Philologia

Aristarchus Samothracenus - Particula picturae Apotheosis Homeri ab Ioanne Augusto Dominico Ingres anno 1827 factae

Philologia est interpretatio litterarum et studium orationis contextae. Qui philologiae operam dat, philologus dicitur. Philologi est orationis vel eorum, ex quibus oratio contexta est, verborum sensum et significationem explicare et interpretari. Oratio contexta hodie textus dicitur. Textus, quibus philologi student, plerumque formam scriptam habent.

De philologia definienda

Quae supra dicta sunt definitionem recentiorem philologiae referunt. Constat philologiam compositam esse ex verbis q.s. philos (φίλος) 'amicus' et logos (λόγος), quod complures sensus et significationes habet. Itaque logos, cum etymologice a radice Indoeuropaea leg- 'legere, colligere; (col)loqui' deductum sit, initio 'sermonem' et 'dissertationem' significavit. Quae significatio apud Platonem viget, qui in Legibus (641e) Athenas "urbem philologam et polylogam" ('sermones amantem et multiloquam') describit; et Socratem in Phaedro (236e) facit se "virum philologum" ('sermones amantem') agnoscentem. Sed constat sermonem illum saepissime 'argumentationem' sive 'disputationem' esse; itaque Socrates in Platonis Theaeteto (161a) Theodorum, collocutorem suum, "philologum" (= argumentandi studiosum) appellat, quippe qui Socratem saccum argumentis plenum habeat. A philologo deducta est philologia, qui terminus apud Platonem 'studium disputandi et argumentandi' significat, sicut in Theaeteto (146a) Socrates Theaeteto "Egone philologia" inquit "rusticum me praesto cupiens nos in disputationem inducere?"

Sed logos non solum sermonem doctum sed etiam litteras aliasque res ad institutionem oratoriam utiles significat. Itaque constat philologiam ad studium litterarum pertinere, sicut philologus apud Aristotelem, qui in Rhetorica (1398b15) dicit Lacedaemonios, quamvis litteris haudquaquam faverent (ἥκιστα φιλόλογοι ὄντες), Chilonem, hominem litteratum, fecisse ephorum. Eodem sensu philologia apud Isocratem rhetorem valet, cum in Oratione XV (296) dicit: "philologiam ('litterarum studium') putant magnopere institutioni oratoriae prodesse." Item Cicero filius ad Tironem (in Fam. 16.21.4): "non est enim seiunctus iocus a philologia et cottidiana συζητήσει", i.e., a studio litterarum et inquisitione communi.

Eratosthenes fuit, qui primus philologum se appellaret, cum quam plurimis in rebus versatus esset. Etenim constat philologum apud Romanos eodem fere sensu dictum esse atque hominem doctum, sicut Cicero de personis Academicorum priorum: "Homines nobiles illi quidem sed nullo modo philologi" (Att. 13.12.3). Sed ante omnia philologus erat, qui litterarum studio operam dabat, sicut Cicero ad Quintum fratrem dixit: "nos enim ita philologi sumus ut vel cum fabris habitare possimus" (Qfrat. 2.9.3), id est, quamquam libris helluor, nihil est, cur vulgarem hominum consuetudinem defugiam. Apud antiquos philologus (sensu hodierno) potius grammaticus (γραμματικός) aut criticus (κριτικός) dicebatur.

Primordia philologiae

Philologia ad linguam Homericam explanandam nata est. - Finis primi et initium secundi carminis Iliadis (Folium 24 recto codicis Marciani Graeci Z.454; saec. X.)

Initio philologia actione ipsa inhaesit. Carminum cantor vel rhapsodus poësin suam poësi sua explanavit. Interpretatio allegorica figurarum mythologicarum ab Homero profecta est. Qui enim preces quasi puellae supplices (Litae) noxas hominum quasi ab animo obcaecato (Ate (Mythologia)) factas corrigentes inducuntur. Apud Homerum etiam interpretationum etymologicarum abundantia invenitur, sicut "Odysseus (Ὀδυσσεὺς) ab odioso (ὀδυσσαμένῳ)".

