León

Para outras páxinas con títulos homónimos véxase: León (homónimos).

O león (Panthera leo) é un mamífero carnívoro da familia dos félidos e unha das 5 especies do xénero Panthera. Algúns machos, excepcionalmente grandes, chegan a pesar ata 250 kg, o que os converte no segundo félido vivente máis grande despois do tigre. Os leóns salvaxes viven na África subsahariana e Asia, cunha poboación en perigo crítico ao noroeste da India, tendo desaparecido do norte de África, de Oriente Próximo e do oeste de Asia en tempos históricos. Ata finais do Plistoceno, hai aproximadamente 10 000 anos, o león era o máis estendido dos grandes mamíferos terrestres, tralos seres humanos. A súa distribución cubría a maior parte de África, gran parte de Eurasia, desde o oeste de Europa ata a India, e en América, desde o río Yukón ata o sur de México.

Se sobreviven ás dificultades da infancia, as leoas que viven nun hábitat seguro, por exemplo no Parque nacional Kruger, a miúdo poden chegar á idade de 12-14 anos, mentres que os leóns raramente viven máis de oito anos. Con todo, coñécense casos de leoas que viviron ata vinte anos en estado salvaxe. En cativerio, tanto os machos como as femias poden vivir máis de vinte anos. Adoitan vivir en sabanas e pradarías, aínda cando poden entrar en zonas arbustivas e boscosas. Os leóns son animais especialmente sociais en comparación con outros félidos. Unha manda de leóns componse de femias que teñen unha relación familiar, as súas crías e un número reducido de machos adultos. Os grupos de leoas adoitan cazar xuntas, atacando principalmente a grandes ungulados. O león é un superdepredador e unha especie chave, pese a que pode ter un comportamento preeiro se ten a oportunidade. Aínda cando os leóns, normalmente, non cazan humanos de xeito selectivo, algúns deles poden converterse en antropófagos e buscar presas humanas.

O león é unha especie vulnerable e, no seu ámbito de distribución africano, ao longo das dúas últimas décadas sufriu un declive das poboacións, posiblemente irreversible, de entre un 30% e un 50%; as poboacións non son viables fóra das reservas delimitadas e os parques nacionais. Aínda que a causa deste declive non é completamente comprendida, a perda do hábitat e os conflitos con humanos son hoxe en día os motivos de preocupación máis importantes. Tivéronse leóns en catividade desde os tempos da antiga Roma e desde finais do século XVIII foron unha especie moi buscada e exhibida en zoolóxicos por todo o mundo. Os propios zoolóxicos están colaborando en programas de reprodución para protexer a ameazada subespecie asiática.

Os machos son moi fáciles de distinguir grazas á súa melena, que fai da súa cabeza un dos símbolos animais máis amplamente coñecidos da cultura humana. Aparece moi a miúdo na literatura, a escultura, a pintura, en bandeiras nacionais e en películas e literatura contemporáneas.

Nome e etimoloxía

O nome do león, que é similar en moitas linguas romances, deriva do latín leo; relacionado co grego antigo λέων (léōn). A palabra hebrea lavi (לָבִיא) tamén podería estar relacionada, así como a exipcia antiga rw. O león foi unha das moitas especies descritas orixinalmente, como Felis leo, por Carl von Linné na súa obra do século XVIII Systema Naturae. Suponse a miúdo que o compoñente xenérico do seu nome científico, Panthera, deriva do grego pan- ("todo") e ther ("besta"), pero podería tratarse dunha etimoloxía popular. Aínda que chegou ao galego a través das linguas clásicas, panthera é probablemente de orixe asiática oriental, co significado de "animal amarelado" ou "amarelo esbrancuxado".

Morfoloxía

O león é o segundo felino vivente máis grande despois do tigre. Cunhas extremidades potentes, unha forte mandíbula e uns dentes caninos de oito centímetros, o león pode matar grandes presas. A coloración dos leóns vai desde un beixe claro ata un marrón amarelado, avermellado ou ocre escuro. As partes inferiores adoitan ser máis claras e o pelo do extremo final da cola é negro. As crías de león posúen un debuxo manchado que se vai perdendo coa idade, aínda que ás veces pode apreciarse nas patas e o ventre, sobre todo das leoas.

