T-լիմֆոցիտներ
| T-լիմֆոցիտներ | |
|---|---|
 | |
| Տեսակ | բջջի տեսակ |
| Ենթադաս | Լիմֆոցիտներ[1] |
| Մասն է | իմուն համակարգ |
| Անատոմիական տեղայնացում | արյուն և ավշային համակարգ |
| Անվանված է | ուրցագեղձ |
| MeSH | A11.118.637.555.567.569, A15.145.229.637.555.567.569 և A15.382.490.555.567.569 |
| Foundational Model of Anatomy | 62870 |
| Terminologia Histologica | H2.00.04.1.02007 |
 T cells Վիքիպահեստում | |
T բջիջները իմունային համակարգի արյան սպիտակ բջիջների կարևոր տեսակներից են և կենտրոնական դեր են խախում ադապտիվ իմունային պատասխանում։ T բջիջները կարող են տարբերվել այլ լիմֆոցիտներից իրենց բջջային մակերեսի վրա T-բջիջների ընկալիչի (TCR) առկայությամբ:T բջիջները ծնվում են արյունաստեղծ ցողունային բջիջներից ոսկրածուծում[2]։ Զարգացող T բջիջներն այնուհետև տեղափոխվում են տիմուսային գեղձ՝ զարգանալու (կամ հասունանալու համար)։ T բջիջներն իրենց անվանումն ստացել են տիմուսից[3]։ Տիմուս տեղափոխելուց հետո պրեկուրսոր բջիջները հասունանում են մի քանի տարբեր տեսակի T բջիջների։ T բջիջների տարբերակումը շարունակվում է նաև թիմուսից դուրս գալուց հետո։ Հատուկ, տարբերակված T բջիջների ենթատիպերի խմբերն ունեն մի շարք կարևոր գործառույթներ՝ վերահսկում և ձևավորում են իմունային պատասխանը։
Այդ գործառույթներից մեկը իմունային միջնորդավորված բջիջների մահն է, և այն իրականացվում է երկու հիմնական ենթատեսակներով՝ CD8+ «մարդասպան» (ցիտոտոքսիկ) և CD4+ «օգնական» T բջիջներ (Սրանք անվանվել են բջիջների մակերեսի CD8 կամ CD4 սպիտակուցների առկայության պատճառով)։ CD8+ T բջիջները, որոնք նաև հայտնի են որպես «մարդասպան T բջիջներ», ցիտոտոքսիկ են, ինչը նշանակում է, որ նրանք ունակ են ուղղակիորեն սպանել վիրուսով վարակված բջիջները, ինչպես նաև քաղցկեղի բջիջները:CD8+ T բջիջները կարող են նաև օգտագործել փոքր ազդանշանային սպիտակուցներ, որոնք հայտնի են որպես ցիտոկիններ՝ իմունային պատասխան ստեղծելու ժամանակ այլ տեսակի բջիջներ հավաքագրելու համար։ T բջիջների մյուս պոպուլյացիան՝ CD4+ T բջիջները, գործում են որպես «օգնական բջիջներ»։ Ի տարբերություն CD8+ մարդասպան T բջիջների, CD4+ օգնական T (TH) բջիջները գործում են՝ հետագայում ակտիվացնելով հիշողության B բջիջները և ցիտոտոքսիկ T բջիջները, ինչը հանգեցնում է ավելի մեծ իմունային պատասխանի։ T հելփեր բջիջի կողմից կարգավորվող հատուկ ադապտիվ իմունային պատասխանը կախված է նրա ենթատեսակից (օրինակ՝ T-helper1, T-helper2, T-helper17, ռեգուլյատոր T-բջիջ)[4], որոնք առանձնանում են իրենց կողմից արտազատվող ցիտոկինների տեսակներով[5]։
Ռեգուլյատոր T բջիջները T բջիջների ևս մեկ հստակ պոպուլյացիա են, որոնք ապահովում են տոլերանտության կարևոր մեխանիզմը, որի միջոցով իմունային բջիջները կարողանում են տարբերել օտար բջիջները սեփականից։ Սա կանխում է իմունային բջիջների ոչ ճիշտ արձագանքը սեփական բջիջների դեմ, որը հայտնի է որպես «աուտոիմուն» պատասխան։ Այդ իսկ պատճառով այս կարգավորող T բջիջները կոչվում են նաև «սուպրեսոր» T բջիջներ։
Զարգացումը
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Ծագումը, վաղ զարգացումը և միգրացիան դեպի տիմուս
Բոլոր T բջիջները ծագում են c-kit+Sca1+ արյունաստեղծ ցողունային բջիջներից (HSC), որոնք գտնվում են ոսկրածուծում։ Որոշ դեպքերում ծագումը կարող է լինել սաղմնային զարգացման ընթացքում պտղի լյարդը։ Այնուհետև HSC-ն տարբերվում է բազմապրոգենիտատորների (MPP), որոնք պահպանում են և՛ միելոիդ, և՛ լիմֆոիդ բջիջներ դառնալու ներուժը։ Տարբերակման գործընթացն այնուհետև անցնում է ընդհանուր լիմֆոիդ պրոգենիտորի (CLP), որը կարող է տարբերակվել միայն T, B կամ NK բջիջների։ Այս CLP բջիջներն այնուհետև արյան միջոցով տեղափոխվում են թիմուս, որտեղ պատվաստվում են[6]։ Այսուհետ դրանք հայտնի են որպես թիմոցիտներ՝ T բջիջի ոչ հասուն փուլ։
Ամենավաղ բջիջները, որոնք հասել են տիմուս, սովորաբար կոչվում են կրկնակի բացասական, քանի որ դրանց մակերեսին չեն արտահայտում ոչ CD4, ոչ էլ CD8: Նոր ժամանած CLP բջիջները CD4−CD8−CD44+CD25−ckit+ բջիջներն են և կոչվում են վաղ ուռուցքային պրոգոնիտոր բջիջներ[7]։ Այս բջիջներն այնուհետև կանցնեն բաժանման փուլ և կոչվում են կրկնակի բացասական (DN1) բջիջներ։ T բջիջներ դառնալու համար թիմոցիտները պետք է անցնեն բազմաթիվ DN փուլեր, ինչպես նաև դրական ընտրություն և բացասական ընտրություն։
Կրկնակի բացասական թիմոցիտները կարող են հայտնաբերվել CD2, CD5 և CD7 մակերեսային արտահայտությամբ։ Դեռևս կրկնակի բացասական փուլերի ընթացքում CD34 արտահայտությունը դադարում է և CD1 արտահայտվում է։ Ինչպես CD4-ի, այնպես էլ CD8-ի արտահայտումը դրանք կրկնակի դրական է դարձնում և հասունանում է CD4+ կամ CD8+ բջիջների։
