Valkebergs
Dit artikel is gesjreve (of begós) in 't Valkebergs. Laes hie wie v'r mit de versjillende saorte Limburgs ómgaon.
't Valkebergs (oetsjpraok: Vallekebergs) ies 'n Limburgs dialek dat gesjproke weurt in Valkeberg. Bie 't Valkebergs were ouch de dialekte van Berg (Valkeberg), Suub, Vilt, Houtem, Brokem, Sjin, Walem, Hölsberg en Arensgenhout gerekend. Me deilt 't in bie de Oas-Limburgse (in sómmige indeilinge ouch waal de Centraal-Limburgse) dialekte (zuug wiejer: Limburgse dialekte). Ander dialekte binne dezelfde taalgrens of isoglos, (dus mèt 'n geliekende oetsjpraok) zint 't Gelaens, Pöts, Sjömmerts en Baeks.
De typisch Limburgse klanke zint: de ao in 
loester: maon; de ó in loester: kómp), de è in loester: (hègk) (vergeliek 't mèt de Nederlandse en Limburgse i in loester: i (rink), de ae in loester: (zaeg), de ö in loester: (vösj), de äö in loester: (sjäöp).
en de speciaal Valkebergse klanke: de oa in loester: (doas), de iè in loester: (kiès), de uè in loester: (kuèl)
Algemein kènmerke
bewirkiech/ich - make - doe / diech (dich) - boum - hónd - sjlang - sjaop - rech< > (oetlèk).
Valkeberg liek ten zuje van de Uerdinger Linie en ten oaste van de Panninger Linie.
Leesplenkske of laesplenkske
bewirk
Zoawaal de oes bekènde Nederlandse klanke: a (tas), aa (daak), o (loch), oo (book), oe (hoes, loetsj), i (rink), ie (piel), e (flesj), ee (weeg), ei (zeip, Lei), u (un), uu (kruus, buul), eu (beursj, meule), ui (tuit) es de miè algemein Limburgse klanke:(mèt geluid) maon; ó (kómp), è (hègk), ae (zaeg), ö (vösj), äö (sjäöp), gk (hègke) en sj (flesj, beursj, vösj). (De zj (zjwaegel, zjwumme) óntbriek.) en de typerend Valkebergse klanke (mèt geluid!:: oa (doas), iè (kiès), uè (kuèl) sjtoon allenei op 't Valkebergs laesplenkske mèt veurbeelde weergegeve.
In 2008 kaom 't Sjins laesplenksjke op de mert, mèt es basis de weurd en teikeninge van 't Valkebergs. In 2011 gebeurde 't zelfde in Houtem mèt 't Houtems laesplenkske.
Volges de Veldeke-sjpelling weurt sjleiptoan ten opzichte van sjtoattoan neet mèt extra lèttersj en/of mèt diacritische teikes gesjpeld. Veurbeelde, op 't plenkske, sjtoattoan-sjleiptoan, van dezelfde klank zint: (ou) oug (kort) en knoup (lank); (oe) loetsj (kort) en hoes (lank); (uu) buul (kort) en kruus (lank); (eu) beursj-meule; (ei) Lei-zeip.
't Weurdsje kies weurt boete Valkeberg-centrum es kis oetgesjproke en gesjreve.
Veural de twièklanke: oa, iè en uè zint markant in 't Valkebergs en umsjtreke. Miè nao 't weste (in Meersje en umsjtreke) zègke ze tege doas: dwas en nao 't oaste (o.m. in Nut) doeës; bie kiès weurt dat kjes in Meersje en kieës in Nut en in plaats van kuèl zègke ze in Meersje kwel en in Nut kuuël. De Nutse realisaties zint trouwens in 't groatste deil van Limburg gebrukelik.