Os leóns son os únicos félidos que presentan un dimorfismo sexual evidente; é dicir, os machos e as femias teñen un aspecto notablemente diferente como consecuencia dos roles especializados que desempeñan dentro do grupo. Por exemplo, a leoa, como cazadora, carece da densa melena do macho, que prexudicaría a súa capacidade de camuflarse ao preparar emboscadas. A cor da melena vai do louro ao negro e adoita escurecerse a medida que o león envellece.

León branco macho

Vista comparativa entre un ser humano e un león, 1860

Chegando á idade de madurez sexual os machos novos optan por viviren sós ou disputaren o liderado da manda. O seu peso pode oscilar entre os 160 e os 230 kg. O peso do león é moi variábel, dependendo da subespecie. Un exemplo disto son os leóns machos surafricanos, que poden pesar até 251 kg, namentres o león asiático é menos corpulento e de melena menos poboada nos exemplares salvaxes. As subespecies africanas rara vez superan os 190 kg; mesmo existe unha poboación de leóns do Masai Mara na que os machos non adoitan superar os 170 kg de peso. As femias acostuman a ser máis pequenas, cun peso de entre 130 e 180 kg. Tamén existen diferenzas nas femias, as leoas do Masai Mara adoitan ter un peso medio de 140 kg, as leoas surafricanas (e algunhas poucas do delta do río Okavango) chegan polo xeral aos 160 kg, namentres que as leoas asiáticas non pesan máis de 120 kg. O león africano en cativerio máis grande pesou 366 kg, mentres que en liberdade o exemplar máis grande que se cazou pesou 313 kg. Con todo, estes exemplares padecían de xigantismo.

Os machos teñen unha lonxitude entre 225 e 260 cm, e sobre os 200 cm no caso das femias; os machos poden medir até 1,23 m, a altura da cruz, e as femias até 1,07 m. En distancias pequenas poden correr a unha velocidade de 60Km/h.

A esperanza de vida nos exemplares en estado salvaxe é de 8 anos para os machos e de 14 para as femias, mentres que en cativerio decote existen exemplares con máis de 20 anos. Estes felinos prefiren habitar en lugares cálidos. Polo xeral, os machos acostuman ter un ton de pelaxe unha miga máis claro có das femias.

A cola acostuma medir entre 75 cm e un metro. Todos os leóns posúen un penacho de pelo na punta da cola, máis grande no león asiático que nas subespecies africanas. A función deste penacho aínda se descoñece, aínda que se cre que é para escorrentar as moscas. O penacho está ausente no momento do nacemento, pero desenvólvese a partir dos 165 días de vida e xa é facilmente observable aos 7 meses.

Melenas

A melena do león macho, única entre os félidos, é un dos trazos máis característicos da especie. O macho adulto é facilmente recoñecíbel pola súa melena (aínda que en Angola existe unha subespecie case extinta cuxos individuos carecen de melena. Namentres son cachorros, os machos e as femias teñen a mesma aparencia, mais conforme van medrando os machos adquiren a melena.

Imaxe termográfica dun león, mostrando o efecto illante da melena.

A melena fai que o león pareza máis grande, causando unha excelente intimidación, o que o axuda nos combates contra outros leóns e contra a principal especie competidora dos leóns en África, a hiena manchada.

Nun principio, os científicos pensaban que a forma e espesura da melena tiña que ver coa subespecie de león de que se trate. Dado que a presenza, ausencia, cor e tamaño da melena están asociadas coas condicións xenéticas, a madurez sexual, o clima e a produción de testosterona, como regra xeral, canto máis escura e densa sexa a melena, máis san é o león. Investigacións en Tanzania tamén suxiren que a lonxitude da melena indica éxito nos combates entre machos emparentados. Os exemplares cunha melena máis escura poden ter unha vida reprodutiva máis longa e unha maior proporción de supervivencia das crías, aínda que sofren máis nos meses máis calorosos do ano. Nos grupos dominados por unha coalición de dous ou tres machos, é posible que as leoas tendan a querer aparearse máis cos leóns que teñen unha melena máis densa.