TCR զարգացում
T բջիջների հասունացման կարևոր քայլը T բջիջների ֆունկցիոնալ ընկալիչի (TCR) ստեղծումն է։ Յուրաքանչյուր հասուն T բջիջ, ի վերջո, կպարունակի եզակի TCR, որը արձագանքում է պատահական օրինաչափությամբ՝ թույլ տալով իմունային համակարգին ճանաչել պաթոգենների բազմաթիվ տարբեր տեսակներ։ Այս գործընթացը էական նշանակություն ունի այն սպառնալիքների նկատմամբ իմունիտետի զարգացման համար, որոնց իմունային համակարգը նախկինում չի հանդիպել, քանի որ պատահական փոփոխության պատճառով միշտ կլինի առնվազն մեկ TCR, որը կհամապատասխանի ցանկացած նոր պաթոգենի։
Թիմոցիտը կարող է դառնալ ակտիվ T բջիջ միայն այն դեպքում, երբ այն գոյատևում է ֆունկցիոնալ TCR-ի զարգացման գործընթացում։ TCR-ը բաղկացած է երկու հիմնական բաղադրիչներից՝ ալֆա և բետա շղթաներից։ Սրանք երկուսն էլ պարունակում են պատահական տարրեր, որոնք նախատեսված են տարբեր TCR-ների լայն տեսականի արտադրելու համար, բայց այս հսկայական բազմազանության շնորհիվ դրանք պետք է փորձարկվեն՝ համոզվելու համար, որ դրանք ընդհանրապես աշխատում են։ Նախ, թիմոցիտները փորձում են ստեղծել ֆունկցիոնալ բետա շղթա՝ փորձարկելով այն «կեղծ» ալֆա շղթայի դեմ։ Այնուհետև նրանք փորձում են ստեղծել ֆունկցիոնալ ալֆա շղթա։ Գործող TCR-ն արտադրվելուց հետո բջիջները պետք է ստուգեն, թե արդյոք նրանց TCR-ը ճիշտ կբացահայտի սպառնալիքները, և դա անելու համար պահանջվում է ճանաչել մարմնի հիմնական հիստոհամատեղելիության համալիրը (MHC)՝ դրական ընտրություն կոչվող գործընթացում։ Թիմոցիտը պետք է նաև ապահովի, որ այն բացասաբար չի արձագանքում սեփական անտիգեններին, որոնք կոչվում են բացասական ընտրություն։ Եթե և՛ դրական, և՛ բացասական ընտրությունը հաջող է, ապա TCR-ն լիովին գործում է, իսկ թիմոցիտը դառնում է T բջիջ։
TCR β-շղթայի ընտրություն
DN2 փուլում (CD44+CD25+) բջիջները վերկարգավորում են RAG1 և RAG2 ռեկոմբինացիոն գեները և վերակազմավորում են TCRβ տեղանքը՝ համատեղելով V-D-J ռեկոմբինացիան և մշտական շրջանի գեները՝ փորձելով ստեղծել ֆունկցիոնալ TCRβ շղթա։ Երբ զարգացող թիմոցիտը անցնում է DN3 փուլ (CD44−CD25+), թիմոցիտը TCRβ գենի կողքին արտահայտում է անփոփոխ α-շղթա, որը կոչվում է պրե-Tα:Եթե վերադասավորվող β-շղթան հաջողությամբ զուգակցվում է անփոփոխ α-շղթայի հետ, ապա ստացվում են ազդանշաններ, որոնք դադարեցնում են β-շղթայի վերադասավորումը (և լռեցնում են այլընտրանքային ալելը)[8]։ Չնայած այս ազդանշանները պահանջում են նախնական TCR բջջի մակերևույթում, նրանք անկախ են լիգանդի միացումից pre-TCR-ին։ Եթե շղթաները հաջողությամբ զուգակցվեն, ձևավորվում է նախնական TCR, և բջիջը նվազեցնում է CD25-ը և կոչվում է DN4 բջիջ (CD25−CD44−): Այնուհետև այս բջիջները ենթարկվում են բազմացման և կրկնակի դրական փուլի ընթացքում սկսում են վերակազմավորել TCRα տեղանքը։
Դրական ընտրություն
Դրական ընտրության գործընթացը տևում է 3-ից 4 օր և տեղի է ունենում տիմուսի կեղևում[9]։ Կրկնակի դրական թիմոցիտները (CD4+/CD8+) գաղթում են տիմուսի կեղևի խորքերը, որտեղ դրանք ներկայացված են աուտոանտիգեներով։ Այս աուտոանտիգեներն արտահայտվում են տիմուսի կեղևի էպիթելային բջիջներով MHC մոլեկուլների վրա, որոնք բնակվում են կեղևի էպիթելի բջիջների մակերեսին։ Միայն թիմոցիտները, որոնք լավ են փոխազդում MHC-I-ի կամ MHC-II-ի հետ, կստանան կենսական «գոյատեւման ազդանշան», մինչդեռ նրանք, ովքեր չեն կարող բավականաչափ ուժեղ փոխազդել, ազդանշան չեն ստանա և կմահանան։ Այս գործընթացը երաշխավորում է, որ գոյատևող թիմոցիտները կունենան «MHC կապվածություն», ինչը նշանակում է, որ նրանք կարող են օգտակար գործառույթներ կատարել մարմնում՝ արձագանքելով MHC մոլեկուլներին՝ աջակցելով իմունային պատասխաններին։ Զարգացող թիմոցիտների ճնշող մեծամասնությունը չի անցնում դրական ընտրություն և մահանում է այս գործընթացում[10]։
Թիմոցիտի ճակատագիրը որոշվում է դրական ընտրության ժամանակ։ Կրկնակի դրական բջիջները (CD4+/CD8+), որոնք լավ փոխազդում են MHC II դասի մոլեկուլների հետ, ի վերջո կդառնան CD4+ «օգնական» բջիջներ, մինչդեռ թիմոցիտները, որոնք լավ փոխազդում են MHC I դասի մոլեկուլների հետ, հասունանում են CD8+ «մարդասպան» բջիջների։ Թիմոցիտը դառնում է CD4+ բջիջ՝ կարգավորելով իր CD8 բջջային մակերեսի ընկալիչների արտահայտումը։ Եթե բջիջը չկորցնի իր ազդանշանը, այն կշարունակի նվազեցնել CD8-ը և կդառնա CD4+, և՛ CD8+ և՛ CD4+ բջիջներն այժմ միայնակ դրական բջիջներ են[11]։
Այս գործընթացը ֆիլտեր չէ թիմոցիտների համար, որոնք կարող են առաջացնել աուտոիմունիտետ։ Պոտենցիալ աուտոիմուն բջիջները հեռացվում են բացասական սելեկցիայի հետևյալ գործընթացով, որը տեղի է ունենում տիմուսի մեդուլլայում։
Բացասական ընտրություն