Homerus alioqui magnam ubique gratiam collegit, ut ex Homeridarum aliorumque Homeristarum industria apparet. Praeterea carmina Homero adscripta in scholis docebantur, et verba difficilia (sicut hapax legomena) a commentatoribus vel scholiastis explanabantur. Erant deorum Homericorum detrectatores, sicut Xenophanes, cui Theagenes per allegoriam responsionem paravit. Postea praesertim Stoici explanationibus allegoricis favebant. Multae denique allegoriae Homericae ad nos pervenerunt in Quaestionibus Homericis, quo libro Heraclitus quidam saeculo primo p.C.n. deos Homericos defendit. Theagenes fuit, qui primus de vita et temporibus Homeri scripsit. Hecataeus Milesius contra Xenophanem aequalem suum auctoritate Homeri aliorumque poëtarum approbata non mythos ipsos reprehendit, verum veritatem historicam a phantasia purgare voluit. Itaque in Genealogiis mythos et mores Graecorum diserte exposuit vitatis fabulis epicis.

Inde a quinto saeculo a.C.n. studia litterarum Athenis vigebant, quamquam studia philologica (sensu hodierno) nondum exercebantur. In Graecia archaica textus scripti praecipue ad recitandum adhibebantur. Quae cum ita sint, nescimus, commentarii utrum conservandi an solum recitandi causa litteris mandati sint. Sed in scholis sophistarum magna adpetitio erat scriptorum a poëtis veteribus exaratorum, quae ad oratoriam aut paedagogicam institutionem utiles sint. Etiam mercatura librorum, postquam nata est, primas paravit bibliothecas privatas, inter quas bibliothecae Euripidea et Peripatetica erant. Quamvis neque Aristoteles neque alii Peripatetici imprimis studio litterarum accensi essent, tamen existimanda poësi primordia philologiae Alexandrinae aperuerunt. Quae cum ita sint, nihil obstare videtur, quin Aristoteles, quippe qui etiam quaestiones Homericas in Poëtica tractaret, "primus philologus" appellari possit.

Philologia Alexandrina

Vita cotidiana musei Alexandrini ab artifice O. von Corven (saec. XIX) descripta

Philologia systematica Alexandriae ab anno circiter 285 ad 145 a.C.n. factitata philologia Alexandrina appellatur. Sed Antimachus Colophonius (fl. circa annum 400 a.C.n.) et Philetas Cous (c. 340–285 a.C.n.) a philologis Alexandrinis saepe adferuntur et vulgo tamquam praecessores Alexandrinorum habentur. Antimachus carmen epicum Thebaidem et elegos Lydae dicatos scripsit, quae opera ab Alexandrinis magni habebantur. Etiam de vita Homeri scripsit. Philetas autem, in quo Strabo poëtam ac criticum (= philologum) agnovit, praeceptor fuit Zenodoti, qui primus bibliothecae Alexandrinae praefuit.

Philologia, quae Alexandria vigente per 140 fere annos floruit, nata est, quod Ptolemaeorum intererat integro consummatoque corpore litterarum Graecarum ostendere praestantiam cultus atque humanitatis Graecae. Inde orta sunt munera primaria philologorum: primo permulta scripta, quae sine ulla spectatione collecta erant, falsis ac corruptis locis abundabant; cum manu exscripta essent, aegre legi poterant; praesertim quae veteribus notis Atticis (ἀρχαία σημασία) scripta erant, erroribus scatebant. Plurimum Callimachus operam dedit, ut vera a falsis distingueret: in Pinacibus enim 120 libros enumeravit, quorum titulos suo iudicio correxit, origines et fontes perscrutatus est, aetatemque indagavit.

Principia et rationes

Duo principia rationalia philologiae Alexandrinae ex hypomnematis in marginibus codicum mediaevalium sine nomine sparsis colligi possunt.

• Homerum Homero explanari oportet: Totum corpus auctoris consulendum est, ut verba rara aut alioqui difficilia explanentur. Praeterea hapax legomena et licentia poëtica (ποιητικὴ ἄδεια) interdum admittebantur.
• Indecorum (ἀπρεπές) in genuino a falso distinguendo adiuvat: Quae notio ab Aristotele profecta esse videtur. Indicio indecori est imprimis narrativi tenoris debilitas.