Valkebergs en umsjtreke
bewirk't Valkebergs vèlt oetein in twiè (versies) van zien dialek, informeel waal boete de paorts en binne de poorts geneump. 't Boete de paorts haet ao veur oo (paort - poort), ae veur ee (paerd - peerd), i veur ie (ich - iech), u veur uu (luppe - luuppe). Dat boete de paorts besjleit 'n groater gebeed es Valkeberg zelf en ies ouch van toepassing op 't dialek wat ze in Vilt, Berg. Sub, Brokem, Geulem en Houtem kalle. 't Dialek van dees dörper versjilt neet ech hièl väöl vanein. Ouch 't plat van Sjin op Geul, 't Sjins en van Hölsberg 't Hölsbergs, liekent op 't Valkebergs, meh dit is al get oasteliker van karakter, zoawie ónder miè dudelik weurt oet 't veurkómme van d'r veur 't mannelik inkelvoud, 't laote valle van de s bie bv maed(s)je, paed(s)je, leed(s)je en r-deletie bie weurd die eindige op d, s en t (woorsj-woosj; bruèdsje-bruèdje; andersjum-angesjóm; heiversj-heivesj)
De taal, die gesjproke weurt in de dörper, gehuchte en hun buurtsjappe rónd 't sjtedsje (centrum) Valkeberg, dus: op Vild, op Sub, op Berg, in Brokem, in Houtem, in Geulem en Hölsberg liekent hièl väöl op 't Boete de Paorts. Mèt dit versjil: in die gehuchte gebruke ze in plaats van de opvallende ie, oe, oo en uu van 't Valkebergs, 'n i, ó, en de u. Veurbeelde (Valkebergs-umsjtreke): kies-kis; versjriekelik-versjrikkelik, iech-ich, diech-dich, miech-mich, ziech-zich, ziete-zitte, bies-bis, diet-dit, sjplietsing-sjplitsing, geziech-gezich, sjriek-sjrik, ies-is, nieks-niks, miedig-middig, wiesele-wissele enz. sjtoep/sjtuupke-sjtóp/sjtupke; poep/puupke-póp/pupke, knoep/knuupke-knóp/knupke, bloom/bleumke-blóm/blumke, óndersjte-undersjte; luup-lup (lip); zuuster-zuster, puzel-puzzel, truuk-truk, ruupsj-rupsj, Suub-Sub.
Zestièn kènmerke van väöl Limburgse dialekte, hie mèt Valkebergse veurbeelde:
bewirk| Nr | Kènmerk | Veurbeeld | ||||||||||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| 1 | groate variatie aan klinkersj | neve de Nederlandse klinkersj ( a, aa, o, oo, u, uu, i, e, ee) haet 't Valkebergs
oa (sjoan, sjoal); iè (kiès, twiè); ao (maon); uè (kuèl, duèske); äö (sjäöp) mètklinkersj: sj (sjaop, flesj); zj (zjwumme, zjwaasj); gk (zègke, hègke) | ||||||||||||||||||||
| 2 | de oppositie sjleiptoan - sjtoattoan |
| ||||||||||||||||||||
| 3 | de 'zachte g' (die weurt ouch in Vlaanderen en Brabant gebruuk) | |||||||||||||||||||||
| 4 | de zachte sjtumhöbbende k of plof-g , weurt allein gesjpeld tösje twiè klinkersj. | huèrs te in zakdook, bakboter, in de vervoginge van werkweurd: o.a. maakde, bakde, kookde; in mv van o.a. brök, hèk,rök: brögke, hègke, rögke en in o.a. de ww. en znw. sjogkele, sjogkel, wagkele, bigkel. | ||||||||||||||||||||
| 5 | t-deletie en n-deletie | nacht> nach, nachte; zach, zachter; leech> leechte
zeven> zeve; dromen> druime, druimentaere; lachen, lache, lachentaere | ||||||||||||||||||||
| 6 | drie woordgesjlachte en de biebehuèrende adjectieve | mannelijk: de fiets (eine fiets; miene fiets; dae fiets, dae hoage fiets) (opm. In Sjin zègke ze d'r fiets.) vrouwelijk: de taofel (ein taofel; mien taofel; dien taofel, die hoag taofel, die kleurige taofel) | ||||||||||||||||||||
| 7 | umlaut en ablaut bie bep. werkweurd, mièvoudsvörming, verkleinweurd, vervoginge (sjterke wèrkweurd) en aafleidinge. (>=weurt)a>e; aa>ae; ao>äö; ó>u; o>ö; oo>eu; oa>uè; ou>eu. | sjaop: sjäöp, sjäöpke; pot: pöt, pötteke, appel-eppelke, book-beuk, beukske, bakke-bekker, sjlachte-sjlechter, Holland-Hollender, mach-mechtig
