lejos Kinsa tres
Kachi sal kichay abrir
Kanka asado kunka cuello

Jayway alcanzar Jaku vamos Junp’iy sudar


Jamuy venir Jak’u harina Juch’uy pequeño
Jaya picante jallp’a tierra Junt’a lleno
Jap’iy agarrar jank’a tostado Jusk’u agujero
Jampi medicina Jampij médico Jucha pecado
Jawa afuera Jatariy levantar Juk’ucha ratón
Jatun grande Jina así

Ñak’ay apenas, deg Ñajch’a peine

Ñan camino Ñañu delgado


Ñawpa antiguo, ant Ñuñu seno
Ñawi ojo Ñit’iy comprimir
Ñaña hermano Ñust’a princesa
L

Laqha oscuro Liwi débil


Layqa brujo Luru pepa duraz
lampa pala Luqutu locoto
Lawa lagua
R

Raqhu grueso Rit’i nieve Ruway hacer


Rantiy comprar Rimay hablar Ruphay calor
Ranqhay vender Rijch’ay despertar Runa gente
Raymi fiesta Riy ir Runtu huevo
Raphi hoja Rijsiy conocer Rumi piedra
Ripuy ándate Ruthuy recortar

Saruy pisar Simi boca Supay demonio


Saqiy dejar Siray coser Suruy chorrear
Samay descansar Sinqa naríz Suyay esperar
Sach’a árbol Sipas mujer joven Suti nombre
Sapa solo Sunqu corazón
Sara maíz

LL

Llama llama Llawar sangre Lluch’uy sacar


Llajwa Llajhua Llulla mentiroso
Llamiy probar Llijlla aguayo
Llank’ay trabajar Llullu tierno
Llant’a leña Llujsiy salír

Nanay dolor Ninawasi fundición


Napaykuy saludar Nuna alma
Ninri oreja Nuqa Ñuqa yo
Niy decir Niway dime
Nina fuego Nukaya música
Ni no Nuqalla Ñuqalla yo nomás
Nipi nadie Nakuna insumo
Nisqa dicho
M

Mana no Misi gato Machu abuelo


Mayllay lavar Millma lana Michiy Pastear
Mayu río Misk’i dulce Masi compañero
Manu deuda Much’ay besar machkha cuánto
Maki Mano Muthu motoso Musphay tontear
Maqay pegar munay querer Mask’ay buscar
Millay feo Musquy soñar Manka olla
Mikhuy comer Machay Emborrachar mamay mamá
Mallku cóndor mast’a tendido muya huerto
Mat’iy apretar May donde mamani gavilán
Mich’a mezquino Mañay prestar mink’a trab. Com.
Mañaqay pedile Minch’a mañana Mach’a pegajoso
Manchachiy haz Muyuy dar vuelta Musuqwata año nuevo
asustar

Wakichiy alistar Watuy preguntar Wisq’ay cerrar


Wachay parto-parir Wallpa gallina Wañuy morir
Walijlla bien Waj otro Wijch’uy votar
Warmi mujer Wajyay llamar Wichhu paja
Watay atar Wayna joven Wist’uy torcer
Wajra cuerno Wayk’uy cocinar Waska lazo
Wajcha pobre-huérf Wichariy subir Wichay subir
Wata año Wijsa estómago Wayra viento
Wasi casa Wira grasa Walakhichiy revolcar
Wawa niño-bebé Wiñay crecer Walaychu flojo
Wasa espalda Willay avisar Waq otro
Wanay escarmentar Willapi anaranjado Warkhuy colgar
Wasu grosero Wawqi hermano Waq’ay llorar
Waranqa mil Waraq’a onda Wiraqucha Señor
Wiphala bandera Wayq’u quebrada Wat’iya papa al
horn

Ñuqa wayk’u (y) ni

Qan nki
Y

Yapa aumento Yachay Saber Yuraq blanco


Yaku agua Yunta Dos bueyes Yupi huella
rastro
Yawri aguja Yuru jarra de barr Yachaywasi escuela
Yawar sangre Yupay contar
Yaykuy entrar Yuyay recordar
Yanapay ayudar Yarqay hambre
Yachachij profesor Yana negro
Yachaqaj estudiantes Yupana ábaco andin

Qallu lengua Qan tú Quy dar


Qanwan contigo Qaqa peña- roca Quwi conejo

Qañawa quinua Qilqay escribir Quyllur estrella


Qara cuero Qilqana lápiz Qusa esposo
Qaray servir Qina quena Quqawi fiambre
Qarpay regar Qiru vaso Quña mucosidad
Qaylla cerca Qulqi dinero Qupuy devolver
Qaninpa otro día Quri oro Qunquri rodilla
Qallpa terreno para Qunqay olvidar
sembrar
Qallariy comenzar Qunchu turbio

PHUKUQ SANAMPAKUNA.- Consonantes aspiradas se pronuncian con un soplo


de aire(como para apagar una vela) de manera que produce un sonido oclusivo, la
aspiración se representa con la letra H, es decir toda consonante aspirada va
acompañada siempre de la H, éstas son:

CHH

Chhajra sembradío Chhika poco Chhunka barba


Chhaka hormiga Chhipuchhipu anochecer Chhurku crespo
neg
Chhama medio Chhillchiy llovizna Chhujcha cabello
molid
Chharpu poco Chhuqu largo
visible
Chhapuchhapu amanecer Chhusu desinflado
Chhapu pito Chhuru pico
c/agua
Chhamillo pan Chhullunka hielo
especial