Բացասական ընտրությունը հեռացնում է թիմոցիտները, որոնք ունակ են խիստ կապվելու «ինքնուրույն» MHC մոլեկուլների հետ։ Թիմոցիտները, որոնք գոյատևում են դրական ընտրությունից, գաղթում են դեպի կեղևի և մեդուլլայի սահմանը տիմուսում:Մեդուլլայում, նրանք կրկին ցուցադրվում են աուտոանտիգենով, որը ներկայացված է մեդուլյար տիմուսային էպիթելային բջիջների MHC համալիրի վրա (mTECs)[12]: mTEC-ները պետք է լինեն աուտոիմուն կարգավորիչ դրական (AIRE+), որպեսզի պատշաճ կերպով արտահայտեն աուտոանտիգենները մարմնի բոլոր հյուսվածքներից իրենց MHC դասի I պեպտիդների վրա:Որոշ mTEC-ներ ֆագոցիտացվում են տիմուսային դենդրիտիկ բջիջների կողմից, սա նրանց դարձնում է AIRE− անտիգեն ներկայացնող բջիջներ (APC), որոնք թույլ են տալիս աուտոանտիգեններ ներկայացնել MHC II դասի մոլեկուլների վրա (դրականորեն ընտրված CD4+ բջիջները պետք է փոխազդեն այս MHC II դասի մոլեկուլների հետ, հետևաբար APC-ները, որոնք ունեն MHC II դասի մոլեկուլներ, պետք է ներկա լինեն։ CD4+ T-բջիջների բացասական ընտրության համար)։ Թիմոցիտները, որոնք չափազանց ուժեղ են փոխազդում աուտոանտիգենի հետ, ստանում են ապոպտոտիկ ազդանշան, որը հանգեցնում է բջիջների մահվան։ Այնուամենայնիվ, այս բջիջներից որոշները ընտրվում են T-reg բջիջներ դառնալու համար։ Մնացած բջիջները դուրս են գալիս տիմուսից՝ որպես հասուն պարզ T բջիջներ, որոնք նաև հայտնի են որպես վերջին ուրցագեղձային արտագաղթ[13]։ Այս գործընթացը կենտրոնական տոլերանտության կարևոր բաղադրիչն է և ծառայում է կանխելու ինքնառեակտիվ T բջիջների ձևավորումը, որոնք ընդունակ են ընդունողի մոտ առաջացնել աուտոիմուն հիվանդություններ։
TCR զարգացման ամփոփագիր
β-սելեկցիան առաջին հսկիչ կետն է, որտեղ թիմոցիտներին, որոնք ի վիճակի են ձևավորել ֆունկցիոնալ նախա-TCR (ինվարիանտ ալֆա շղթայով և ֆունկցիոնալ բետա շղթայով), թույլատրվում է շարունակել զարգացումը տիմուսում։ Հաջորդը, դրական ընտրությունը ստուգում է, որ թիմոցիտները հաջողությամբ վերադասավորել են իրենց TCRα տեղանքը և ի վիճակի են ճանաչելու MHC մոլեկուլները համապատասխան կապով։ Բացասական ընտրությունը մեդուլլայում վերացնում է թիմոցիտները, որոնք չափազանց ուժեղ են կապվում MHC-ի մոլեկուլների վրա արտահայտված աուտոանտիգենների հետ։ Այս ընտրության գործընթացները թույլ են տալիս իմունային համակարգի տոլերանտությունը սեփականի նկատմամբ։ Տիպիկ պարզ T բջիջները, որոնք թողնում են թիմուսը (կորտիկոմեդուլյար հանգույցի միջոցով) ինքնասահմանափակված են, ինքնահանդուրժող և միայնակ դրական։
Տիմուսի արտադրանքը
Թիմոցիտների մոտ 98%-ը մահանում է տիմուսում զարգացման պրոցեսների ընթացքում՝ ձախողելով դրական ընտրությունը կամ բացասական ընտրությունը, մինչդեռ մնացած 2%-ը գոյատևում է և թողնում է թիմուսը՝ դառնալով հասուն իմունային կոմպետենտ T բջիջներ[14]։ Տիմուսը արտադրում է ավելի քիչ բջիջների, քանի մարդը ծերանում է։ Քանի որ տիմուսը փոքրանում է տարեկան մոտ 3%-ով միջին տարիքում[15], տեղի է ունենում պարզ T բջիջների արտադրման համապատասխան անկում, ինչը թույլ է տալիս ծայրամասային T բջիջների ընդլայնումը և վերածնումն ավելի մեծ դեր խաղալ տարեց մարդկանց պաշտպանության գործում։
T լիմֆոցիտների տեսակները
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]T բջիջները խմբավորված են մի շարք ենթախմբերում՝ ելնելով իրենց ֆունկցիայից։ CD4 և CD8 T բջիջները ընտրվում են տիմուսում, բայց ծայրամասում ենթարկվում են հետագա տարբերակման մասնագիտացված բջիջների, որոնք ունեն տարբեր գործառույթներ։ T բջիջների ենթախմբերը ի սկզբանե սահմանվել են ըստ ֆունկցիայի, սակայն կապված են գենի կամ սպիտակուցի արտահայտման հետ։
Պայմանական ադապտիվ T բջիջներ
T հելպեր CD4+ բջիջներ
T հելփեր բջիջները (TH բջիջները) օգնում են այլ լիմֆոցիտներին, ներառյալ B բջիջների հասունացմանը պլազմային բջիջների և հիշողության B բջիջների, ինչպես նաև ցիտոտոքսիկ T բջիջների և մակրոֆագների ակտիվացմանը։ Այս բջիջները հայտնի են նաև որպես CD4+ T բջիջներ, քանի որ դրանք արտահայտում են CD4 գլիկոպրոտեինը իրենց մակերեսների վրա։ Հելփեր T բջիջները ակտիվանում են, երբ նրանց ներկայացվում են պեպտիդային անտիգեններ MHC II դասի մոլեկուլների միջոցով, որոնք արտահայտվում են անտիգեն ներկայացնող բջիջների մակերեսին (APCs): Ակտիվացումից հետո նրանք արագորեն բաժանվում են և արտազատում ցիտոկիններ, որոնք կարգավորում կամ օգնում են իմունային պատասխանը։ Այս բջիջները կարող են տարբերակվել մի քանի ենթատիպերից մեկի մեջ, որոնք ունեն տարբեր դերեր։ Ցիտոկինները ուղորդում են T բջիջները որոշակի ենթատիպերի.[16]:
| Բջջի տեսակը | Արտադրված ցիտոկիններ | Հիմնական տրանսկրիպցիոն գործոն | Դերը իմուն պաշտպանության գործում | Առնչվող հիվանդություններ |
|---|---|---|---|---|