Un león macho sen melena e con pouco pelo corporal no Parque Nacional de Tsavo East, Kenya.

Estas características foron usadas para identificalos, como por exemplo o león do Atlas e o león do Cabo, que xeralmente posuían melenas copiosas e escuras. Porén, na actualidade sábese que existen varios factores extrínsecos que inflúen na cor e tamaño da melena, como a temperatura do ambiente. A temperatura fresca en zoolóxicos norteamericanos e europeos pode dar lugar a unha melena espesa. Polo tanto, a melena é algo inadecuado para identificar unha subespecie. Coñecéronse casos de leóns carentes de melena en lugares como Senegal e o Parque Nacional Tsavo. A presenza, ausencia ou a cantidade de melena está asociada coa testosterona; un exemplo disto son os leóns castrados, que acostuman ter melenas moi escasas. Unha melena espesa tamén pode ser un indicador dunha saúde xenética e física do león, as femias acostuman demostrar preferencia polos machos cunha melena grande e escura; a melena tamén pode proporcionarlle certa protección nas batallas.

Reprodución

O león pode criar todo o ano. En certos lugares nótase un incremento na reprodución durante certos meses, sendo menos frecuente durante o resto do ano. É probable que esta variación dependa das estacións do ano, ou das tempadas de choiva e seca. Pero pode ser alterada de acordo as dinámicas internas da manda.

Normalmente as femias adultas crían cada dous anos, aínda que se os cachorros non sobreviven é posible que críen antes. Teñen dun a catro cachorros en cada parto, algunhas veces cinco e ata seis, dos cales poucos chegan aos dous anos de idade. Os cachorros de toda a manda críanse xuntos. As nais permítenlle mamar a outros cachorros da manda aínda que non sexan os dela. O período de xestación é de 105 a 119 días. Empezan a comer carne aos tres meses. Na natureza son adultos dende os tres ou catro anos; en cativerio dende os dous ou tres anos.

Bioloxía

Dieta e caza

Un león macho e unha cría comen un búfalo africano

As femias normalmente realizan a caza

As femias son as que xeralmente realizan a caza, e normalmente fano durante a noite, que é cando se encontran máis activas. A súa dieta consiste principalmente en mamíferos grandes, como ñus, cebras, búfalos, impalas e gacelas. No entanto non desprezan unha lebre ou algunhas aves. Nalgúns lugares, os leóns especializáronse en cazar animais grandes, como hipopótamos (río Cuando), xirafas, e elefantes novos (río de Savuti). Os leóns novos intentan practicar a caza aproximadamente aos 3 meses, pero non desenvolven plenamente as súas habilidades ata teren uns 2 anos. Poden alcanzar velocidades de ata 56 km/h, pero carecen da enerxía para manteren esas velocidades por moito tempo, polo que axexan as súas presas moi preto delas, e cando están a unha distancia curta (uns 30 metros ou menos) é cando entran en carreira. O león persegue a súa presa e atácalle os cuartos traseiros, tratando de facela caer; tamén acostuma saltar sobre o animal e derribalo, se o consegue, mátao cunha mordida na gorxa, que é perforada polos seus cairos que acostuman ter unhas medidas duns 7,6 cm.

Os leóns habitan en lugares abertos, polo que poden ser vistos facilmente polas súas presas, e o traballo en equipo fai que a probabilidade de éxito sexa maior. O traballo en equipo tamén lles permite defenderen a súa presa doutros grandes depredadores, como as hienas. Os machos xeralmente non participan na caza, a menos que se trate dun animal grande, como un búfalo africano. Unha femia adulta require cerca de 5 quilos de carne ao día, mentres que os machos uns 7 quilos.

