Erromantxe

Erromantxea
	rumantsch
Datu orokorrak
Lurralde eremua	Suitza
Hiztunak	35.000
Rankinga	Ez 100 mintzatuenen artean
Ofizialtasuna	Suitza
Eskualdea	Grisonia
UNESCO sailkapena	3: arriskuan
Araugilea	-
Hizkuntza sailkapena
	giza hizkuntza; indoeuropar hizkuntzak; hizkuntza italikoak; hizkuntza erromantzeak; mendebaldeko hizkuntza erromantzeak; hizkuntza galo-iberiarrak; hizkuntza galo-erromantzeak; Gallo-Rhaetian (en) ; erretorromaniera
Informazio filologikoa
Hizkuntza-tipologia	subjektu aditza objektua, silabadun hizkuntza, hizkuntza fusionatzailea, hizkuntza sintetikoa eta noun-adjective (en)
Denbora gramatikalak	orainaldia, lehenaldia eta geroaldia
Genero gramatikalak	genero maskulinoa eta genero femeninoa
Alfabetoa	latindar alfabetoa
Hizkuntza kodeak
ISO 639-1	rm
ISO 639-2	roh
ISO 639-3	roh
Ethnologue	roh
Glottolog	roma1326
Wikipedia	rm
Linguasphere	51-AAA-k
UNESCO	406
IETF	rm
Endangered ; Languages Project	; 3262

Erromantxea erretorromanieraren dialektoetako bat da, eta Suitzako lau hizkuntza ofizialetako bat, alemanarekin, frantsesarekin eta italierarekin batera. Suitzako % 0,5-0,9 inguruk hitz egiten dute, ia 35.100 hiztunek (2000ko inkesta baten arabera) ama hizkuntza dute, eta Grisonia kantonamenduan bizi dira gehienak.

Suitzako hizkuntzak: hego-ekialdean, laranja-arrosaz, erretorromaniera.

Latin arruntetik datorren erromantze mintzaira dugu, erretorromanieraren dialekto nagusietako bat, ladinoarekin eta friulierarekin batera.

Rumantschia hiztunen lurraldeak hartzen duen izena da.

Historia

1552an Jacob Bifrunek Christiauna fuorma izenburuko katixima idatzi zuen.
1560an Itun Berria itzuli zuten.
1919an Lia Rumantscha sortu zuten, hizkuntza sustatzeko erakundea.
1925eko urtarrilaren 17an lehenengo irratsaioa egin zuten.
1938an Suitzako lau hizkuntzen artean onartu zuten.
1963ko otsailaren 17an lehendabiziko telebista saioa emititu zuten.
1982an Heinrich Schmid hizkuntzalariak Rumantsch Grischun mintzaira batua abiatu zuen, hiztunek poliki eta zatika onartu dutena.
1996an hizkuntza ofizialtzat hartu zuten.

Estatusa

Kantonamenduka, mintzaira soilik ofiziala da Grisonia kantonamendu elehirudunean, eta bertan udalerri bakoitzak erabakitzen du bere hizkuntza ofiziala.

Erromantxedunek Suitzako administrazioarekin hizkuntza erabiltzeko eskubidea dute, baina bakarrik "jatorrizko hiztunek". Agintariek, erantzutean, Rumantsch Grischun erabiltzen dute. Halaber, testu ofizial batzuk itzultzen dituzte, baina kultura arduradunek berek azkenean onartzen dute oso eskaintza sinbolikoa eta murritza egiten dutela. Gainera, zerbitzuen eskaerak oso gutxi dira, batzuetan hiztunek hizkuntza batua baztertzen dutelako eta, beste batzuetan, alemana lehenesten dutelako.

Izan ere, egoera gutxituan dago herritarren eta hiztunen aldetik, balorazio txikia edukita. Suitzako lau hizkuntza ofizialen artean gutxien erabilia da. Halaber, serbo-kroazierak, adibidez, ofiziala ez den arren, egoera hobea du, 100.000 hiztun inguru baititu.

Dialektoak

Erromantxearen hiztunen mapa Grisonia kantonamenduaren barruan.

Eskualdearen arabera, Sursilvan (Surselvako barrutia), Sutsilvan, Surmiran (Albulako barrutia), Puter eta Vallader (Inneko barrutia) aldaerak ditugu.

Eredu batuaren moduan, Rumantsch Grischun dugu, 1982an Heinrich Schmiden taldeak abiatuta.

Erakundeak

Lia Rumantscha hizkuntza sustatzen duen erakunde nagusia da, 1919an sortua eta gaur egun hainbat elkartek osatua.

Literatura

Egile garrantzitsuenen artean Linard Bardill, Peider Lansel eta Men Rauch ditugu.

Hedabideak

Radio Televisiun Rumantscha (RTR) irrati-telebista katea da. La Quotidiana egunkaria eta Punts gazte hilabetekaria ere aipatzekoak dira.

Esapide batzuk

Allegra - Kaixo

Co vai? - Zer moduz?

Bun di - Egun on

Buna saira - Arratsalde on

Buna notg - Gabon

A revair - Adio, Agur

A pli tard - Gero arte

Perdunai - Barkatu

Per plaschair - Mesedez

Grazia fitg - Eskerrik asko

Anzi - Ez horregatik

Gratulazions - Zorionak

Bun cletg - Zorte on

Quants onns has ti? - Zenbat urte dituzu?

Erreferentziak

Ikus, gainera

Europako hizkuntza gutxituak.

Kanpo estekak

Hizkuntza honek bere Wikipedia du: Bisita ezazu.

Datuak: Q13199
Multimedia: Romansh language / Q13199