| Th1 | IFNγ, IL-2 | Tbet | Արտադրում է բորբոքային պատասխան՝ ներբջջային բակտերիաներից, վիրուսներից և քաղցկեղից պաշտպանվելու համար։ | Բազմակի սկլերոզ,Տիպ 1 շաքարային դիաբեդ |
| Th2 | IL-4, IL-5, IL-13 | GATA-3 | Իմունաբանական առումով կարևոր է արտաբջջային պաթոգենների դեմ, ինչպիսիք են մակաբույծային վարակները | Ասթմա և այլ ալերգիկ հիվանդություններ |
| Th17 | IL-17F, IL-17A, IL-22 | RORγt | Պաշտպանություն աղիքների պաթոգեններից լորձաթաղանթի պատնեշներում | Բազմակի սկլերոզ, ռևմատոիդ արթրիտ, Պսորիազ |
| Th9[17][18] | IL-9 | IRF4, PU.1 | Պաշտպանություն հելմինթներից (մակաբույծ որդեր) և բջիջ միջնորդված ալերգիկ բորբոքումից | Բազմակի սկլերոզ |
| Tfh | IL-21, IL-4 | Bcl-6 | Օգնում են B բջիջներին արտադրել հակամարմիններ | Ասթմա և այլ ալերգիկ հիվանդություններ |
| Th22[18][19] | IL-22 | AHR | Շնչուղիների ալերգիկ հիվանդությունների պաթոգենեզ և հիմնականում հակաբորբոքային | Կրոնի հիվանդություն, ռևմատոիդ արթրիտ,ուռուցքներ |
Ցիտոտոքսիկ CD8+ T բջիջներ
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Ցիտոտոքսիկ T բջիջները (TC բջիջներ, CTL, T-մարդասպան բջիջներ, մարդասպան T բջիջներ) ոչնչացնում են վիրուսով վարակված բջիջները և ուռուցքային բջիջները, ինչպես նաև ներգրավված են փոխպատվաստման մերժման մեջ։ Այս բջիջները սահմանվում են CD8 սպիտակուցի արտահայտմամբ իրենց բջջի մակերեսին։ Ցիտոտոքսիկ T բջիջները ճանաչում են իրենց թիրախները՝ միանալով կարճ պեպտիդներին (8-11 ամինաթթու երկարությամբ)՝ կապված MHC I դասի մոլեկուլների հետ, որոնք առկա են բոլոր միջուկավորված բջիջների մակերեսին։ Ցիտոտոքսիկ T բջիջները նաև արտադրում են առանցքային ցիտոկիններ IL-2 և IFNγ: Այս ցիտոկինները ազդում են այլ բջիջների, մասնավորապես մակրոֆագների և NK բջիջների էֆեկտորային ֆունկցիաների վրա:
Հիշողության T բջիջներ
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Անտիգենային նաիվ T բջիջները զարգանում և տարբերակվում են հիշողության և էֆեկտոր T բջիջների այն բանից հետո, երբ նրանք հանդիպում են իրենց հարակից անտիգենին MHC մոլեկուլի կոնտեքստում պրոֆեսիոնալ անտիգեն ներկայացնող բջջի մակերեսին (օրինակ՝ դենդրիտային բջիջ)։ Համապատասխան համատեղ խթանումը պետք է առկա լինի անտիգենների հանդիպման ժամանակ, որպեսզի այս գործընթացը տեղի ունենա։ Պատմականորեն ենթադրվում էր, որ հիշողության T բջիջները պատկանում են կա՛մ էֆեկտորային, կա՛մ կենտրոնական հիշողության ենթատիպերին, որոնցից յուրաքանչյուրն ունի բջջի մակերևույթի մարկերների իրենց տարբերակիչ շարքը[20]։ Հետագայում հայտնաբերվեցին հիշողության T բջիջների բազմաթիվ նոր պոպուլյացիաներ, ներառյալ հյուսվածքային ռեզիդենտ հիշողության T (Trm) բջիջները, ցողունային հիշողության TSCM բջիջները և վիրտուալ հիշողության T բջիջները։ Հիշողության բոլոր T բջիջների ենթատիպերի միակ միավորողը այն է, որ դրանք երկարակյաց են և կարող են արագորեն ընդլայնվել մինչև մեծ թվով էֆեկտոր T բջիջներ՝ իրենց հարազատ անտիգենին կրկին ենթարկվելուց հետո։ Այս մեխանիզմով նրանք իմունային համակարգին ապահովում են «հիշողություն» նախկինում հանդիպած պաթոգենների դեմ։ Հիշողության T բջիջները կարող են լինել կամ CD4+ կամ CD8+ և սովորաբար արտահայտում են CD45RO:
Հիշողության T բջիջների ենթատիպեր
- Կենտրոնական հիշողության T բջիջները (TCM բջիջները) արտահայտում են CD45RO, C-C քիմոկինային ընկալիչ 7 (CCR7) և L-սելեկտին (CD62L): Կենտրոնական հիշողության T բջիջները նույնպես ունեն CD44-ի միջինից բարձր արտահայտվածություն։ Այս հիշողության ենթապոպուլյացիան սովորաբար հանդիպում է ավշային հանգույցներում և ծայրամասային շրջանառությունում։
- Էֆեկտորային հիշողության T բջիջները (TEM բջիջներ և TEMRA բջիջներ) արտահայտում են CD45RO, սակայն բացակայում են CCR7-ի և L-սելեկտինի արտահայտումը։ Նրանք նաև ունեն CD44-ի միջինց բարձր արտահայտվածություն։ Այս հիշողության T բջիջները չունեն ավշային հանգույցներ տանող ընկալիչներ և այդպիսով հայտնաբերվում են ծայրամասային շրջանառության մեջ և հյուսվածքներում[21]։ TEMRA-ն նշանակում է տերմինալ տարբերակված էֆեկտորային հիշողության բջիջներ, որոնք վերարտահայտում են CD45RA, որը սովորաբար հայտնաբերվում է նաիվ T բջիջների վրա[22]։
- Հյուսվածքային ռեզիդենտ հիշողության T բջիջները (TRM) զբաղեցնում են հյուսվածքները (մաշկը, թոքերը և այլն) առանց վերաշրջանառության։ Բջջի մակերեսի մեկ մարկեր, որը կապված է TRM-ի հետ, ինտեգրին αeβ7-ն է, որը նաև հայտնի է որպես CD103[23]:
- Վիրտուալ հիշողության T բջիջները (TVM) տարբերվում են հիշողության մյուս ենթաբազմություններից նրանով, որ դրանք չեն առաջանում ուժեղ կլոնային ընդլայնման իրադարձությունից հետո։ Այսպիսով, չնայած այս պոպուլյացիան որպես ամբողջություն առատ է ծայրամասային շրջանառության մեջ, առանձին վիրտուալ հիշողության T բջջային կլոնները հանդիպում են համեմատաբար ցածր հաճախականությամբ։ Տեսություններից մեկն այն է, որ հոմեոստատիկ պրոլիֆերացիան առաջացնում է այս T բջիջների պոպուլյացիան։ Չնայած CD8 վիրտուալ հիշողության T բջիջները առաջինն էին[24], որոնք նկարագրվեցին, այժմ հայտնի է, որ CD4 վիրտուալ հիշողության բջիջները նույնպես գոյություն ունեն[25]։
Ռեգուլյատոր CD4+ T բջիջներ
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Ռեգուլյատոր T բջիջները շատ կարևոր են իմունոլոգիական հանդուրժողականության պահպանման համար։ Նրանց հիմնական դերն է դադարեցնել T բջիջների միջնորդությամբ իմունիտետը իմունային ռեակցիայի ավարտին և ճնշել ավտոռեակտիվ T բջիջները, որոնք խուսափել են տիմուսում բացասական ընտրության գործընթացից։
Նկարագրված են CD4+ Treg բջիջների երկու հիմնական դասեր՝ FOXP3+ Treg բջիջներ և FOXP3− Treg բջիջներ։
Կարգավորող T բջիջները կարող են զարգանալ կամ տիմուսում նորմալ զարգացման ընթացքում, որոնք հայտնի են որպես տիմուսային Treg բջիջներ, կամ կարող են առաջանալ ծայրամասային ճանապարհով և կոչվում են ծայրամասային ածանցյալ Treg բջիջներ։ Այս երկու ենթաբազմությունները նախկինում կոչվում էին համապատասխանաբար «բնականորեն առաջացող» և «հարմարվողական» (կամ «առաջացած»)[26]։ Երկու ենթատիպերը պահանջում են տրանսկրիպցիոն գործոն FOXP3-ի արտահայտությունը, որը կարող է օգտագործվել բջիջները նույնականացնելու համար։ FOXP3 գենի մուտացիաները կարող են կանխել կարգավորիչ T բջիջների զարգացումը` առաջացնելով IPEX մահացու աուտոիմուն հիվանդություն։
T բջիջների մի քանի այլ տեսակներ ունեն ճնշող ակտիվություն, բայց չեն արտահայտում FOXP3-ը։ Դրանք ներառում են Tr1 և Th3 բջիջները, որոնք, ենթադրաբար, առաջանում են իմունային պատասխանի ժամանակ և գործում են ճնշող մոլեկուլներ արտադրելով։ Tr1 բջիջները կապված են IL-10-ի հետ, իսկ Th3 բջիջները կապված են TGF-բետա-ի հետ։ Վերջերս այս ցանկին ավելացվել են Th17 բջիջները[27]։
Բնածին նման T բջիջներ
Բնածին նման T բջիջները կամ ոչ սովորական T բջիջները ներկայացնում են T բջիջների որոշ ենթախմբեր, որոնք տարբեր կերպ են վարվում իմունիտետում։ Նրանք արագ իմունային պատասխաններ են հրահրում, անկախ հիմնական հիստոհամատեղելիության համալիրի (MHC) արտահայտությունից, ի տարբերություն իրենց սովորական գործընկերների (CD4 T օգնական բջիջներ և CD8 ցիտոտոքսիկ T բջիջներ), որոնց աշխատանքը կախված են պեպտիդային անտիգենների ճանաչումից MHC մոլեկուլի համատեքստում։ Ընդհանուր առմամբ, կան ոչ ավանդական T բջիջների երեք մեծ պոպուլյացիաներ՝ NKT բջիջներ, MAIT բջիջներ և գամադելտա T բջիջներ։ Այժմ նրանց ֆունկցիոնալ դերերն արդեն լավ հաստատված են վարակների և քաղցկեղի համատեքստում[28]։ Ավելին, այս T բջիջների ենթախմբերը բացահայտում են բազմաթիվ բուժումներ չարորակ ուռուցքների դեմ, ինչպիսին է, օրինակ, լեյկոզը.[29]:
Բնական քիլլեր T բջիջներ
Բնական քիլլեր T բջիջները (NKT բջիջները. չպետք է շփոթել բնածին իմունային համակարգի բնական քիլլեր բջիջների հետ) կապում են հարմարվողական իմունային համակարգը բնածին իմունային համակարգի հետ։ Ի տարբերություն սովորական T բջիջների, որոնք ճանաչում են պրոտեինային պեպտիդային անտիգենները, որոնք ներկայացված են հիմնական հիստոկոմպլեքսի (MHC) մոլեկուլներով, NKT բջիջները ճանաչում են գլիկոլիպիդային անտիգենները, որոնք ներկայացված են CD1d-ով։ Ակտիվացումից հետո այս բջիջները կարող են կատարել գործառույթներ, որոնք վերագրվում են ինչպես օգնական, այնպես էլ ցիտոտոքսիկ T բջիջներին՝ ցիտոկինի արտադրություն և ցիտոլիտիկ (բջիջ սպանող) մոլեկուլների ազատում։ Նրանք նաև կարողանում են ճանաչել և վերացնել որոշ ուռուցքային բջիջներ և հերպեսի վիրուսներով վարակված բջիջներ[30]։
Ակտիվացում
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]CD4+ T բջիջների ակտիվացումը տեղի է ունենում T-բջջային ընկալիչի և T-բջջի վրա համատեղ խթանող մոլեկուլի (ինչպես CD28 կամ ICOS) միաժամանակյա ներգրավման միջոցով՝ հիմնական հիստոմատատելիության համալիրի (MHCII) պեպտիդով և APC-ի վրա համատեղ խթանող մոլեկուլներով։ Երկուսն էլ անհրաժեշտ են արդյունավետ իմունային պատասխան ստեղծելու համար. համատեղ խթանման բացակայության դեպքում T բջիջների ընկալիչների ազդանշանը միայն հանգեցնում է աներգիայի։ Ազդանշանային ուղիները զուգահեռ խթանող մոլեկուլներին հակարակ սովորաբար ներգրավում են PI3K ուղին, որը առաջանում է PIP3 պլազմային թաղանթում և հավաքագրում է PH տիրույթը, որը պարունակում է PDK1-ի նման ազդանշանային մոլեկուլներ, որոնք էական են PKC-θ-ի և վերջնական IL-2-ի ակտիվացման համար։ CD8+ T բջիջների օպտիմալ արձագանքը հիմնված է CD4+ ազդանշանի վրա[31]։ CD4+ բջիջները օգտակար են նաիվ CD8 T բջիջների սկզբնական անտիգենային ակտիվացման և հիշողության CD8+ T բջիջների պահպանման համար՝ սուր վարակի հետևանքով։ Հետևաբար, CD4+ T բջիջների ակտիվացումը կարող է օգտակար լինել CD8+ T բջիջների գործողության համար[32][33][34]։