Ataques contra o ser humano

Malia que un león famento probablemente atacaría a un humano que estivese próximo, normalmente os leóns prefiren ficar lonxe da presa humana. Algúns casos famosos de leóns devoradores de homes inclúen os leóns de Tsavo (inmortalizados no filme The Ghost and the Darkness) e os leóns de Mfuwe. En ambos os casos, os cazadores que encararan os leóns escribiran libros detallando a "traxectoria" dos leóns como devoradores de homes. No folclore africano, os leóns devoradores de homes son considerados demos.

Os casos dos devoradores de homes de Mfuwe e Tsavo presentan algunhas semellanzas. Os leóns de ambos os incidentes eran todos maiores do normal, non tiñan melena e aparentaban sufrir caída de dentes. Algúns especulan que podían ser un tipo de león aínda non clasificado, ou que se encontraban doentes e desa forma non conseguían abater presas.

Aínda hai noticia doutros casos de ataques de leóns contra humanos en cativerio.

Comportamento social

Coalición de machos

Os leóns son os únicos félidos que viven en mandas, as cales poden estar compostas por entre catro e doce femias adultas (aínda que se viron mandas compostas por vinte femias), en cada un destes grupos hai dun a sete machos, ademais están as crías de ambos os sexos e de diferentes idades (nunca máis de 3 anos) e dun a catro machos adultos dominantes. As femias, máis pequenas e áxiles, ocúpanse de cazar e criar os cachorros, mentres que os machos se dedican principalmente a patrullar e defender os límites do territorio (especialmente doutros machos adultos solitarios). No entanto, tanto as femias como os machos adultos acostuman defender a súa manda contra intrusos. Os machos novos son expulsados do grupo ou abandónano pola súa propia conta pouco antes de alcanzaren a fase adulta (para así evitaren a endogamia) volvéndose nómades por un par de anos, ata desenvolverse o suficiente como para intentaren establecer a súa propia manda. Nesta etapa é cando se forman as coalicións de machos.

Normalmente, os machos dominantes dunha manda non toleran a presenza doutros leóns (machos) nómades, e as femias propias dunha manda non toleran as femias nómades.

Á hora de comer é moi común que haxa rifas e pelexas; os machos dominantes son os primeiros en comeren, seguidos polas femias adultas e os mozos, e para o final quedan os cachorros.

Os leóns adoitan estar inactivos a maior parte do día, descansando aproximadamente 20 horas por día. Non todos os adultos viven nestes grupos familiares, moitos machos e femias viven en solitario.

Distribución xeográfica e poboación

Distribución do león en África. O león asiático sobrevive en escaso número na India noroccidental.

En épocas relativamente recentes o hábitat dos leóns estendíase dende a Península Ibérica até o oeste da India e a maior parte de África. Na actualidade o hábitat dos leóns atópase restrinxido (cada vez máis pola invasión do ser humano) case por completo á África subsahariana, as poboacións máis significativas están en parques nacionais de Tanzania e Suráfrica, sendo o bioma preferido destes superpredadores, o das sabanas, así como o do Sáhel e o Velt.

A subespecie asiática ten hoxe preto de 300 leóns que viven nun territorio de 1412 km² na selva de Gir, noroeste da India, no estado de Gujarat, onde semella que a súa poboación fica estable. O león do Atlas só sobrevive hoxe en día nalgúns parques zoolóxicos. Actualmente, estímase que a poboación total do león en África é de entre 16 000 e 30 000 exemplares salvaxes, un número moito máis baixo que o que se estimaba a principios dos anos 90, cando se calculaba que podían existir ata 100 000 leóns.

Historia

Na antigüidade, o león non era exclusivo de África, pois na Prehistoria tamén habitaron Europa e Siberia, chegando a colonizar o oeste de Norteamérica (dende Alasca ata México) durante a última glaciación. Posiblemente os máis famosos destas subespecies prehistóricas eran o león das cavernas (Panthera leo spelaea) e o león americano (Panthera leo atrox) (que non debe confundirse co puma que tamén é coñecido como león americano).

En Europa, os leóns extinguíronse en tempos históricos. No Cáucaso, a poboación de leóns asiáticos desapareceu no século X. Entre o final do século XIX e principios do século XX, o león extinguiuse no Norte de África e Oriente Medio.

