سلطنت ممالیک

سلطنت مملوک سلطنة الممالیک
۱۲۵۰–۱۵۱۷
پرچم نشان ملی
پرچم مطابق اطلس کاتالان
وضعیت	پادشاهی
پایتخت	قاهره
زبان(های) رایج	عربی مصری، زبان قبطی، ترکی قپچاقی، ترکی اغوز
دین(ها)	اسلام سنی
خلیفه
• ۱۲۶۱	احمد مستنصر (نخستین)
• ۱۵۰۸–۱۵۱۷	متوکل سوم (واپسین)
سلطان
• ۱۲۵۰	شجر الدر (نخستین)
• ۱۲۵۰–۱۲۵۷	عزالدین ایبک
• ۱۲۶۰–۱۲۷۷	بیبرس
• ۱۵۱۶–۱۵۱۷	طومان بای دوم (واپسین)
تاریخ
• بنیان‌گذاری	۱۲۵۰
• فروپاشی	۱۵۱۷
پیشین پسین ایوبیان پادشاهی اورشلیم ایالت مصر ایالت شام ایالت یمن

حیاط خانهٔ رهبر مذهبی کلیسای ارتدکس قبطی در قاهره، نگاره‌ای است از جان فردریک لوئیز، نقاش شرق‌شناس انگلیسی که اندرونی خانهٔ رهبر مذهبی کلیسای ارتدکس قبطی در دولت مملوک‌ها را در سال ۱۸۶۴ میلادی، به‌تصویر کشیده‌است.

سلطنت مملوک‌ها یا سلطنت ممالیک (به عربی: سلطنة المماليك) نظامیان ترک و چرکس بودند. که در شام و مصر فرمانروایی یافتند. سلاطین ممالیک، فرماندهان ترک‌تباری بودند که در درازای حکومت خود بر مصر و شام، یکی از طلایی‌ترین دوره‌های تاریخ این دو سرزمین را رقم زدند. در گذر نزدیک به سه سده فرمانروایی مملوکان، دو دودمان از پادشاهان به فرمانروایی نشستند.

دولت ممالیک که نزدیک به سیصد سال فرمانروایی منطقه را در دست داشت، دولتی به‌سامان و باشکوه بود که با وجود جنگ‌های داخلی و آشوب‌های سیاسی انبوه توانست تمدن درخشانی ایجاد کند که آثار آن هنوز در مصر و سوریه برجا است، به ویژه که پادشاهان این دولت به دانش و فن توجه تام داشتند. از دید نظامی نیز پادشاهان مملوک توانستند با درایت و لیاقت بسیار بالا و با رشته نبردهای ۵۰ سالهٔ دو متحد بزرگ، صلیبیان اروپای غربی و مغولان که پس از چیرگی بر سوریه و آناتولی، فلسطین و مصر را تهدید می‌کردند، مقابله کنند و مانع از کشتار مسلمانان شوند.

نام

اصطلاح «سلطنت مملوک» اصطلاحی جدید در تاریخ‌نگاری است. منابع عربی برای دوره سلطنت ممالیک بحری از این سلسله به عنوان دولت تُرکان (دولة الاتراک، دولت الترک) و از ممالیک برجی به دولت چرکس ها (دولة الجراکسة، دولت الجریکیسا) یاد می‌کنند.

پیشینه

جمع مملوک، ممالیک و به معنی غلام که برگرفته از واژهٔ ترکی کوله به معنای سرباز، مزدور است که در زبان عربی به صورت مملوک به کار رفته‌است و بیشتر این واژه را در مورد سربازان سفیدپوست به کار می‌برده‌اند و از آنجا که سلاطین «ممالیک» مصر از فرماندهان و جنگاوران ترک‌تبار بودند که نخست در جزء قراولان الملک الصالح ایوب قرار داشتند بدین نام نامیده شده‌اند. نخستین ایشان شجرةالدر همسر الملک الصالح است، اگرچه چند سالی اسماً سلطنت با موسی از بازماندگان خاندان ایوبی بود، ولی پس از او ممالیک رسماً سلطنت مصر را به دست گرفتند و ایشان دو گروه‌اند: ممالیک بحری و ممالیک برجی و این دو طبقه تا نیمهٔ اول سدهٔ دهم هجری مصر و شام را تحت اداره و حکومت خود داشتند و افراد آن دودمان‌ها با وجود سلطنت کوتاه و جنگ‌های داخلی دائمی ممالک خویش را به خوبی اداره می‌کردند و شهر قاهره از دورهٔ سلطنت ایشان آثار درخشان و باارزشی دارد که نمایندهٔ عشق و علاقهٔ سلاطین مملوک به هنر و سازندگی است. ممالیک افزون‌بر این مردمانی جنگ‌آور و دلیر بودند و در مقابل صلیبیان عیسوی و نیز اردوهای مغولان ایستادگی سختی کردند، به‌ویژه مغولان که بر آسیا چیرگی یافته و مصر را طرف تهدید قرار داده بودند چند بار مغلوب نمودند. دورهٔ حکومت ممالیک بحری در سال ۷۹۲ ه‍. ق به دست ممالیک برجی از میان رفت و ممالیک برجی را به سال ۹۲۲ ه‍.ق سلاطین عثمانی از میان برداشتند.

جستارهای وابسته

• سیف الدین قطز
• نبرد عین جالوت
• سلطان الظاهر بیبرس