T բջիջների ակտիվացումը մոդուլացվում է թթվածնի ռեակտիվ տեսակների կողմից[35]։
Անտիգենային տարբերակում
T բջիջների եզակի առանձնահատկությունն այն է, որ նրանք կարող են տարբերակել մարմնի առողջ և աննորմալ բջիջները (օրինակ՝ վարակված կամ քաղցկեղային)[36]։ Առողջ բջիջները սովորաբար արտահայտում են իրենց բջջի մակերևույթի վրա ինքնուրույն ստացված pMHC-ի մեծ քանակություն, և չնայած T բջիջների անտիգենի ընկալիչը կարող է փոխազդել այս ինքնուրույն pMHC-ի առնվազն մի ենթախմբի հետ, T բջիջը սովորաբար անտեսում է այս առողջ բջիջները։ Այնուամենայնիվ, երբ այս նույն բջիջները պարունակում են պաթոգենից ստացված pMHC նույնիսկ փոքր քանակությամբ, T բջիջները կարող են ակտիվանալ և սկսել իմունային պատասխանները։ T բջիջների՝ առողջ բջիջները անտեսելու, բայց արձագանքելու կարողությունը, երբ այդ նույն բջիջները պարունակում են պաթոգեն (կամ քաղցկեղ) ստացված pMHC, հայտնի է որպես անտիգենային դիսկրիմինացիա։ Այս գործընթացի հիմքում ընկած մոլեկուլային մեխանիզմները հակասական են[37]։
Կլինիկական նշանակություն
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Անբավարարություն
T բջիջների անբավարարության պատճառները ներառում են T բջիջների լիմֆոցիտոպենիան և/կամ առանձին T բջիջների ֆունկցիայի թերությունները։ T բջիջների ֆունկցիայի ամբողջական անբավարարությունը կարող է լինել գենետիկորեն պայմանավորված, ինչպիսիք են ծանր համակցված իմունային անբավարարությունը (SCID), Օմենն համախտանիշը և աճառային հիպոպլազիան[39]։ T բջիջների ֆունկցիայի մասնակի անբավարարության պատճառները ներառում են ձեռքբերովի իմունային անբավարարության համախտանիշ (ՁԻԱՀ) և ժառանգական պայմաններ, ինչպիսիք են Դի-Ջորջի համախտանիշը (DGS), քրոմոսոմային կոտրվածքի համախտանիշները (CBSs) և B բջիջների և T բջիջների համակցված խանգարումները, ինչպիսիք են ատաքսիա-տելանգիեկտազիան (AT)[39]:
Հիմնական պաթոգենները, որոնք մտահոգիչ են T բջիջների անբավարարության դեպքում, ներբջջային պաթոգեններն են, այդ թվում՝ հերպես սիմպլեքս վիրուսը, միկոբակտերիումը և լիստերիան[40]։ Բացի այդ, սնկային վարակները նույնպես ավելի տարածված և ծանր են T բջիջների անբավարարության դեպքում։
Քաղցկեղ
T բջիջների քաղցկեղը կոչվում է T-բջջային լիմֆոմա և ոչ-Հոջկինի լիմֆոմայի տասը դեպքից մեկն է[41]։ T բջջային լիմֆոմայի հիմնական ձևերն են։
- Էքստրանոդալ T բջջային լիմֆոմա
- Մաշկի T բջջային լիմֆոմաներ․ Սեզարի սինդրոմ և Mycosis fungoides
- Անապլաստիկ խոշոր բջջային լիմֆոմա
- Անգիոիմունոբլաստիկ T բջջային լիմֆոմա
Հյուծում
T բջիջների սպառումը վատ սահմանված կամ երկիմաստ տերմին է[42][43] : Դրա սահմանման երեք մոտեցում կա. «Առաջին մոտեցումը հիմնականում սահմանում է որպես սպառված բջիջները, որոնք ներկայացնում են նույն բջջային դիսֆունկցիան (սովորաբար, ակնկալվող էֆեկտորային արձագանքի բացակայությունը)։ Երկրորդ մոտեցումը հիմնականում սահմանում է որպես սպառված բջիջները, որոնք արտադրվում են տվյալ պատճառով (սովորաբար, բայց ոչ պարտադիր։ Ի վերջո, երրորդ մոտեցումը հիմնականում սահմանում է որպես սպառված բջիջները, որոնք ներկայացնում են նույն մոլեկուլային մարկերները (սովորաբար, ծրագրավորված բջջային մահվան սպիտակուց 1 [PD-1]):
Դիսֆունկցիոնալ T բջիջները բնութագրվում են ֆունկցիայի աստիճանական կորստով, տրանսկրիպցիոն պրոֆիլների փոփոխություններով և արգելակող ընկալիչների կայուն արտահայտմամբ։ Սկզբում բջիջները կորցնում են IL-2 և TNFα արտադրելու ունակությունը, ինչին հետևում է բարձր բազմացման կարողության և ցիտոտոքսիկ պոտենցիալի կորուստ, և ի վերջո հանգեցնում է դրանց ջնջմանը։ Սպառված T բջիջները սովորաբար ցույց են տալիս CD43, CD69 և արգելակող ընկալիչների ավելի բարձր մակարդակներ՝ զուգորդված CD62L և CD127 ավելի ցածր արտահայտվածությամբ։ Հյուծվածությունը կարող է զարգանալ քրոնիկ վարակների, սեպսիսի և քաղցկեղի ժամանակ։ Հյուծված T բջիջները պահպանում են իրենց ֆունկցիոնալ հյուծվածությունը նույնիսկ անտիգենի կրկնվող ազդեցությունից հետո։
Ծանոթագրություններ
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]- ↑ անատոմիայի հիմնարար մոդել
- ↑ «5. Hematopoietic Stem Cells». Stem Cell Information. Bethesda, MD: National Institutes of Health, U.S. Department of Health and Human Services. 2001 թ․ հունիսի 17. Արխիվացված է օրիգինալից 2016 թ․ հոկտեմբերի 29-ին. Վերցված է 2021 թ․ դեկտեմբերի 21-ին.