Das subespecies africanas de león existentes en tempos históricos, a de Cidade do Cabo desapareceu no ano 1865 e a do Atlas extinguiuse en estado salvaxe no 1922, debido á caza exercida polo ser humano.

En tempos da Grecia clásica, tiña poboacións nos Balcáns e no Cáucaso. Ata o medievo os leóns eran bastante frecuentes no Próximo e Medio Oriente, así como no subcontinente indio. Testemuño disto son os abundantes baixorrelevos asirios e persas que mostran como a caza dos leóns era un deporte da realeza. Incluso o emblema actual da India, tomado dos antigos maurya, posúe tres leóns. Tamén na Biblia se fai varias veces mención de leóns que habitaban no Próximo Oriente. Foi exterminado en Palestina en tempos da Idade Media, e no resto de Asia despois da chegada das armas de fogo, aproximadamente no século XVIII. En Irán, o último exemplar foi tiroteado en 1942.

Taxonomía e evolución

Os expedientes máis antigos do Panthera leo en África datan de 1,5 millóns de anos atrás.

Hai 700 000 anos, o león apareceu en Europa por primeira vez co Panthera leo fossilis, en Isernia, Italia. Deste león orixinouse o león das cavernas (Panthera leo spelaea), hai aproximadamente 300 000 anos. Posiblemente a finais do plistoceno o león cavernario emigrou a Norteamérica, dando lugar ao león americano (Panthera leo atrox).

O león adoitaba ser común na Eurasia setentrional e na América a finais do plistoceno, pero extinguiuse ao final da última glaciación, hai aproximadamente 10 000 anos.

Subespecies

O león presenta innumerables subespecies, algunha delas extintas.

Leoa asiática (Panthera leo persica) de nome MOTI, naceu no parque zoolóxico de Helsinqui (Finlandia) en outubro de 1994, chegou ao parque zoolóxico de Bristol (Inglaterra) en xaneiro de 1996. O Bosque de Gir, na India é o fogar do león asiático salvaxe, pero este exemplar vive en cativerio.

León masculino mostra os seus dentes á xente antes de ser alimentado no parque zoolóxico de Melbourne.

A principal diferenza entre as subespecies do león é a súa localización xeográfica. A evidencia xenética indica que os leóns actuais posiblemente se orixinaron dun mesmo antepasado en común hai só 55 000 anos. As diferenzas entre os leóns africanos son escasas, o que podería suxerir que os leóns da África subsahariana podían ser considerados como unha soa subespecie.

As seguintes son as subespecies máis recoñecidas por algúns científicos.

• Panthera leo atrox: León americano, extinto no Plistocénico, orixinouse hai aproximadamente 35 000 anos, e extinguiuse hai uns 10 000 anos, morou na América do Norte.
• Panthera leo bleyenberghi: León de Katanga. Habita en Angola, Botswana, República Democrática do Congo, Namibia, Zambia e Cimbabue.
• Panthera leo europea: León europeo, non se comprobou a autenticidade desta subespecie (probablemente tratouse en realidade de leóns asiáticos), pero crese que habitou na península dos Balcáns, foi moi cazado por romanos, gregos e macedonios. Encóntrase extinto dende hai pouco máis de 2 000 anos.
• Panthera leo spelaea: León das cavernas (extinto)
• Panthera leo fossilis: León primitivo (extinto).
• Panthera leo krugeri: León de Transvaal ou surafricano, habita en cinco países do Sur de África.
• Panthera leo hollisteri: León congolés, habita na República do Congo.
• Panthera leo nubica: León nubio, habita no leste africano.
• Panthera leo roosevelti: León etíope, habita en Abisinia.
• Panthera leo somaliensis: León somaliano, habita en Somalia.
• Panthera leo verneyi: León do suroeste de África, habita no Kalahari.
• Panthera leo leo: León de Berberia ou do Atlas, extinto en estado salvaxe dende 1922. Este león era o terceiro en tamaño, despois do león das cavernas e o americano.
• Panthera leo massaicus: León do Masai, habita no leste do continente africano.
• Panthera leo melanochaitus: León do Cabo, encóntrase extinto dende 1865.
• Panthera leo persica: León asiático, antigamente espallado dende Turquía ata a India central, e dende o Cáucaso ata o Iemen, estando hoxe restrinxido ao Bosque de Gir no noroeste da India, onde quedan non máis de 300 exemplares.
• Panthera leo senegalensis: León do oeste de África, habita dende Senegal ata a República Centroafricana.
• Panthera leo spelaea: León das cavernas, extinto no Plistocénico, morou en Eurasia. Apareceu hai aproximadamente 300 000 anos, e desapareceu despois da última glaciación, hai uns 10 000 anos.
• Panthera leo vereshchagini: León do leste de Siberia.
• Panthera leo youngi: León do Nordeste da China, apareceu hai 350 000 anos.