loup-löps-löpt-loupe; gaef-geufs, geuf, gaeve; | ||||||||||||||||||||
| 8 | assimilatie | regressieve p>b ; t>d
sjtoep(b)aaf; sjtraot(d)op; hae wachde (hij wachtte); zie sjtopde (stopte); sjtaakde (sjtaakte); plaatsde (plaatste); kookde (kookte)enz. progressieve d>t op te (de) mert; geis te (doe) | ||||||||||||||||||||
| 9 | wederkièrend veurnaamwoord en werkwoord | Wils doe miech dat hole; höbs doe miech (mich) de taofel gedèk?; Zie höbbe ziech getroffe. Dae kalt ziech get bie-ein. Doe höbs diech wir väöl gepak! Wat haet ziech hie veurgedoon? Woa höbs doe diech dat gegolle? Ze höbbe ziech de kloemele bie-ein gesjmete. Die höbbe ziech gebeld. Dae haet ziech get gepak! Hie weurt ziech get gesjreve! Die waeg loupe ziech hie oetrein... | ||||||||||||||||||||
| 10 | 't gebruuk van 't hölpwèrkwoord doon | Deis doe dat effe oprume. Daot deer de deure sjlete? | ||||||||||||||||||||
| 11 | verandering van de sch in sj | school- sjoal; schaats- sjaats; schat- sjat | ||||||||||||||||||||
| 12 | s aan 't begin en ing van weurd weurt sj | straat- sjtraot; stro- sjtruè; slapen- sjlaope; smeren-sjmere; stoten- sjtoate; snaren- sjnaore fles-flesj; bos-bösj; was-wesj; | ||||||||||||||||||||
| 13 | 't Gebruuk van de weurd iech (ich), miech (mich) diech (dich) en ouch. | (Nederlands: ik, mij, jij/jou, ook) | ||||||||||||||||||||
| 14 | 't gerundum op -entaere of -taere (allein in Zuud-Limburg) | Dit ies 'n zelfsjtendige verboge vorm van de onbepaalde wies van 'n wèrkwoord, dat 'n 'handeling' aangeuf. Loupentaere, varentaere, kiekentaere, zingentaere, fietsentaere, roukentaere, sjpelentaere. | ||||||||||||||||||||
| 15 | congruerende voegweurd en betrekkelike veurnaamweurd in de 2e persoon inkelv. en belaefheidsvorm. veurb.: Dats doe dat gezeen höbs. Oft geer maogt kómme, hingk aaf van d'n daag. Waes doe gezeen höbs. | |||||||||||||||||||||
| 16 | Vervoeginge sjterke, reigelmaotige en ónreigelmaotige werkweurd. |
Historie
bewirk- In 1928 maakde Theodoor Dorren 'n woordelies van 't Vallekebergs.
- In 1967 woort de Veldeke-krink Valkeberg opgeriech.
- De Sjtiechting Vallekebergse Dieksjenaer haet in november 2012 de Vallekebergsen Dieksjenaer oetgegeve, 'n woordebook dat zaowaal Valkebergse weurd nao 't Nederlands verklaort es andersjum 't Nederlands nao 't Valkebergs. Veur 't online woordebook, zuug onder 't köpke "extern links".
- In december 2013 publiceerde de Veldeke-krink-Valkeberg 't beukske Valkebergs, mèt 'n besjrieving van 't Valkebergs binne de Limburgse sjtreektaal. ’n Twiètalig (Valkebergs-Nederlands) beukske, woa-in neve ’t centraal-Valkebergs ouch de klein versjille mèt ‘t Suubs, Bergs, Houtems, Sjins en Hölsbergs aan de orde kómme. Inhoud: de 20 kènmerke woa-in ’t Valkebergs aafwiek van de sjtandaardtaal; de sjpellingsoetgangspunte; Limburgstalig idioom; typische Valkebergse veur- en achtername, de drie leesplenkskes, kingerversjkes, de platte dörps- en buurtname en Valkebergse literatuur.
Dialekliteratuur
bewirk- 't Ouds bekènde sjtök, dat in 't Valkebergs (sjpreek oet: Vallekeberregs) gesjreve ies, sjteit in 'n beukske oet 1886 mèt de titel Langs de Geul. 't Beukske ies gesjreve door J. Hobbel oet Rotterdam en 't besjrief de umgeving van Valkeberg. 't Sjtökske in 't plat hèt De Sjtumbös. 't Ies neet zeker of Hobbel dat zelf gesjreve haet.
- Beuk
- Woordenlijst uit het Valkenburgsch plat door Theodoor Dorren in 1928, De ièrsjte drök versjeen in de jaorgeng 1917 en 1918 van de Publications de la Société historique et archéologique dans le Limbourg. Heroetgaaf in 1994.