Philologi Alexandrini artificium notarum criticarum composuerunt, quarum ope textus definitivi construi ac res a philologis observatae examinari possent. Inventio obeli a Zenodoto repeti potest, qui primus diorthotes (διορθοτής 'corrector') sive editor criticus carminum Homericorum habetur. Quod vero notarum artificium apud Aristophanem Byzantium magnopere provectum videmus, qui ad textum Homericum critice iudicandum asteriscum (⁜), sigma (C), antisigma (Ↄ) et ceraunium (T) addidit. Praeterea interpuncta verborum atque artificium accentuum notandorum excogitavit. Quibus muneribus Aristarchus Samothracenus ultimam limam dedit, qui commentarios vel hypomnemata scripsit rationesque emendationum explicavit.

Finis philologiae Alexandrinae

Philologi Alexandrini praecipue interpretationi poëtarum (ἑρμηνεία τῶν ποιητῶν) operam dederunt. Cum studia ad linguam pertinentia imprimis ad textuum iudicium censuramque adhiberentur, consummatio theoretica rerum a philologis Alexandrinis gestarum admodum tarde, et quidem inflatu Stoicorum, facta est. Notissima est ars grammatica (τέχνη γραμματική) Dionysio Thraci, discipulo Aristarchi, adscripta, in qua grammaticam esse scientiam in experientia ex auctorum dictis collecta positam (q.e. ἐμπειρία) indicatur. Sex artes a Dionyso tractatae — recitatio, troporum poëticorum explanatio, rerum antiquarum et verborum obsoletorum explicatio, etymologia, analogia, iudicium et censura carminum (κρίσις ποιημάτων) — bono indicio sunt artificii ex philologia Alexandrina nati.

Consecutio

Ut apud Graecos, etiam apud Romanos philologia adiutrix exstitit in intellegendo scripta, quae ad educandos homines administrandamque rem publicam utilia putabantur. Praesertim lingua archaica duodecim tabularum commentarios genuit. Sexti Aelii liber qui inscribitur tripertita, itemque Marci Iunii commentarii iuris prudentiae Anteiustinianae, et philologas et legales explanationes continuerunt. Etiam alia scripta textus tractantia in methodo Alexandrinorum posita sunt. Naevii bellum Punicum a Gaio Octavio Lampadione in septem libros divisum esse videtur. Sed gravissimus explanator Latinae archaicae fuit Aelius Stilo, praeceptor Varronis. Ex Anecdoto Parisino comperimur Aelium primum notis Aristarcheis usum esse ad textus poëtarum Latinorum emendandos. Etiam Servius Clodius, Aelii gener, litteris studuit et rationem excogitavit, qua genuinos Plauti versus a falsis distingueret. Index 21 genuinarum Plauti fabularum culmen fuit huiusmodi studiorum.

Exeunte primo saeculo a.C.n. iam vix quisquam duodecim tabulas in schola edidicit. Novi auctores veteribus praeferebantur, sicut Vergilius Ennio, Cicero Catoni. Erant, qui commentarios in Vergilium et Ciceronem scriberent, inter quos Gaius Iulius Hyginus Augusti libertus, Quintus Asconius Pedianus homo litteratus et grammaticus, Lucius Annaeus Cornutus philosophus Stoicus, Marcus Valerius Probus grammaticus.

Saeculo secundo Auli Gellii Noctes Atticae documento sunt obsoletae dicendi rationis, quae tum lectoribus in gratia erat. Quod opus etiam, quo modo corruptelae in textus irrepere possint, exhibet. De secundi saeculi philologiae proprietate parum comperimus, nam Terentii Scauri commentarii in Plautum, Vergilium et Horatium, Velii Longi adnotationes in Aeneidem, Flavii Capri studia ad Latinam archaicam pertinentia exiguis tantum fragmentis ad nos permanserunt. Aemilius Asper commentarios in Vergilium, Terentium et Sallustium scripsit. Ex nonnullis fragmentis commentarii Vergiliani patet Asperum bono iudicio usum esse.