O marozi, un león manchado, crese en ocasións que puido ser unha subespecie distinta do león; pero puido ser un león adulto que conservou o seu patrón de manchas característico das crías. Atópase extinto desde 1931. Outra hipótese menos probable é que fose un híbrido entre un leopardo e un león, coñecido comunmente como leopon.

Variacións

A maioría destas variacións danse con animais en cativerio, con todo, en estado salvaxe tamén se deron algunhas destas particularidades:

• León branco: están practicamente extintos en estado salvaxe e son exclusivos da reserva de Timbavati, Suráfrica. A súa cor tan inusitada é debido a un alelo recesivo. Os leóns brancos teñen a desvantaxe de que pola súa cor son vistos facilmente polas súas presas durante o día, o que lles presenta serias dificultades para poderen cazar.
• Ligre: é o cruzamento entre un león macho e unha tigresa. Posúe características físicas e do comportamento de ambos os pais. Con todo, adoitan crecer moito máis que calquera dos dous pais. Os ligres machos son estériles, pero os ligres femias xeralmente son fértiles.
• Tigrón: o tigrón é menos coñecido, e é o resultado do cruzamento entre un tigre macho e unha leoa. Os tigróns adoitan ser relativamente pequenos, pois os machos pesan ao redor de 150 kg, aproximadamente un 20% máis pequenos que un león masculino de tamaño medio. Ao igual que os ligres, os tigróns teñen características físicas e de comportamento de ambas as especies; os machos son estériles.

León na cultura popular

- León fronte ao Palacio Real de Madrid - "Meu Deus, en ti me refuxiei. Sálvame de todos os que me perseguen, e líbrame, para que ninguén esnaquice a miña alma como o fai un león, arrebatándo[me] cando non hai libertador" Salmos 7:1,2

Simboloxía na arte románica

Suponse ao león como depositario sagrado do coñecemento e outras veces como grande inimigo ao que hai que esmagar, por iso a súa representación na arte románica ten case sempre unha dobre lectura.

O león representa a Cristo; unhas veces perdoa e outras esmaga.

No Camiño de Santiago, polo tramo de Castela e León, é habitual ver nos capiteis a presenza case constante do simbolismo do león, que representa sobre todo ao Sol. O león é como o Sol, que destrúe coa súa gran potencia; pero o ser humano que sexa capaz de vencelo apoderarase desa potencia. A simboloxía do león que está atacando a un ser humano, conta como o pon en contacto coas entrañas para que así poida coñecer a súa sabedoría e os segredos máis profundos.

Véxase tamén

Bibliografía

• Baratay, Eric; Elisabeth Hardouin-Fugier (2002). Reaktion Books, ed. Zoo: a history of zoological gardens in the West. London. ISBN 1861891113. 
• Blunt, Wilfred (1975). Hamish Hamilton, ed. The Ark in the Park: The Zoo in the Nineteenth Century. London. ISBN 0241893313. 
• de Courcy, Catherine (1995). Penguin Books, ed. The Zoo Story. Ringwood, Victoria. ISBN 0140239197. 
• Schaller, George B. (1972). University of Chicago Press, ed. The Serengeti lion: A study of predator-prey relations. Chicago. ISBN 0226736393. 

Outros artigos

• León de Nemea