- Rierank, bloomlezing proza en poëzie, oetgegeve in 1992 door Veldeke-krink-Valkeberg
- Wat de boer neet kint, gezèkdes en oetdrökkinge, verklaoring in 't Nederlands door Henk Thewissen in 2004.
- Limburgs etymologisch woordenboek, verklaoringe in 't Nederlands, door Henk Thewissen, in 2005
- Diverse verhaole en gediechte in de bloomlezing Mosalect van Veldeke-Limburg in 1975
- De Vallekebergsen Dieksjenaer 2012, door de sjtiechting SVD.
- Valkebergs, 'n (twiètalige) besjrieving van 't Valkebergs dialek, door Els Diederen oetgegeve door Veldeke-krink-Valkeberg in 2013
- Periodieke blaar, die gans in 't Valkebergs oetgegeve weure of zin:
- Oos Heim, maondelikse dialekpagina in 't weekblaad 't Gezètsje. (Van ca. 1970-1980)
- De Mirliton, jaorliks carnavalsmagazine
- 't Maske, jaorliks carnavalsgezètsje
- Veldeke-Valkeberg-jaorbeukske, jaorliks van 2000-2004, door Veldeke-Valkeberg
- "Sjtökskes Plat", verzamelde, wekelikse columns van 2005 t/m 2007 door Els Diederen, oetgegeve door Veldeke-Valkeberg
- Diverse artikele en verhaole in 't Veldeke-orgaan van Veldeke-Limburg
- Diverse artikele, proza en poëzie in 't Veldeke-jaorbook
- Gedeiltelik in 't Valkebergs
- Artikele, verhaole en gediechte in 't Gezètsje, weekblaad
- Artikele, verhaole, columns en gediechte in Heuvelland Aktueel en Via-Limburg weekblaad
- Artikele, verhaole en gediechte in Geulrand, kwartaalmagazine (van 1982-1990)
- In de serie Platbook
Sjrieversj en diechtersj in 't Valkebergs
bewirk- Annemie Bemelmans-Steynebrugh (1926 - 2011 ) (Boete de Paort)
- Bert Diederen (1948 - 2020) (leedsjes), (Sint-Pièter)
- Els Diederen (1946) (gediechte en artikele), (Sint-Pièter)
- Jan Diederen (1936) (leedsjes), (Sint-Pièter)
- Karel Dorren (1896-1988), (verhaole en gediechte), (Sint-Pièter)
- Theodoor Dorren (1857-1937), (Woordebook en gediechte)
- Huub Duijzings Vild (1934)
- May Essers-Prevoo (1895-1972)
- Zef Habets (1918-2008)
- Els Heydendael-Jongen (1944)
- Wiel Knubben (1948)
- Roep Lambriks (1918-1977)
- Sjeng Meijs (1901-1960), (gediechte), (Sint-Pièter)
- Léon Pluymaekers (1924-1988), (leedsjes en artikele)
- Lou Pluijmen (1930 - 2023) (artikele), (Boete de Paort)
- Sjeng Rouvroye (1922 - ) Vild, (gediechte en toneelsjtökker)
- Bèr Schols (1924 - ) Berg
- Guus Sjmeets (1948 - 2020) (leedsjes)
- Frans Stevens (1922 - ), (Boete de Paort)
- Anneke Ubaghs-Cobbenhagen (1903-1975), (gediechte en artikele), (Sint-Pièter)
- Huib Ubaghs (1860-1949)
- Pierre Visschers (1882-1936)
- Walther Odekerken
- Jan Notten (1935-2005) (Brokem), beuk (gedeiltelik in 't dialek) en artikele (historie, euver dialek)+ de aanwiezinge veur de Veldekesjpelling (1983).
- Henk Thewissen, beuk (gedeiltelik in 't dialek) en artikele (historie, dialek).
Sjrieversj en diechtersj oet de umgaeving van Valkeberg
bewirk- Cor Lucassen, Sjins, Sjin op Geul (1948)
- Ger Bertholet Klummes
- Harie Eussen Ranzels
- Sjang Eussen Ranzels
- Net Frederiks-Delahaye, Klummes, Termaar
- Maria Hoen-Delahaye, Klummes, Termaar
- Hub van der Maar (Huub Delahaye), Klummes, Termaar
Extern links
bewirk