- ↑ Alberts B, Johnson A, Lewis J, Raff M, Roberts K, Walter P (2002). «Helper T Cells and Lymphocyte Activation». Molecular Biology of the Cell (անգլերեն) (4th ed.). Garland Science. էջ 1367. «T cells ... derive their [name] from the organs in which they develop. T cells develop [mature] in the thymus»
- ↑ Luckheeram RV, Zhou R, Verma AD, Xia B (2012). «CD4⁺T cells: differentiation and functions». Clinical & Developmental Immunology. 2012: 925135. doi:10.1155/2012/925135. PMC 3312336. PMID 22474485.
- ↑ Alberts B, Johnson A, Lewis J, Raff M, Roberts K, Walter P (2002). «Helper T Cells and Lymphocyte Activation». Molecular Biology of the Cell (անգլերեն) (4th ed.). Garland Science.
- ↑ Kondo M (December 2016). «One Niche to Rule Both Maintenance and Loss of Stemness in HSCs». Immunity. 45 (6): 1177–1179. doi:10.1016/j.immuni.2016.12.003. PMID 28002722.
- ↑ Osborne LC, Dhanji S, Snow JW, Priatel JJ, Ma MC, Miners MJ, և այլք: (March 2007). «Impaired CD8 T cell memory and CD4 T cell primary responses in IL-7R alpha mutant mice». The Journal of Experimental Medicine. 204 (3): 619–631. doi:10.1084/jem.20061871. PMC 2137912. PMID 17325202.
- ↑ Murphy, Kenneth (2011). Janeway's Immunobiology (8th ed.). Garland Science. էջեր 301–305. ISBN 9780815342434.
- ↑ Ross JO, Melichar HJ, Au-Yeung BB, Herzmark P, Weiss A, Robey EA (June 2014). «Distinct phases in the positive selection of CD8+ T cells distinguished by intrathymic migration and T-cell receptor signaling patterns». Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America. 111 (25): E2550–E2558. Bibcode:2014PNAS..111E2550R. doi:10.1073/pnas.1408482111. PMC 4078834. PMID 24927565.
- ↑ Starr TK, Jameson SC, Hogquist KA (2003 թ․ հունվարի 1). «Positive and negative selection of T cells». Annual Review of Immunology. 21 (1): 139–176. doi:10.1146/annurev.immunol.21.120601.141107. PMID 12414722.
- ↑ Zerrahn J, Held W, Raulet DH (March 1997). «The MHC reactivity of the T cell repertoire prior to positive and negative selection». Cell. 88 (5): 627–636. doi:10.1016/S0092-8674(00)81905-4. PMID 9054502. S2CID 15983629.
- ↑ Hinterberger M, Aichinger M, Prazeres da Costa O, Voehringer D, Hoffmann R, Klein L (June 2010). «Autonomous role of medullary thymic epithelial cells in central CD4(+) T cell tolerance» (PDF). Nature Immunology. 11 (6): 512–519. doi:10.1038/ni.1874. PMID 20431619. S2CID 33154019.
- ↑ Pekalski ML, García AR, Ferreira RC, Rainbow DB, Smyth DJ, Mashar M, Brady J, Savinykh N, Dopico XC, Mahmood S, Duley S, Stevens HE, Walker NM, Cutler AJ, Waldron-Lynch F, Dunger DB, Shannon-Lowe C, Coles AJ, Jones JL, Wallace C, Todd JA, Wicker LS (August 2017). «Neonatal and adult recent thymic emigrants produce IL-8 and express complement receptors CR1 and CR2». JCI Insight. 2 (16). doi:10.1172/jci.insight.93739. PMC 5621870. PMID 28814669.
- ↑ Murphy, Kenneth (2011). Janeway's Immunobiology (8th ed.). Garland Science. էջեր 297. ISBN 9780815342434.
- ↑ Haynes BF, Markert ML, Sempowski GD, Patel DD, Hale LP (2000). «The role of the thymus in immune reconstitution in aging, bone marrow transplantation, and HIV-1 infection». Annu. Rev. Immunol. 18: 529–560. doi:10.1146/annurev.immunol.18.1.529. PMID 10837068.
- ↑ Gutcher I, Becher B (2007). «APC-derived cytokines and T cell polarization in autoimmune inflammation». J. Clin. Invest. 117 (5): 1119–27. doi:10.1172/JCI31720. PMC 1857272. PMID 17476341.
- ↑ Wang W, Sung N, Gilman-Sachs A, Kwak-Kim J (2020 թ․ օգոստոսի 18). «T Helper (Th) Cell Profiles in Pregnancy and Recurrent Pregnancy Losses: Th1/Th2/Th9/Th17/Th22/Tfh Cells». Frontiers in Immunology. 11: 2025. doi:10.3389/fimmu.2020.02025. PMC 7461801. PMID 32973809.
- ↑ 18,0 18,1 Saravia J, Chapman NM, Chi H (July 2019). «Helper T cell differentiation». Cellular & Molecular Immunology. 16 (7): 634–643. doi:10.1038/s41423-019-0220-6. PMC 6804569. PMID 30867582.
- ↑ Jia L, Wu C (2014). «The biology and functions of Th22 cells». Advances in Experimental Medicine and Biology. 841: 209–230. doi:10.1007/978-94-017-9487-9_8. ISBN 978-94-017-9486-2. PMID 25261209.
- ↑ Sallusto F, Lenig D, Förster R, Lipp M, Lanzavecchia A (1999). «Two subsets of memory T lymphocytes with distinct homing potentials and effector functions». Nature. 401 (6754): 708–712. Bibcode:1999Natur.401..708S. doi:10.1038/44385. PMID 10537110. S2CID 4378970.
- ↑ Willinger T, Freeman T, Hasegawa H, McMichael AJ, Callan MF (2005). «Molecular signatures distinguish human central memory from effector memory CD8 T cell subsets» (PDF). Journal of Immunology. 175 (9): 5895–903. doi:10.4049/jimmunol.175.9.5895. PMID 16237082. S2CID 16412760.
- ↑ Koch S, Larbi A, Derhovanessian E, Özcelik D, Naumova E, Pawelec G (2008). «Multiparameter flow cytometric analysis of CD4 and CD8 T cell subsets in young and old people». Immunity & Ageing. 5 (6): 6. doi:10.1186/1742-4933-5-6. PMC 2515281. PMID 18657274.