KH

Khaka tartamudo Khaniy morder Khuru gusano


Kharisiri chupa sangre Khamuy mascar Khuskan mitad

Khachu medio cosido Khirkinchu quirquincho Khuchuy cortar


Khatatiy estirar Khiska espina Khuchi cerdo
Khapa entrepierna Khituy frotar
Khuska juntos Khirki áspero
Kharkatiy temblar Khiwiy envolver

PH

Phasa tierra Phiña enojado Phuru pluma


comest
Phatu grueso Phisqa cinco Phuyu nube
Phasanqalla tostado Phisara plato Phujllay lugar
quinua
Phaskay desatar Phinkiy saltar Phukuy soplar
Pharpa ala Phullu tejido lana Phukuna soplador
Phaway volar Phuti triste
Phasku calentura Phuska rueca
Phichu mechón Phusullu ampolla
lana
TH

Thapa nido Thujay escupir Thayacha helado


Thanta usado Thunkuna juego Thuta polilla
Thamay andar s/rum Thunkuy saltar
Thatay beber exceso Thalay sacudir
Tharwiy remover Thalliy vacíar
Thaskiy caminar Thawiy escarbar

QH

Qhari hombre Qhalincha mujer Qhunanu molestoso


juguetona
Qhasi gratis Qhipu espinillo Qhucha laguna
Qhatu mercado Qhilla flojo Qhuña mucosidad
Qhatati arrastrado Qhispillu vidrio Qhuchala cochabambina
granulado
Qhapaj millonario Qhichuy quitar
Qhatira vendedora Qhipa atrás
Qhasa helada Qhuya mina
Qhaway mirar Qhusqu sucio
Qhatiy seguir Qhunay moler
Qhapariy gritar Qhurquy roncar

TUQYAY SANAMPAKUNA.- Son consonantes glotalizadas, se caracterizan


porque producen formando en la boca una cámara de aire que al salir produce un
sonido explosivo. En la escritura se utiliza la apóstrofe después de la
consonante, por lo que produce un sonido explosivo o glotalizado.

CH’

Ch’ajchuy regar Ch’uspa bolsa lana Ch’irmiy cerrar ojos


Ch’ajwa bulla- riña Ch’uspi mosca Ch’isi noche
ch’aja ronco Ch’ajwaku hablador Ch’iqich’iqi escarabajo
Ch’aki seco Ch’ila pequeña Ch’ipa enrredado
Ch’allpay salpicar Ch’ichi sucio
Ch’aran mojado Ch’iti pequeño
niño
Ch’arki charque Ch’in silencio
Ch’uru caracol

K’

K’acha bonito buen K’aspi palo K’ullu tronco


K’aja braza k’uchu rincón K’usillo Mono
K’allka estrecho K’ata único K’usu arrugado
K’allku agrio K’awka pan K’utuy cortar
especial
K’amiy recomendar K’ita desertor K’uyuna cigarro
K’anchay iluminar K’ichiy pellizcar K’utuna tijera
K’anka gallo K’isa fruta seca
K’ara salado K’uchunchay arrinconar

P’

P’acha ropa p’aspa piel rajada P’ultiy zambullir


P’ajla calvo p’anpay enterrar P’usqu fermentado
P’ajpaku charlatán P’inqa verguenza P’uqi detergente
P’akisqa roto p’isaqa perdíz P’uti pequeño
P’akiy romper p’isqi sopa de quinua P’unchay día
P’alta plano p’isqu pájaro
P’anpaku comida p’itay tejer
entie
P’anpasqa sepultado p’ulqu medias lana
Q’

Q’ajchiri estudioso Q’ayma sin sabor Q’uñi caliente


Q’ala desnudo Q’aytu hilo de Q’usñi ahumado
lana

Q’allu ensalada Q’illu amarillo Q’uwa hierba


ritual
Q’apaj oloroso Q’ipi bulto Q’uñichi comida
recal

Q’ara cuero Q’iwa maricón


Q’arachaki pie pelado Q’iwisqa torcido
Q’asa desportillado Q’iwiy torcer
Q’aya mañana Q’uncha fogón

T’

T’antiri panadero T’ipana prendedor T’úru barro


T’aqay separar T’ipay prender T’ula leña
T’akay derramar T’iqi aprieto T’ujlu calavera
T’anta pan T’irana pinza T’isi moco seco

T’ajsay lavar T’iray arrancar


T’ajllay abofetear T’iri cicatriz
T’ajllakuy aplaudir T’isnuy ensartar
T’ika flor T’iyu arena
T’ikanchay adornar T’ujra descolorido
T’iki maíz menud T’uku pensativo

T’inpuy hervir T’una menudo


Trabajo práct. Con las letras N, M, W, Y

NIY NIWAN NIN NIYKI NISQA NIWASQA NISQAYKU NIWAY


NICHKARQA

NANAY ISMUY ILLA AQHA ALQU APACHIY USPHA

ALLAY URPILA UÑA

También podría gustarte

pFad - Phonifier reborn

Pfad - The Proxy pFad of © 2024 Garber Painting. All rights reserved.

Note: This service is not intended for secure transactions such as banking, social media, email, or purchasing. Use at your own risk. We assume no liability whatsoever for broken pages.


Alternative Proxies:

Alternative Proxy

pFad Proxy

pFad v3 Proxy

pFad v4 Proxy