Studia philologica ad auctores antiquos pertinentia et verborum indices et artes grammaticas (quae Graece γραμματικαὶ τέχναι appellabantur) ad usum lectorum genuerunt. Inter grammaticos excellebat Apollonius Dycolus, qui exempla non solum ex usu auctorum sed etiam ex intuitione sua collegit. Saeculo tertio Atticisticum dicendi genus litteras Graecas pervasit, quo factum est, ut opus esset lexicis compositis ad usum auctorum obsoletae dicendi rationi faventium. Nihilo minus, ex scriptis Heliodori et Hephaestionis ad rem metricam pertinentibus apparet etiam translaticia litterarum studia processum fecisse.

Martianus Capella, scriptor antiquitatis posterioris, de nuptiis Philologiae et Mercurii allegoriam composuit ex novem libris constantem. Quae narratio postea in litteris mediaevalibus, sicut apud Galfridum Chaucer et Iohannem Lydgate, revixit.

Nexus interni

• Artes humaniores
• Critica litterarum
• Epigraphia
• Willard Richardson Espy
• Linguistica
• Linguistica historica
• Litterae antiquae
• Palaeographia
• Res classicae
• Societas Philologica
• Synopsis Universae Philologiae

Bibliographia

• Bonner,S. F. (1960) "Anecdoton Parisinum." Hermes 88: 354–60.
• Dickey, Eleanor (2007) Ancient Greek Scholarship: A Guide to Finding, Reading, and Understanding Scholia, Commentaries, Lexica, and Grammatical Treatises From Their Beginnings to the Byzantine Period. Oxoniae: Oxford University Press.
• Dihle, Albrecht (1998) "Eratosthenes und andere Philologen." Mousopolos Stephanos. Festschrift für H. Gôrgemanns (ed. M. Baumbach et alii ), 86-93. Heidelbergae.
• Itkonen, Esa (1991) Universal History of Linguistics: India, China, Arabia, Europe. Amstelodami: Benjamins.
• Jocelyn, H.D. (1985) "The Annotations of M. Valerius Probus." Classical Quarterly 79: 149–61 & 466–74.
• Lehrs, Karl (1833) De Aristarchi studiis Homericis. Regimontii Prussorum: Borntraeger.
• Most, G.W. (1993) "Die früheste erhaltene griechische Dichterallegorese." Rheinisches Museum 136: 209–12.
• Pfeiffer, R. (1968) History of Classical Scholarship. From the Beginnings to the End of the Hellenistic Age. Oxoniae: Clarendon Press.
• Rankov, Boris (1987) M.Iunius Congus the Gracchan. Homo Viator: Classical Essays for John Bramble (ed. Michael Whitby, Philip R. Hardie, Mary Whitby), 89–94. Bristol Classical Press: Bedminster & Bolchazy-Carducci Publishers: Oak Park.
• Reynolds, L.D. & Wilson, N.G. (1991) Scribes and Scholars. A Guide to the Transmission of Greek and Latin Literature.³ Oxoniae: Clarendon Press.
• Sandys, Sir John Edwin (1915) A Short History of Classical Scholarship. Cantabrigiae: University Press.
• Thomsin, Alfred (1952). Étude sur le commentaire virgilien d'Aemilius Asper. Bibliothèque de la Faculté de philosophie et lettres de l'Université de Liège.
• von Wilamowitz-Moellendorff, Ulrich (1998) Geschichte der Philologie. Editio 1921 reimpressa. Stutgardiae & Lipsiae: Teubner
• Wilson, N.G. (1997) "Geschichte der griechischen Philologie: Griechische Philologie im Altertum." In Einleitung in die griechische Philologie, ed. H.-G. Nesselrath, 87–103. Stutgardiae & Lipsiae: Teubner.
• Wisse, Jakob (2001) "Greeks, Romans, and the Rise of Atticism." Greek Literature in the Roman Period and in Late Antiquity Greek Literature (ed. Gregory Nagy), 65–82. Londinii: Routledge.
• Zetzel, James E. G. (1981) Latin Textual Criticism in Antiquity. Novi Eboraci: Arno Press.