{{cite journal}}: CS1 սպաս․ չպիտակված ազատ DOI (link) - ↑ Shin H, Iwasaki A (September 2013). «Tissue-resident memory T cells». Immunological Reviews. 255 (1): 165–81. doi:10.1111/imr.12087. PMC 3748618. PMID 23947354.
- ↑ Lee YJ, Jameson SC, Hogquist KA (2011). «Alternative memory in the CD8 T cell lineage». Trends in Immunology. 32 (2): 50–56. doi:10.1016/j.it.2010.12.004. PMC 3039080. PMID 21288770.
- ↑ Marusina AI, Ono Y, Merleev AA, Shimoda M, Ogawa H, Wang EA, Kondo K, Olney L, Luxardi G, Miyamura Y, Yilma TD, Villalobos IB, Bergstrom JW, Kronenberg DG, Soulika AM, Adamopoulos IE, Maverakis E (2017). «CD4+ virtual memory: Antigen-inexperienced T cells reside in the naïve, regulatory, and memory T cell compartments at similar frequencies, implications for autoimmunity». Journal of Autoimmunity. 77: 76–88. doi:10.1016/j.jaut.2016.11.001. PMC 6066671. PMID 27894837.
- ↑ Abbas AK, Benoist C, Bluestone JA, Campbell DJ, Ghosh S, Hori S, Jiang S, Kuchroo VK, Mathis D, Roncarolo MG, Rudensky A, Sakaguchi S, Shevach EM, Vignali DA, Ziegler SF (2013). «Regulatory T cells: recommendations to simplify the nomenclature». Nat. Immunol. 14 (4): 307–8. doi:10.1038/ni.2554. PMID 23507634. S2CID 11294516.
- ↑ Singh B, Schwartz JA, Sandrock C, Bellemore SM, Nikoopour E (2013). «Modulation of autoimmune diseases by interleukin (IL)-17 producing regulatory T helper (Th17) cells». Indian J. Med. Res. 138 (5): 591–4. PMC 3928692. PMID 24434314.
- ↑ Godfrey DI, Uldrich AP, McCluskey J, Rossjohn J, Moody DB (November 2015). «The burgeoning family of unconventional T cells». Nature Immunology. 16 (11): 1114–1123. doi:10.1038/ni.3298. PMID 26482978. S2CID 30992456.
- ↑ de Araújo ND, Gama FM, de Souza Barros M, Ribeiro TL, Alves FS, Xabregas LA, և այլք: (2021). «Translating Unconventional T Cells and Their Roles in Leukemia Antitumor Immunity». Journal of Immunology Research. 2021: 6633824. doi:10.1155/2021/6633824. PMC 7808823. PMID 33506055.
- ↑ Mallevaey T, Fontaine J, Breuilh L, Paget C, Castro-Keller A, Vendeville C, Capron M, Leite-de-Moraes M, Trottein F, Faveeuw C (May 2007). «Invariant and noninvariant natural killer T cells exert opposite regulatory functions on the immune response during murine schistosomiasis». Infection and Immunity. 75 (5): 2171–80. doi:10.1128/IAI.01178-06. PMC 1865739. PMID 17353286.
- ↑ Williams MA, Bevan MJ (2007 թ․ հունվարի 1). «Effector and memory CTL differentiation». Annual Review of Immunology. 25 (1): 171–92. doi:10.1146/annurev.immunol.25.022106.141548. PMID 17129182.
- ↑ Janssen EM, Lemmens EE, Wolfe T, Christen U, von Herrath MG, Schoenberger SP (February 2003). «CD4+ T cells are required for secondary expansion and memory in CD8+ T lymphocytes». Nature. 421 (6925): 852–6. Bibcode:2003Natur.421..852J. doi:10.1038/nature01441. PMID 12594515. S2CID 574770.
- ↑ Shedlock DJ, Shen H (April 2003). «Requirement for CD4 T cell help in generating functional CD8 T cell memory». Science. 300 (5617): 337–9. Bibcode:2003Sci...300..337S. doi:10.1126/science.1082305. PMID 12690201. S2CID 38040377.
- ↑ Sun JC, Williams MA, Bevan MJ (September 2004). «CD4+ T cells are required for the maintenance, not programming, of memory CD8+ T cells after acute infection». Nature Immunology. 5 (9): 927–33. doi:10.1038/ni1105. PMC 2776074. PMID 15300249.
- ↑ Belikov AV, Schraven B, Simeoni L (October 2015). «T cells and reactive oxygen species». Journal of Biomedical Science. 22: 85. doi:10.1186/s12929-015-0194-3. PMC 4608155. PMID 26471060.
{{cite journal}}: CS1 սպաս․ չպիտակված ազատ DOI (link) - ↑ Feinerman O, Germain RN, Altan-Bonnet G (2008). «Quantitative challenges in understanding ligand discrimination by alphabeta T cells». Mol. Immunol. 45 (3): 619–31. doi:10.1016/j.molimm.2007.03.028. PMC 2131735. PMID 17825415.
- ↑ Dushek O, van der Merwe PA (2014). «An induced rebinding model of antigen discrimination». Trends Immunol. 35 (4): 153–8. doi:10.1016/j.it.2014.02.002. PMC 3989030. PMID 24636916.
- ↑ The NIAID resource booklet "Understanding the Immune System (pdf)".
- ↑ 39,0 39,1 Disorders 888372, բաժին T-Cell Disorders(անգլ.) EMedicine կայքում
- ↑ Jones J, Bannister BA, Gillespie SH, eds. (2006). Infection: Microbiology and Management. Wiley-Blackwell. էջ 435. ISBN 978-1-4051-2665-6.
- ↑ «The Lymphomas» (PDF). The Leukemia & Lymphoma Society. May 2006. էջ 2. Վերցված է 2008 թ․ ապրիլի 7-ին.
- ↑ Kaminski H, Lemoine M, Pradeu T (September 2021). «Immunological exhaustion: How to make a disparate concept operational?». PLOS Pathogens. 17 (9): e1009892. doi:10.1371/journal.ppat.1009892. PMC 8460019. PMID 34555119.
{{cite journal}}: CS1 սպաս․ չպիտակված ազատ DOI (link) - ↑ Blank CU, Haining WN, Held W, Hogan PG, Kallies A, Lugli E, և այլք: (November 2019). «Defining 'T cell exhaustion'». Nature Reviews. Immunology. 19 (11): 665–674. doi:10.1038/s41577-019-0221-9. PMC 7286441. PMID 31570879.